18:09 / 05-07-2025
Mingəçevirdə iki qayıq toqquşub - Beş nəfər xəsarət alıb
14:30 / 05-07-2025
Sabah yağış yağacaq
14:16 / 05-07-2025
Akademik Yusif Məmmədəliyevin 120 illiyi qeyd ediləcək - Sərəncam
12:19 / 05-07-2025
“AzerGold”-un qiymətli metal satışından gəlirləri artıb
12:09 / 05-07-2025
Beş kollecə direktor təyin ediblər - Siyahı
12:04 / 05-07-2025
Sadiq Qurbanov: “Xankəndidə keçirilən ECO Zirvəsi Azərbaycanın qələbəsidir”
10:36 / 05-07-2025
DTX-nin Akademiyasında növbəti məzun buraxılışı olub - Video
10:35 / 05-07-2025
Türkiyəyə güclü qar yağıb
10:31 / 05-07-2025
Kürdə boğulan 19 yaşlı gəncin meyiti tapılıb
10:09 / 05-07-2025
Azərbaycanlı “qanuni oğru”lar barədə qərar verilib
09:26 / 05-07-2025
Aşura günü ilə bağlı qanvermə aksiyası başlayıb
19:49 / 04-07-2025
Şəmkirdə üç uşaq göldə batıb - Yenilənib
19:48 / 04-07-2025
İran prezidenti Qarabağa gəlib - (Yenilənib)
19:46 / 04-07-2025
Qərbi Azərbaycana qayıdışın hüquqi əsasları müzakirə olunub - Fotolar
19:14 / 04-07-2025
Ərdoğanı Füzulidən yola salıblar - (Yenilənib) - Foto
18:42 / 04-07-2025
İlham Əliyevlə İran prezidenti arasında görüş olub - Fotolar (Yenilənib)
18:35 / 04-07-2025
Ukrayna və ABŞ prezidentləri telefonla danışıblar
18:25 / 04-07-2025
Müsavat Rusiya səfirliyi qarşısında aksiya keçirmək istəyir
18:19 / 04-07-2025
DTX-nın saxladığı sabiq diplomatın məhkəməsi başlayıb
18:01 / 04-07-2025
Ali Məhkəmə inzibati mübahisələrə dair işlərlə bağlı qərar qəbul edib
17:42 / 04-07-2025
Şavkat Mirziyoyevin Azərbaycana səfəri başa çatıb
17:21 / 04-07-2025
Deputatlar daha 15 qanuna dəyişiklik edəcək - Siyahı
17:05 / 04-07-2025
Fransada “səssiz etiraz”: ABŞ demokratiyasına şübhə ilə yanaşırlar
16:59 / 04-07-2025
Sadır Japarovun Azərbaycana səfəri başa çatıb
16:33 / 04-07-2025
ECO-nun növbəti sammiti İranda keçiriləcək
16:31 / 04-07-2025
Ərdoğan ilə Pezeşkian Xankəndidə görüşüblər
16:20 / 04-07-2025
Meyxanaçı azadlığa buraxılıb
16:17 / 04-07-2025
Azərbaycan diaspor rəhbəri Rusiya vətəndaşlığından çıxarılıb
16:01 / 04-07-2025
Xankəndidə 17-ci Zirvə görüşü: ölkə başçıları mesajlar verir - (Yenilənib) - Fotolar
15:47 / 04-07-2025
Üç şəhidimiz Kəlbəcərdə dəfn edilib - Fotolar
21:03 / 30-06-2025

13:01 / 01-07-2025

13:16 / 02-07-2025

14:40 / 03-07-2025

07:52 / 01-07-2025

12:16 / 02-07-2025

19:48 / 04-07-2025

10:26 / 02-07-2025

15:33 / 02-07-2025

14:53 / 01-07-2025

16:55 / 02-07-2025

Nüvə tədqiqatlarının azərbaycanlı rəhbəri
Tarix: 02-05-2024 17:22 | Bölmə: Firuz MUSTAFA

Firuz MUSTAFA,
Əməkdar incəsənət xadimi
Onun adını ilk dəfə ötən əsrin 80-ci illərində eşitmişəm. İndiki AMEA-nın bağında söhbət etdiyim gənc fizika alimi bir müddət Moskvada və Leninqradda təhsil almışdı. Tanışım söhbət əsnasında Rusiyada yaşayan bir alimin adını şəkdi: “Çayxorski”. Düzü, bu soyad o vaxt mənə qəribə gəldi. Tanışım tam ciddiyyətlə onu da əlavə edib dedi ki, bilirəm, bu familiya, əslində, az adama tanışdır, çünki alimin adı “məxfilər” siyahısındadır, amma nüvə texnologiyası sahəsində çalışan mütəxəssislər onu çox yaxşı tanıyırlar.
Abbas Çayxorski - SSRİ nüvə reaktorlarının qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının sədri (1969-1991), SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, neptunium elementinin kimya sənayesində dünya şöhrətli tədqiqatçı, yeni Dövri sistemlər cədvəlinin yaradıcısı, kimya elmləri doktoru, professor.
Abbas Abbasəli oğlu Çayxorski 21 yanvar 1917-ci il tarixdə indiki İrəvan quberniyasının Basarkeçər qəzasının Çaxırlı kəndində anadan olmuşdur. 1918-ci ildə Qərbi Azərbaycanda ermənilər tərəfindən öz doğma yurdlarından qovulması nəticəsində Abbasın ailə üzvləri əvvəlcə Ağdama, oradan da Ağdaşa köçürlər. Gələcək alimin uşaqlıq və yeniyetməlik illəri Ağdaşda keçir. O, burada orta məktəbi bitirərək Bakıya gəlir, əvvəlcə texnikuma, sonra isə Bakı Dövlət Universitetinin kimya fakültəsinə daxil olur.

Abbas Çayxorskinin atası Abbasəli 1920-ci illərin ortalarında həbs olunmuş və məlumatlara görə, 1930-cu illərdə sürgündə vəfat etmişdir. Əslində isə o, 1937-ci ildə NKVD tərəfindən güllələnib. Abbas Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar olaraq universitetdə təhsilini yarımçıq qoyaraq cəbhəyə yollanıb.
İki ay Bakı artilleriya məktəbində təhsil almış, 1941-ci ilin avqustundan Qafqaz, Krım və Şimali Qafqaz cəbhələri uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. 1942-ci ilin avqustunda yaralanaraq hospitala götürülən Abbas, sağaldıqdan sonra baş serjant rütbəsində yenidən ön cəbhəyə qayıdır, 48-ci atıcı alayında telefon rabitəsi bölməsinə başçılıq edir, 1945-ci ilin yanvarında Kalininqrad istiqamətində gedən döyüşlərdə 2-ci dəfə yaralanır, həmin ilin fevralında göstərdiyi qəhrəmanlığa görə 3-cü dərəcəli Şöhrət Ordeni ilə təltif olunur.
Gənc zabit 1945-ci ilin 21 aprelində Pillau (indiki Baltiysk, Kalininqrad vilayəti) şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə yenidən fərqlənmiş və iyunda “Qızıl ulduz” ordeninə layiq görülmüşdür.
Müharibədən sonra Bakıya dönən Çayxorski universitetdə təhsilini davam etdirməyə başlayıb və tezliklə onu təhsil əlaçısı, Stalin təqaüdçüsü kimi SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə Leninqrad Universitetinin kimya fakültəsinin 4-cü kursuna, yenicə açılmış radiokimya bölməsinə keçiriblər.
Çayxorski 1947-ci ildə Çelyabinskdə yenicə təşkil olunmuş Atom Mərkəzinə işləməyə göndərilib və burada akademik İqor Kurçatovla birlikdə fəaliyyət göstərib. O, Kurçatovun ən layiqli tələbələrindən və davamçılarından biri hesab olunurdu. Həmin mərhələdə soydaşımız nüvə reaktorunun təhlükəsiz istismar prosesini tədqiq etməyə başladı. Bu üsulu alimin həmkarları yarıciddi-yarızarafat “Çayxorski çaxırı” (“Портвейн Чайхорского”) adlandırırdılar.
1948-ci ildə ilk Sovet atom reaktoru işə salınanda Abbas, Çelyabinsk Atom Mərkəzində kiçik elmi işçi idi. Tezliklə gənc tədqiqatçı radioaktiv elementlərin kimyəvi tərkibinin tədqiqi işinə cəlb olundu. Həmin dövrdə atom sənayesinin təkmilləşməsində daha bir məşhur bakılı alim, akademik Lev Landaunun da diqqətini çəkən Çayxorski tezliklə elmi və vəzifə pillələri ilə irəliləməyə başladı.
Bir haşiyə çıxaraq demək istəyirəm ki, akademik Kurçatovun Azərbaycana xüsusi rəğbəti vardı. Görünür, bu da onun Bakıya bağlılığından irəli gəlirdi. Axı gələcəyin böyük alimi Rusiyada texniki ali məktəbdə ali təhsil aldıqdan sonra Bakıya gəlmiş, burada Azərbaycan Politexnik Universitetinin fizika kafedrasında assistent işinə qəbul olunmuşdur. O, Bakıda tanış olduğu Marina adlı xanımla sonralar ailə qurmuşdu. Marina gələcəyin daha böyük bir alimi–akademik Kirill Sinelnikovun bacısı idi. Kirill həmin dövrdə Bakı Dövlət Universitetində fizika və elektrotexnika kafedrasında dərs deyirdi.
Abbas Çalyabinskdə öz tələbə yoldaşı Yevgeniya Romanova (Çayxorskaya) ilə ailə qurur və 1953-cü ildə onların övladı Aleksandr dünyaya gəlir. Əldə olan xatirələrdən belə məlum olur ki, Abbas Çayxorski istedadlı alim olmaqla yanaşı, ciddi ata, obyektiv insan olmuşdur. O illərin ab-havasını əyani göstərən daha maraqlı bir faktı alimin öz oğlu Aleksandrın xatirələrindən oxuyuruq. Məsələ burasındadır ki, Aleksandrı 1973-cü ildə Leninqrad Universitetindən qovurlar, həmin vaxt rektor Abbas Çayxorskinin yaxın dostu idi. Ancaq bu dostun nə Aleksandrın oradan qovulmasından, nə də ümumiyyətlə həmin universitetdə tələbə olmasından xəbəri yox imiş. Bir sözlə, “tanışlıq”, “tapşırma” kimi imtiyazlar Abbas Çayxorskiyə (və yalnız ona yox) tamamilə yad idi ki, bu da alimin mənəvi keyfiyyətlərini əyani əks etdirir.
Yeri gəlmişkən, ali məktəbdən qovulan Aleksandr orduya xidmətə yollanır və hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra iki il neft mədənlərində, Bakı Şin zavodunda və s. yerlərdə baş verən yanğınların söndürülməsində iştirak etmiş, işinin öhdəsindən uğurla gəldiyinə görə hərbi xidmətdən sonra yenidən universitetə bərpa olunmuşdur. Aleksandr 1981-ci ildə Azərbaycana bir daha qayıtmış – bu dəfə geoloq kimi Qarabağda və Salyanda ekspedisiyalarda çalışmışdır.
Çayxorski 1955-ci ildə Kurçatovun xeyir-duası və akademik Xlopinin dəvəti ilə Leninqraddakı Atom Sənayesi Nazirliyində fəaliyyətə başlamışdır. O, 1969-cu ildə atom enerjisindən dinc məqsədlərlə istifadə üzrə SSRİ Dövlət Komissiyasının rəhbəri təyin olunub və bu vəzifədə SSRİ-nin süqutuna qədər – 22 il çalışır.
Bu 22 il ərzində ailədə daha mühüm bir hadisə baş verir – oğlu Aleksandr mühacirət edir. Aleksandrın SSRİ-dən getmək cəhdi 10 il davam edir, sonunda o, İsveç vətəndaşı olan bir qadınla nikaha girərək, 1987-ci ildə Stokholma yollanır, daha sonra Amerikaya köçür.
Abbas Çayxorskinin nəzəri tədqiqatları elm aləmində yüksək qiymətləndirilir. O, neptunium elementinin kimya sahəsində tədqiqi üzrə dünya şöhrətli tədqiqatçıdır. Alimin hələ 1970-ci ildə hazırladığı elementlərin dövri sistemi cədvəli (Mendeleyev cədvəlinin modifikasiyası) keçmiş SSRİ-də radiokimya sahəsində müəllimlərin ixtisasını artırmaq fakültələrinin tədris proqramına salınmışdı. Beşinci kvant ədədinin kimya elminə gətirilməsi də məhz Abbas Çayxorskinin adı ilə bağlıdır. Həmin kvant ədədinin elmə əvvəldən məlum olan dörd kvant ədədi ilə birlikdə öyrənilməsi digər elementlərin atomlarının xassələrini daha dərindən və hərtərəfli öyrənməyə imkan yaratdı.
Alimin ən böyük uğurlarından biri də kimya elminin əldə etdiyi yeni nailiyyət və kəşflərinə istinad edərək Mendeleyev cədvəlinin əlavələr edilməsi ilə bağlıdır. O, “Yeni Dövri sistemlər cədvəlinin” müəllifi hesab olunur.
Azərbaycan, rus və xarici ölkə mətbuatında Çayxorski ilə bağlı az da olsa məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Məşhur alim 2004-cü ilin aprelində Bakıda olarkən “Azerbaydjanskie İzvestiya” qəzetinin müxbiri ondan müsahibə almış və bu müsahibəni qəzetin 2004-cü il 3 aprel tarixli nömrəsində dərc etdirmişdir.
Əldə edilən yığcam məlumatlardan bəlli olur ki, 1997-ci ilə qədər Abbas Çayxorski Rusiya Federasiyasında yaşayıb və 1997-ci ildə ABŞ-a, Nevada Ştatına, oğlunun yanına köçüb. Lakin onun ABŞ-a köçməsi, qeyd etdiyimiz kimi, elə də asan olmayıb. O, vətəndaşlığını dəyişmək haqqında ərizə verdikdə (onun artıq 80 yaşı var idi və ağır xəstəliyə düçar olmuşdu) Rusiya Federasiyasının xüsusi xidmət orqanları onun SSRİ dövründə gərgin əməyi ilə əldə etdiyi bütün elmi adları, titullarını almış, həmçinin öz elmi istiqaməti sahəsində heç bir ölkədə danışmamaq və tədqiqat aparmamaq haqqında, necə deyərlər “öz dilindən” rəsmi razılıq sənədi almışlar.
Bununla da Abbas Çayxorski kimi böyük xidmətləri olan bir şəxsiyyəti elmin tarixi səhifələrindən silmək istəmişdilər. Halbuki alimin 1949-1985-ci illər arasında 96 elmi əsəri məhdud dairədə çap olunaraq, bu günəcən RF-nin qapalı elmi ədəbiyyatları arxivində saxlanılmaqdadır.

ABŞ-da olarkən də bir sıra nüfuzlu beynəlxalq elmi toplantılarda iştirak etmişdir. Azərbaycanlı alimin adı elmi dairələrdə Spitsin, Penniman, Siborq kimi Nobel ödülçülərinin adı ilə yanaşı çəkilir. Onu, adətən, “Sovet atom sənayesinin məxfi, sirli ulduzu” adlandırırlar. 2004-cü ildə Azərbaycan MEA Abbas Çayxorskiyə fəxri doktor adı vermişdir.
Abbas Çayxorski 2008-ci il avqustun 27-də ABŞ-ın Nevada ştatındakı Rino şəhərində 91 yaşında vəfat etmişdir. Məndə olan məlumata görə, alimin nəşinin külü, öz istəyinə uyğun olaraq, Bakının köhnə qəbiristanlığında dəfn edilib. Qəbri nurla dolsun, ruhu şad olsun.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 02-05-2024 17:22 | Bölmə: Firuz MUSTAFA

Firuz MUSTAFA,
Əməkdar incəsənət xadimi
Onun adını ilk dəfə ötən əsrin 80-ci illərində eşitmişəm. İndiki AMEA-nın bağında söhbət etdiyim gənc fizika alimi bir müddət Moskvada və Leninqradda təhsil almışdı. Tanışım söhbət əsnasında Rusiyada yaşayan bir alimin adını şəkdi: “Çayxorski”. Düzü, bu soyad o vaxt mənə qəribə gəldi. Tanışım tam ciddiyyətlə onu da əlavə edib dedi ki, bilirəm, bu familiya, əslində, az adama tanışdır, çünki alimin adı “məxfilər” siyahısındadır, amma nüvə texnologiyası sahəsində çalışan mütəxəssislər onu çox yaxşı tanıyırlar.
Abbas Çayxorski - SSRİ nüvə reaktorlarının qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının sədri (1969-1991), SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, neptunium elementinin kimya sənayesində dünya şöhrətli tədqiqatçı, yeni Dövri sistemlər cədvəlinin yaradıcısı, kimya elmləri doktoru, professor.
Abbas Abbasəli oğlu Çayxorski 21 yanvar 1917-ci il tarixdə indiki İrəvan quberniyasının Basarkeçər qəzasının Çaxırlı kəndində anadan olmuşdur. 1918-ci ildə Qərbi Azərbaycanda ermənilər tərəfindən öz doğma yurdlarından qovulması nəticəsində Abbasın ailə üzvləri əvvəlcə Ağdama, oradan da Ağdaşa köçürlər. Gələcək alimin uşaqlıq və yeniyetməlik illəri Ağdaşda keçir. O, burada orta məktəbi bitirərək Bakıya gəlir, əvvəlcə texnikuma, sonra isə Bakı Dövlət Universitetinin kimya fakültəsinə daxil olur.

Abbas Çayxorskinin atası Abbasəli 1920-ci illərin ortalarında həbs olunmuş və məlumatlara görə, 1930-cu illərdə sürgündə vəfat etmişdir. Əslində isə o, 1937-ci ildə NKVD tərəfindən güllələnib. Abbas Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar olaraq universitetdə təhsilini yarımçıq qoyaraq cəbhəyə yollanıb.
İki ay Bakı artilleriya məktəbində təhsil almış, 1941-ci ilin avqustundan Qafqaz, Krım və Şimali Qafqaz cəbhələri uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. 1942-ci ilin avqustunda yaralanaraq hospitala götürülən Abbas, sağaldıqdan sonra baş serjant rütbəsində yenidən ön cəbhəyə qayıdır, 48-ci atıcı alayında telefon rabitəsi bölməsinə başçılıq edir, 1945-ci ilin yanvarında Kalininqrad istiqamətində gedən döyüşlərdə 2-ci dəfə yaralanır, həmin ilin fevralında göstərdiyi qəhrəmanlığa görə 3-cü dərəcəli Şöhrət Ordeni ilə təltif olunur.
Gənc zabit 1945-ci ilin 21 aprelində Pillau (indiki Baltiysk, Kalininqrad vilayəti) şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə yenidən fərqlənmiş və iyunda “Qızıl ulduz” ordeninə layiq görülmüşdür.
Müharibədən sonra Bakıya dönən Çayxorski universitetdə təhsilini davam etdirməyə başlayıb və tezliklə onu təhsil əlaçısı, Stalin təqaüdçüsü kimi SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə Leninqrad Universitetinin kimya fakültəsinin 4-cü kursuna, yenicə açılmış radiokimya bölməsinə keçiriblər.
Çayxorski 1947-ci ildə Çelyabinskdə yenicə təşkil olunmuş Atom Mərkəzinə işləməyə göndərilib və burada akademik İqor Kurçatovla birlikdə fəaliyyət göstərib. O, Kurçatovun ən layiqli tələbələrindən və davamçılarından biri hesab olunurdu. Həmin mərhələdə soydaşımız nüvə reaktorunun təhlükəsiz istismar prosesini tədqiq etməyə başladı. Bu üsulu alimin həmkarları yarıciddi-yarızarafat “Çayxorski çaxırı” (“Портвейн Чайхорского”) adlandırırdılar.
1948-ci ildə ilk Sovet atom reaktoru işə salınanda Abbas, Çelyabinsk Atom Mərkəzində kiçik elmi işçi idi. Tezliklə gənc tədqiqatçı radioaktiv elementlərin kimyəvi tərkibinin tədqiqi işinə cəlb olundu. Həmin dövrdə atom sənayesinin təkmilləşməsində daha bir məşhur bakılı alim, akademik Lev Landaunun da diqqətini çəkən Çayxorski tezliklə elmi və vəzifə pillələri ilə irəliləməyə başladı.
Bir haşiyə çıxaraq demək istəyirəm ki, akademik Kurçatovun Azərbaycana xüsusi rəğbəti vardı. Görünür, bu da onun Bakıya bağlılığından irəli gəlirdi. Axı gələcəyin böyük alimi Rusiyada texniki ali məktəbdə ali təhsil aldıqdan sonra Bakıya gəlmiş, burada Azərbaycan Politexnik Universitetinin fizika kafedrasında assistent işinə qəbul olunmuşdur. O, Bakıda tanış olduğu Marina adlı xanımla sonralar ailə qurmuşdu. Marina gələcəyin daha böyük bir alimi–akademik Kirill Sinelnikovun bacısı idi. Kirill həmin dövrdə Bakı Dövlət Universitetində fizika və elektrotexnika kafedrasında dərs deyirdi.
Abbas Çalyabinskdə öz tələbə yoldaşı Yevgeniya Romanova (Çayxorskaya) ilə ailə qurur və 1953-cü ildə onların övladı Aleksandr dünyaya gəlir. Əldə olan xatirələrdən belə məlum olur ki, Abbas Çayxorski istedadlı alim olmaqla yanaşı, ciddi ata, obyektiv insan olmuşdur. O illərin ab-havasını əyani göstərən daha maraqlı bir faktı alimin öz oğlu Aleksandrın xatirələrindən oxuyuruq. Məsələ burasındadır ki, Aleksandrı 1973-cü ildə Leninqrad Universitetindən qovurlar, həmin vaxt rektor Abbas Çayxorskinin yaxın dostu idi. Ancaq bu dostun nə Aleksandrın oradan qovulmasından, nə də ümumiyyətlə həmin universitetdə tələbə olmasından xəbəri yox imiş. Bir sözlə, “tanışlıq”, “tapşırma” kimi imtiyazlar Abbas Çayxorskiyə (və yalnız ona yox) tamamilə yad idi ki, bu da alimin mənəvi keyfiyyətlərini əyani əks etdirir.
Yeri gəlmişkən, ali məktəbdən qovulan Aleksandr orduya xidmətə yollanır və hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra iki il neft mədənlərində, Bakı Şin zavodunda və s. yerlərdə baş verən yanğınların söndürülməsində iştirak etmiş, işinin öhdəsindən uğurla gəldiyinə görə hərbi xidmətdən sonra yenidən universitetə bərpa olunmuşdur. Aleksandr 1981-ci ildə Azərbaycana bir daha qayıtmış – bu dəfə geoloq kimi Qarabağda və Salyanda ekspedisiyalarda çalışmışdır.
Çayxorski 1955-ci ildə Kurçatovun xeyir-duası və akademik Xlopinin dəvəti ilə Leninqraddakı Atom Sənayesi Nazirliyində fəaliyyətə başlamışdır. O, 1969-cu ildə atom enerjisindən dinc məqsədlərlə istifadə üzrə SSRİ Dövlət Komissiyasının rəhbəri təyin olunub və bu vəzifədə SSRİ-nin süqutuna qədər – 22 il çalışır.
Bu 22 il ərzində ailədə daha mühüm bir hadisə baş verir – oğlu Aleksandr mühacirət edir. Aleksandrın SSRİ-dən getmək cəhdi 10 il davam edir, sonunda o, İsveç vətəndaşı olan bir qadınla nikaha girərək, 1987-ci ildə Stokholma yollanır, daha sonra Amerikaya köçür.
Abbas Çayxorskinin nəzəri tədqiqatları elm aləmində yüksək qiymətləndirilir. O, neptunium elementinin kimya sahəsində tədqiqi üzrə dünya şöhrətli tədqiqatçıdır. Alimin hələ 1970-ci ildə hazırladığı elementlərin dövri sistemi cədvəli (Mendeleyev cədvəlinin modifikasiyası) keçmiş SSRİ-də radiokimya sahəsində müəllimlərin ixtisasını artırmaq fakültələrinin tədris proqramına salınmışdı. Beşinci kvant ədədinin kimya elminə gətirilməsi də məhz Abbas Çayxorskinin adı ilə bağlıdır. Həmin kvant ədədinin elmə əvvəldən məlum olan dörd kvant ədədi ilə birlikdə öyrənilməsi digər elementlərin atomlarının xassələrini daha dərindən və hərtərəfli öyrənməyə imkan yaratdı.
Alimin ən böyük uğurlarından biri də kimya elminin əldə etdiyi yeni nailiyyət və kəşflərinə istinad edərək Mendeleyev cədvəlinin əlavələr edilməsi ilə bağlıdır. O, “Yeni Dövri sistemlər cədvəlinin” müəllifi hesab olunur.
Azərbaycan, rus və xarici ölkə mətbuatında Çayxorski ilə bağlı az da olsa məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Məşhur alim 2004-cü ilin aprelində Bakıda olarkən “Azerbaydjanskie İzvestiya” qəzetinin müxbiri ondan müsahibə almış və bu müsahibəni qəzetin 2004-cü il 3 aprel tarixli nömrəsində dərc etdirmişdir.
Əldə edilən yığcam məlumatlardan bəlli olur ki, 1997-ci ilə qədər Abbas Çayxorski Rusiya Federasiyasında yaşayıb və 1997-ci ildə ABŞ-a, Nevada Ştatına, oğlunun yanına köçüb. Lakin onun ABŞ-a köçməsi, qeyd etdiyimiz kimi, elə də asan olmayıb. O, vətəndaşlığını dəyişmək haqqında ərizə verdikdə (onun artıq 80 yaşı var idi və ağır xəstəliyə düçar olmuşdu) Rusiya Federasiyasının xüsusi xidmət orqanları onun SSRİ dövründə gərgin əməyi ilə əldə etdiyi bütün elmi adları, titullarını almış, həmçinin öz elmi istiqaməti sahəsində heç bir ölkədə danışmamaq və tədqiqat aparmamaq haqqında, necə deyərlər “öz dilindən” rəsmi razılıq sənədi almışlar.
Bununla da Abbas Çayxorski kimi böyük xidmətləri olan bir şəxsiyyəti elmin tarixi səhifələrindən silmək istəmişdilər. Halbuki alimin 1949-1985-ci illər arasında 96 elmi əsəri məhdud dairədə çap olunaraq, bu günəcən RF-nin qapalı elmi ədəbiyyatları arxivində saxlanılmaqdadır.

ABŞ-da olarkən də bir sıra nüfuzlu beynəlxalq elmi toplantılarda iştirak etmişdir. Azərbaycanlı alimin adı elmi dairələrdə Spitsin, Penniman, Siborq kimi Nobel ödülçülərinin adı ilə yanaşı çəkilir. Onu, adətən, “Sovet atom sənayesinin məxfi, sirli ulduzu” adlandırırlar. 2004-cü ildə Azərbaycan MEA Abbas Çayxorskiyə fəxri doktor adı vermişdir.
Abbas Çayxorski 2008-ci il avqustun 27-də ABŞ-ın Nevada ştatındakı Rino şəhərində 91 yaşında vəfat etmişdir. Məndə olan məlumata görə, alimin nəşinin külü, öz istəyinə uyğun olaraq, Bakının köhnə qəbiristanlığında dəfn edilib. Qəbri nurla dolsun, ruhu şad olsun.
Müəllifin bütün yazıları - Firuz MUSTAFA
Bölməyə aid digər xəbərlər
29-07-2020, 09:23
Firuz MUSTAFA - Türk və hindu dillərinin kök yaxınlığı haqda... - Firuz Mustafa yazır
4-07-2020, 01:05
Firuz MUSTAFA - Rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun əmək kitabçası… - Firuz Mustafa yazır
1-07-2020, 20:38
Firuz MUSTAFA - Oljas Süleymenov: “Azərbaycan həmişə ürəyimdədir...” - Firuz Mustafa yazır