22:37 / 31-03-2025
Zelenski prezident seçkilərinə hazırlaşır
19:41 / 31-03-2025
Keçmişə və gələcəyə yollanmaq reallığa çevriləcək
19:03 / 31-03-2025
Donetski ələ keçirmək rus ordusu üçün prioritetdir
18:45 / 31-03-2025
Almaniya səfiri Azərbaycan XİN-ə çağırılıb
18:31 / 31-03-2025
PUA və dronlar mövqelərimizə yaxınlaşıb, hərbçilərimiz atəşə tutulub - (Yenilənib)
17:25 / 31-03-2025
Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun həyətindəki ağacları kəsirlər
17:15 / 31-03-2025
Xaçmaz və Qubanın kəndlərində yanğın olub
15:24 / 31-03-2025
Qlobal fond bazarlarında gərginlik yaranıb
15:11 / 31-03-2025
Atəşkəs Kiyev üçün təhlükə yarada bilər
14:31 / 31-03-2025
Əliyevlə Pezeşkian arasında telefon danışığı olub
14:12 / 31-03-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
13:26 / 31-03-2025
Gərginlik yenidən artır: İran raketlərini həyəcan vəziyyətinə gətirib
12:49 / 31-03-2025
Sabah Almaniya prezidenti Azərbaycana gəlir
12:01 / 31-03-2025
Abşeronda oğul anasını qətlə yetirib
11:51 / 31-03-2025
Dövlət sərhədində müşahidə edilən uçuş aparatı zərərsizləşdirilib
11:37 / 31-03-2025
Prezident İlham Əliyev paylaşım edib - Foto
11:25 / 31-03-2025
Azərbaycana narkotik gətirən İran vətəndaşları saxlanılıb
10:51 / 31-03-2025
Mehriban Əliyeva Soyqırımı Günü ilə bağlı paylaşım edib - Foto
10:24 / 31-03-2025
Pentaqon rəhbəri məxfi məlumatları xanımı ilə bölüşür - Foto
10:08 / 31-03-2025
Ermənistanın əsassız iddialarına son qoyulmalıdır
09:58 / 31-03-2025
Ombudsman 31 mart soyqırımı ilə əlaqədar bəyanat yayıb
00:03 / 31-03-2025
Azərbaycanlıların soyqırımından 107 il ötür
23:39 / 30-03-2025
"Zirə" "Şamaxı"ya qalib gəlib
20:02 / 30-03-2025
May ayında iki gün iş olmayacaq
18:01 / 30-03-2025
Şeyx: "Bu, şəxsi işimdir, hər şeyi açıqlamalıyam?"
17:46 / 30-03-2025
Ərdoğan: "Türkiyə Azərbaycanda sülhə və təhlükəsizliyə önəmli töhfə verir"
17:45 / 30-03-2025
Belaruslu müxalifətçi itkin düşüb
15:24 / 30-03-2025
Ermənilər kəşfiyyat uçuşlarına cəhd edib, növbəti təxribata əl atıblar
14:06 / 30-03-2025
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
10:52 / 30-03-2025
Səudiyyə Ərəbistanının Kralı İlham Əliyevi təbrik edib
13:35 / 27-03-2025
Prezident və birinci xanım Qarabağa səfər ediblər - (Yenilənib) - Foto
14:54 / 27-03-2025
İsrail israr edir: Türkiyədənsə, Suriyada Rusiya bazaları qalsın
23:29 / 28-03-2025
Azərbaycan solçuları Türkiyə kommunistlərindən narazıdır
16:12 / 27-03-2025
İlham Əliyev və Mehriban Əliyeva Şuşada bir sıra açılışlarda iştirak ediblər - Fotolar
14:31 / 27-03-2025
İlham Əliyev: Ağdam ölkəmizin ən gözəl şəhərlərindən birinə çevriləcək
14:22 / 27-03-2025
İrəvan yenidən Rusiyaya meyllənir
15:42 / 27-03-2025
Cüt bacıların söhbəti - Akif Əli yazır
22:59 / 27-03-2025
Ramazanın 28-ci günü:İmsak və iftar vaxtı
12:28 / 27-03-2025
Nazir: Rusiyaya qarşı sanksiyaların ləğvi Putinin hərəkətlərindən asılıdır
20:24 / 27-03-2025
Beşmərtəbəli villanı “gecəqondu” adı ilə sökmək istəyirlər
21:35 / 28-03-2025
"Qarabağ" "Turan Tovuz"a qalib gəlib
23:32 / 28-03-2025
Tramp: “Əgər Tehran bizimlə razılığa gəlməsə..."
Ədəbiyyat və bazar - Kənan Hacı yazır
Tarix: 30-10-2021 13:54 | Bölmə: Kənan HACI
Deyə bilərsiniz ki, ədəbiyyat hara, bazar hara? Yaxın oturun, bir az bu mövzunu dartışaq.
Yazıçının rifah halının yaxşılaşması birbaşa kitab industriyasından asılıdır. Populyar sənət sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun mətnlər yazmağa vadar edə bilər. Çünki kitab əmtəədir, bazara çıxırsa, bunun alıcısı olmalıdır. Yazıçı isə sənəti kütləyə, kütlə marağına qurban verməməlidir. Bəs, Çernışevski demiş, necə olsun?
Sənətin kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri istifadə olunduqdan sonra atılır. Böyük çoxluq kitabı əyləncə sənayesinin bir elementi kimi qavrayır. Halbuki, kitabın əyləncəli tərəfi olduğu kimi, düşündürücü yönü də var. Sürət əsrinin insanı isə düşünməyə vaxt xərcləmək istəmir. Kapitalizmin ən mənfur tərəfi də budur: insana düşünmək üçün vaxt tanımır. Nəticədə insan zombiləşməyə doğru gedir. Axı amorf məxluqlar asan idarə olunur. Məhz buna görə ədəbiyyat bütün zamanlarda arzuolunmaz sahə olub.
Həyat kütləviləşdikcə sənət əsərlərinin estetik dəyərini kütlənin zövqü müəyyənləşdirir. Biz hansı cəmiyyətdə yaşamağımızın fərqində deyilik. Ona görə də müasir nəsrimizdə hələ də 60-cıların təhkiyə tərzi imitasiya olunur. Biz modern bir tərəfə qalsın, postmodern mərhələyə də 30 il gec qalmış nəsilik. Qapalı bir ölkədə yaşamağımız bizi dünya nəsrində, poeziyasında gedən proseslərdən uzaq saldı. Realist və partiyalı nəsrin hakimiyyəti nə az, nə çox, 70 il sürdü. Əlbəttə, realist nəsr yazmaqda heç bir qəbahət yoxdur, realist nəsrin yalana xidmət etməsi isə ədəbiyyata xəyanətdir. Nə yazıqlar ki, postsovet dönəminin əksər qələm adamları xəyanət yolunu seçdi. Birüzlü, birqatlı, asan oxunan və tez də unudulan makulatura yığını - boz ədəbiyyat ictimai formasiya dəyişdikdən sonra dəyərini itirdi. Həmin kitabların müəllifləri çoxdan unudulub, yazdıqları da zamanın toz-dumanında itib.
Bir əsrə yaxın müddətdə biz dünyada gedən bütün ədəbi tendensiyalardan bixəbər olduq. Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayının nizamnaməsində belə yazılıb: “Sosialist realizmi sovet bədii ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin əsas metodudur”. Bu “ədəbi tənqid” ədəbi çuğulluq sənətinə çevrildi. Başkəsən tənqidçilər yetişdirildi. 37-ci il repressiyasını məhz bu cür “tənqidçilər”in əliylə həyata keçirdilər. Yazıçılar bir-birilərindən donoslar yazırdılar və bu rəzalət bir neçə il davam etdi. Mikayıl Müşfiqi, Hüseyn Cavidi, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni, Əhməd Cavadı, Tağı Şahbazi Simurğu bu adamların əliylə gedərgəlməzə yola saldılar. Bu qəlbgöynədən, insanlığın üz qarasına çevrilmiş faciələr məhz ədəbi çinovniklərin əliylə həyata keçirilirdi. Bütün sovet respublikaları bu repressiyadan nəsibini almışdı. Marina Svetayevanın, Osip Mandelştamın, Nikolay Qumilyovun, Andrey Platonovun, İsaak Babelin faciəli həyatları buna sübutdur. Bulqakovun - “Master və Marqarita”nı yazmış bir yazıçının başına açılan oyunları oxuyanda adam dəhşətə gəlir.
Konyukturaya xidmət edən boz romanlar yazıldı, kənddən və kolxozdan yaza-yaza lokal və qısır düşüncə girdabında boğulub qaldıq. 60-cı illərin mülayimləşməsi ədəbiyyat üçün bir nəfəslik açdı və o nəfəslikdən ölkəyə “samizdat” nəşrlər sızdı. Azad düşüncənin yelləri bütün sovet məkanında əsməyə başladı. Azərbaycanda İsa Hüseynovun povestləri, Sabir Əhmədlinin romanları, Çingiz Hüseynovun povest və romanları yeni ədəbi, ictimai paradiqmaları müəyyən etdi. Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasında bu əsərlər böyük rol oynadı. Bu haqda çox yazılıb, çox deyilib, məlum həqiqətlərdir. Amma nə üçün Çingiz Aytmatov dünyaya çıxa bildi, İsa Hüseynov yox? Axı sənətkarlıq baxımından İsa Hüseynov heç də Çingiz Aytmatovdan geri qalmırdı, hətta ondan üstün tərəfləri daha çox idi. Bunun subyektiv səbəbləri ola bilər, amma obyektiv səbəblər daha əsaslıdır. Aytmatov əsərlərini rus dilində yazırdı, onun imkanları İsa Hüseynovdan daha geniş idi. O, Moskvaya daha yaxın idi. İsa Hüseynov isə daha çox introvert həyat tərzi yaşayan bir insan idi. O, “İdeal” əsəriylə yaradıcılığını tamamilə başqa istiqamətə yönəltdi və sanki özü könüllü şəkildə oxucularının sayını məhdudlaşdırdı. Aytmatov yaradıcılığında üstüörtülü şəkildə siyasi rejimi tənqid edirdi.
Sonra dünyaya çıxmaq çabaları və bu müşkül əndişə ətrafında vurnuxmalar dövrü başladı... Əyləncə sektoruna hesablanan yüngül romanlar yenə at oynadır. Bəzən də çox hörmətli tənqidçilərimiz nəyinsə xatirinə bir “zərbəlik” canı olan bu mətnləri bədii dəyərə mindirməyə cəhd edirlər. Bu, tamamilə ayrı bir dərddir.
Dünya ədəbiyyatında metamodernizm anlayışı meydana gəlir. Postindustrial fərdin iç dünyasına xitab edən, onun yaşam ritmi ilə harmoniyada olan, ekstravaqant mətnlər ortaya çıxır. Bütün dünyada sanki bir ənənəyə, köklərə qayıdış prosesi gedir. Ənənədən və klassikadan yaradıcı şəkildə bəhrələnib yeni mətn ortaya qoymaq, ədəbi əcdadlarımızın irsindən şirə çəkərək yeni çiçəklər bitirmək gərəkir. Amma nədənsə çox vaxt bünövrəsiz mətnlərlə üzləşirik. Dostum Qismətin təbirincə desək, biz forma və üslub eksperimentallığı baxımından cəsarətsizik. İstisnalar yox deyil, amma ümumi mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil.
Məsələn, bu günkü nəsrimizdə çox az sayda imzalar var ki, onları ürəklə dünyaya təqdim etmək olar. Məqsəd Nurun, Şərif Ağayarın, Mübariz Örənin, lap gənclərdən Sərdar Aminin, Orxan Həsəninin, Nemət Mətinin, Elvin Rizvangilin hekayələri yeni nəsr paradiqmasının yaranmasında təkanverici rol oynayır. Bu mətnlərdə ədəbiyyatın yeniləşməsi baş verir, yeni tərz, yeni yanaşma təqdim olunur. Bu yaxınlarda Məlik Rza adlı bir gəncin hekayəsi rastıma çıxdı, oxudum, ləzzət elədi. Hekayə boyu metaforalardan həddən artıq istifadə etsə də mətni qurmağı, sözlərə rəng qatmağı əladır. Bu qəbil mətnlərin yaranması həm də dil üçün donor rolunu oynayır, dil qabığını dəyişir, təzələnir. Ədəbiyyat bu zəmində inkişaf edə bilər və etməlidir.
Ədəbiyyatın missiyası nədir deyə çox vaxt yaradıcı adamlardan soruşurlar. Məhz ədəbiyyat vasitəsilə insan ruhunun bədənindən daha geniş olduğunu anlayır, dərk edir. Dünyaya ruhun pəncərəsindən baxır və yeni söz doğulur. Ədəbiyyata missiya yükləmək olmaz, belə olanda ədəbiyyat ideologiyanın ruporuna çevrilir. Bunun ən parlaq nümunəsi sovet ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatı direktivlərlə idarə etmək yolverilməzdir. Ədəbiyyat dinamik işarələr sistemidir, sırf individual və estetik bir hadisədir. Bu işarələri anlamaq üçün zövqlü və hazırlıqlı oxucu yetişməlidir. O zaman ciddi ədəbiyyatın da bazarı olacaq.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 30-10-2021 13:54 | Bölmə: Kənan HACI
Deyə bilərsiniz ki, ədəbiyyat hara, bazar hara? Yaxın oturun, bir az bu mövzunu dartışaq.
Yazıçının rifah halının yaxşılaşması birbaşa kitab industriyasından asılıdır. Populyar sənət sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun mətnlər yazmağa vadar edə bilər. Çünki kitab əmtəədir, bazara çıxırsa, bunun alıcısı olmalıdır. Yazıçı isə sənəti kütləyə, kütlə marağına qurban verməməlidir. Bəs, Çernışevski demiş, necə olsun?
Sənətin kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri istifadə olunduqdan sonra atılır. Böyük çoxluq kitabı əyləncə sənayesinin bir elementi kimi qavrayır. Halbuki, kitabın əyləncəli tərəfi olduğu kimi, düşündürücü yönü də var. Sürət əsrinin insanı isə düşünməyə vaxt xərcləmək istəmir. Kapitalizmin ən mənfur tərəfi də budur: insana düşünmək üçün vaxt tanımır. Nəticədə insan zombiləşməyə doğru gedir. Axı amorf məxluqlar asan idarə olunur. Məhz buna görə ədəbiyyat bütün zamanlarda arzuolunmaz sahə olub.
Həyat kütləviləşdikcə sənət əsərlərinin estetik dəyərini kütlənin zövqü müəyyənləşdirir. Biz hansı cəmiyyətdə yaşamağımızın fərqində deyilik. Ona görə də müasir nəsrimizdə hələ də 60-cıların təhkiyə tərzi imitasiya olunur. Biz modern bir tərəfə qalsın, postmodern mərhələyə də 30 il gec qalmış nəsilik. Qapalı bir ölkədə yaşamağımız bizi dünya nəsrində, poeziyasında gedən proseslərdən uzaq saldı. Realist və partiyalı nəsrin hakimiyyəti nə az, nə çox, 70 il sürdü. Əlbəttə, realist nəsr yazmaqda heç bir qəbahət yoxdur, realist nəsrin yalana xidmət etməsi isə ədəbiyyata xəyanətdir. Nə yazıqlar ki, postsovet dönəminin əksər qələm adamları xəyanət yolunu seçdi. Birüzlü, birqatlı, asan oxunan və tez də unudulan makulatura yığını - boz ədəbiyyat ictimai formasiya dəyişdikdən sonra dəyərini itirdi. Həmin kitabların müəllifləri çoxdan unudulub, yazdıqları da zamanın toz-dumanında itib.
Bir əsrə yaxın müddətdə biz dünyada gedən bütün ədəbi tendensiyalardan bixəbər olduq. Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayının nizamnaməsində belə yazılıb: “Sosialist realizmi sovet bədii ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin əsas metodudur”. Bu “ədəbi tənqid” ədəbi çuğulluq sənətinə çevrildi. Başkəsən tənqidçilər yetişdirildi. 37-ci il repressiyasını məhz bu cür “tənqidçilər”in əliylə həyata keçirdilər. Yazıçılar bir-birilərindən donoslar yazırdılar və bu rəzalət bir neçə il davam etdi. Mikayıl Müşfiqi, Hüseyn Cavidi, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni, Əhməd Cavadı, Tağı Şahbazi Simurğu bu adamların əliylə gedərgəlməzə yola saldılar. Bu qəlbgöynədən, insanlığın üz qarasına çevrilmiş faciələr məhz ədəbi çinovniklərin əliylə həyata keçirilirdi. Bütün sovet respublikaları bu repressiyadan nəsibini almışdı. Marina Svetayevanın, Osip Mandelştamın, Nikolay Qumilyovun, Andrey Platonovun, İsaak Babelin faciəli həyatları buna sübutdur. Bulqakovun - “Master və Marqarita”nı yazmış bir yazıçının başına açılan oyunları oxuyanda adam dəhşətə gəlir.
Konyukturaya xidmət edən boz romanlar yazıldı, kənddən və kolxozdan yaza-yaza lokal və qısır düşüncə girdabında boğulub qaldıq. 60-cı illərin mülayimləşməsi ədəbiyyat üçün bir nəfəslik açdı və o nəfəslikdən ölkəyə “samizdat” nəşrlər sızdı. Azad düşüncənin yelləri bütün sovet məkanında əsməyə başladı. Azərbaycanda İsa Hüseynovun povestləri, Sabir Əhmədlinin romanları, Çingiz Hüseynovun povest və romanları yeni ədəbi, ictimai paradiqmaları müəyyən etdi. Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasında bu əsərlər böyük rol oynadı. Bu haqda çox yazılıb, çox deyilib, məlum həqiqətlərdir. Amma nə üçün Çingiz Aytmatov dünyaya çıxa bildi, İsa Hüseynov yox? Axı sənətkarlıq baxımından İsa Hüseynov heç də Çingiz Aytmatovdan geri qalmırdı, hətta ondan üstün tərəfləri daha çox idi. Bunun subyektiv səbəbləri ola bilər, amma obyektiv səbəblər daha əsaslıdır. Aytmatov əsərlərini rus dilində yazırdı, onun imkanları İsa Hüseynovdan daha geniş idi. O, Moskvaya daha yaxın idi. İsa Hüseynov isə daha çox introvert həyat tərzi yaşayan bir insan idi. O, “İdeal” əsəriylə yaradıcılığını tamamilə başqa istiqamətə yönəltdi və sanki özü könüllü şəkildə oxucularının sayını məhdudlaşdırdı. Aytmatov yaradıcılığında üstüörtülü şəkildə siyasi rejimi tənqid edirdi.
Sonra dünyaya çıxmaq çabaları və bu müşkül əndişə ətrafında vurnuxmalar dövrü başladı... Əyləncə sektoruna hesablanan yüngül romanlar yenə at oynadır. Bəzən də çox hörmətli tənqidçilərimiz nəyinsə xatirinə bir “zərbəlik” canı olan bu mətnləri bədii dəyərə mindirməyə cəhd edirlər. Bu, tamamilə ayrı bir dərddir.
Dünya ədəbiyyatında metamodernizm anlayışı meydana gəlir. Postindustrial fərdin iç dünyasına xitab edən, onun yaşam ritmi ilə harmoniyada olan, ekstravaqant mətnlər ortaya çıxır. Bütün dünyada sanki bir ənənəyə, köklərə qayıdış prosesi gedir. Ənənədən və klassikadan yaradıcı şəkildə bəhrələnib yeni mətn ortaya qoymaq, ədəbi əcdadlarımızın irsindən şirə çəkərək yeni çiçəklər bitirmək gərəkir. Amma nədənsə çox vaxt bünövrəsiz mətnlərlə üzləşirik. Dostum Qismətin təbirincə desək, biz forma və üslub eksperimentallığı baxımından cəsarətsizik. İstisnalar yox deyil, amma ümumi mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil.
Məsələn, bu günkü nəsrimizdə çox az sayda imzalar var ki, onları ürəklə dünyaya təqdim etmək olar. Məqsəd Nurun, Şərif Ağayarın, Mübariz Örənin, lap gənclərdən Sərdar Aminin, Orxan Həsəninin, Nemət Mətinin, Elvin Rizvangilin hekayələri yeni nəsr paradiqmasının yaranmasında təkanverici rol oynayır. Bu mətnlərdə ədəbiyyatın yeniləşməsi baş verir, yeni tərz, yeni yanaşma təqdim olunur. Bu yaxınlarda Məlik Rza adlı bir gəncin hekayəsi rastıma çıxdı, oxudum, ləzzət elədi. Hekayə boyu metaforalardan həddən artıq istifadə etsə də mətni qurmağı, sözlərə rəng qatmağı əladır. Bu qəbil mətnlərin yaranması həm də dil üçün donor rolunu oynayır, dil qabığını dəyişir, təzələnir. Ədəbiyyat bu zəmində inkişaf edə bilər və etməlidir.
Ədəbiyyatın missiyası nədir deyə çox vaxt yaradıcı adamlardan soruşurlar. Məhz ədəbiyyat vasitəsilə insan ruhunun bədənindən daha geniş olduğunu anlayır, dərk edir. Dünyaya ruhun pəncərəsindən baxır və yeni söz doğulur. Ədəbiyyata missiya yükləmək olmaz, belə olanda ədəbiyyat ideologiyanın ruporuna çevrilir. Bunun ən parlaq nümunəsi sovet ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatı direktivlərlə idarə etmək yolverilməzdir. Ədəbiyyat dinamik işarələr sistemidir, sırf individual və estetik bir hadisədir. Bu işarələri anlamaq üçün zövqlü və hazırlıqlı oxucu yetişməlidir. O zaman ciddi ədəbiyyatın da bazarı olacaq.
Müəllifin bütün yazıları - Kənan HACI
Bölməyə aid digər xəbərlər
9-03-2023, 16:34
Kənan HACI - Əzizə Cəfərzadənin oxuculara tanış olmayan romanı - “Qobustan çökəklərində”
26-12-2022, 17:30
Kənan HACI - Azərbaycanın dünya ədəbiyyatındakı boş qalmış yeri - Kənan Hacı yazır
15-08-2022, 17:31
“Hamı yoldan yarısın...” - Kənan Hacı yazır
4-07-2022, 12:08
Yazıçının son əsəri - “Eşq sultanı” - Kənan Hacı yazır
31-01-2022, 10:43
Epifaniya və ya “Omikron” mövsümü - Kənan Hacı yazır
3-04-2020, 17:50
Kənan HACI - Virussuz dünya və ya Hararinin görə bilmədiyi fəlakət - Kənan Hacı yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
