23:24 / 30-06-2025
Rus İcmasının Mədəniyyət Mərkəzi bağlanıb?
21:03 / 30-06-2025
Rusiyada öldürülən qardaşların cənazəsi Azərbaycana gətirilib - (Yenilənib)
18:51 / 30-06-2025
İran liderinin müşavirini öldürmək istəyiblər
18:44 / 30-06-2025
Aİ rəsmisi: "Rusiyada azərbaycanlılara qarşı törədilən zorakılıq..."
18:38 / 30-06-2025
Tramp mütəffiqlərin təklifinə əhəmiyyət vermir
18:03 / 30-06-2025
Daha 17 qanuna dəyişiklik edəcəklər
17:57 / 30-06-2025
Bakıda əməliyyat: FTX-nın iki əməkdaşı saxlanılıb - (Yenilənib) - Fotolar
17:51 / 30-06-2025
Azərbaycanın Rusiyadakı səfiri XİN-ə çağırılıb
17:45 / 30-06-2025
Bəylər Eyyubov yeni vəzifəyə təyin olunub
17:34 / 30-06-2025
Şuşada biznes forum keçiriləcək
17:18 / 30-06-2025
Ukraynalı nazir slovakiyalı həmkarının təklifini qəbul etmir
17:11 / 30-06-2025
İşçi qrupun ştat və xidməti maşınlarının sayı artırılıb
17:03 / 30-06-2025
Beş ölkədən Azərbayacana quş əti idxalına məhdudiyyət qoyulub
16:51 / 30-06-2025
Ersin Tatar Azərbaycana gəlir
16:46 / 30-06-2025
Ərdoğan Azərbaycana səfər edəcək
16:27 / 30-06-2025
Şahın atom bombası istəyi: ABŞ bunun qarşısını necə alıb?
16:10 / 30-06-2025
İyul ayının hava proqnozu açıqlanıb
16:02 / 30-06-2025
Azərbaycan və Bolqarıstan XİN-ləri arasında siyasi məsləhətləşmələr aparılıb
15:20 / 30-06-2025
Dərmanların qiyməti yenidən tənzimlənib
15:08 / 30-06-2025
Professor: Şovinizm Rusiyanı uçuruma aparır
14:52 / 30-06-2025
Mənsum İbrahimov: Teatrımızın səhnəsinə yeni Məcnunlar gəlir - Foto
14:26 / 30-06-2025
Sabiq nazir təltif edilib
14:15 / 30-06-2025
Qarabağa növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)
13:53 / 30-06-2025
Tramp İranın iddiaları ilə razılaşmır
13:45 / 30-06-2025
Qarabağa səfərlər müvəqqəti dayandırılıb
13:43 / 30-06-2025
Çin Azərbaycan vasitəsilə Avropaya yeni yük marşrutu istifadəyə verib
13:24 / 30-06-2025
"Azərbaycanfilm"dəki partlayışla bağlı cinayət işi açılıb
13:15 / 30-06-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
13:13 / 30-06-2025
Mirzoyan Lavrova xəbərdarlıq edib
13:01 / 30-06-2025
Xarici İşlər Nazirliyində yeni idarə yaradılıb
09:25 / 26-06-2025
Tarixi yanlışlıq - İbrahim Əliyev yazır
08:51 / 26-06-2025
Cənubi Qafqazın ən güclüsü...
16:17 / 26-06-2025
Azərbaycanı gülüstana çevirənlər! - Zahid Oruc yazır
13:16 / 29-06-2025
Putin Rusiyada şovinizmi qızışdırır
18:04 / 26-06-2025
Narkotik satan ata və oğlu tutulub
00:00 / 26-06-2025
Bu gün Silahlı Qüvvələri Günüdür
12:57 / 27-06-2025
Prokurorluq Bakıdakı partlayış hadisəsini araşdırır
00:02 / 27-06-2025
Emil Mehtiyev idarə rəisi təyin olunub
08:55 / 28-06-2025
İsrail-İran müharibəsi Orta Asiyanın yolunu bağlayıb?
00:01 / 28-06-2025
Jurnalist Seyfəddin Hüseynlinin qardaşları öldürülüb - (Yenilənib)
16:30 / 26-06-2025
Azərbaycandakı dinlərarası harmoniya Tolerantlıq Evində müzakirə olunub
12:14 / 26-06-2025
İlham Əliyevlə İran prezidenti arasında telefon danışığı olub
Ədəbiyyat və bazar - Kənan Hacı yazır
Tarix: 30-10-2021 13:54 | Bölmə: Kənan HACI
Deyə bilərsiniz ki, ədəbiyyat hara, bazar hara? Yaxın oturun, bir az bu mövzunu dartışaq.
Yazıçının rifah halının yaxşılaşması birbaşa kitab industriyasından asılıdır. Populyar sənət sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun mətnlər yazmağa vadar edə bilər. Çünki kitab əmtəədir, bazara çıxırsa, bunun alıcısı olmalıdır. Yazıçı isə sənəti kütləyə, kütlə marağına qurban verməməlidir. Bəs, Çernışevski demiş, necə olsun?
Sənətin kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri istifadə olunduqdan sonra atılır. Böyük çoxluq kitabı əyləncə sənayesinin bir elementi kimi qavrayır. Halbuki, kitabın əyləncəli tərəfi olduğu kimi, düşündürücü yönü də var. Sürət əsrinin insanı isə düşünməyə vaxt xərcləmək istəmir. Kapitalizmin ən mənfur tərəfi də budur: insana düşünmək üçün vaxt tanımır. Nəticədə insan zombiləşməyə doğru gedir. Axı amorf məxluqlar asan idarə olunur. Məhz buna görə ədəbiyyat bütün zamanlarda arzuolunmaz sahə olub.
Həyat kütləviləşdikcə sənət əsərlərinin estetik dəyərini kütlənin zövqü müəyyənləşdirir. Biz hansı cəmiyyətdə yaşamağımızın fərqində deyilik. Ona görə də müasir nəsrimizdə hələ də 60-cıların təhkiyə tərzi imitasiya olunur. Biz modern bir tərəfə qalsın, postmodern mərhələyə də 30 il gec qalmış nəsilik. Qapalı bir ölkədə yaşamağımız bizi dünya nəsrində, poeziyasında gedən proseslərdən uzaq saldı. Realist və partiyalı nəsrin hakimiyyəti nə az, nə çox, 70 il sürdü. Əlbəttə, realist nəsr yazmaqda heç bir qəbahət yoxdur, realist nəsrin yalana xidmət etməsi isə ədəbiyyata xəyanətdir. Nə yazıqlar ki, postsovet dönəminin əksər qələm adamları xəyanət yolunu seçdi. Birüzlü, birqatlı, asan oxunan və tez də unudulan makulatura yığını - boz ədəbiyyat ictimai formasiya dəyişdikdən sonra dəyərini itirdi. Həmin kitabların müəllifləri çoxdan unudulub, yazdıqları da zamanın toz-dumanında itib.
Bir əsrə yaxın müddətdə biz dünyada gedən bütün ədəbi tendensiyalardan bixəbər olduq. Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayının nizamnaməsində belə yazılıb: “Sosialist realizmi sovet bədii ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin əsas metodudur”. Bu “ədəbi tənqid” ədəbi çuğulluq sənətinə çevrildi. Başkəsən tənqidçilər yetişdirildi. 37-ci il repressiyasını məhz bu cür “tənqidçilər”in əliylə həyata keçirdilər. Yazıçılar bir-birilərindən donoslar yazırdılar və bu rəzalət bir neçə il davam etdi. Mikayıl Müşfiqi, Hüseyn Cavidi, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni, Əhməd Cavadı, Tağı Şahbazi Simurğu bu adamların əliylə gedərgəlməzə yola saldılar. Bu qəlbgöynədən, insanlığın üz qarasına çevrilmiş faciələr məhz ədəbi çinovniklərin əliylə həyata keçirilirdi. Bütün sovet respublikaları bu repressiyadan nəsibini almışdı. Marina Svetayevanın, Osip Mandelştamın, Nikolay Qumilyovun, Andrey Platonovun, İsaak Babelin faciəli həyatları buna sübutdur. Bulqakovun - “Master və Marqarita”nı yazmış bir yazıçının başına açılan oyunları oxuyanda adam dəhşətə gəlir.
Konyukturaya xidmət edən boz romanlar yazıldı, kənddən və kolxozdan yaza-yaza lokal və qısır düşüncə girdabında boğulub qaldıq. 60-cı illərin mülayimləşməsi ədəbiyyat üçün bir nəfəslik açdı və o nəfəslikdən ölkəyə “samizdat” nəşrlər sızdı. Azad düşüncənin yelləri bütün sovet məkanında əsməyə başladı. Azərbaycanda İsa Hüseynovun povestləri, Sabir Əhmədlinin romanları, Çingiz Hüseynovun povest və romanları yeni ədəbi, ictimai paradiqmaları müəyyən etdi. Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasında bu əsərlər böyük rol oynadı. Bu haqda çox yazılıb, çox deyilib, məlum həqiqətlərdir. Amma nə üçün Çingiz Aytmatov dünyaya çıxa bildi, İsa Hüseynov yox? Axı sənətkarlıq baxımından İsa Hüseynov heç də Çingiz Aytmatovdan geri qalmırdı, hətta ondan üstün tərəfləri daha çox idi. Bunun subyektiv səbəbləri ola bilər, amma obyektiv səbəblər daha əsaslıdır. Aytmatov əsərlərini rus dilində yazırdı, onun imkanları İsa Hüseynovdan daha geniş idi. O, Moskvaya daha yaxın idi. İsa Hüseynov isə daha çox introvert həyat tərzi yaşayan bir insan idi. O, “İdeal” əsəriylə yaradıcılığını tamamilə başqa istiqamətə yönəltdi və sanki özü könüllü şəkildə oxucularının sayını məhdudlaşdırdı. Aytmatov yaradıcılığında üstüörtülü şəkildə siyasi rejimi tənqid edirdi.
Sonra dünyaya çıxmaq çabaları və bu müşkül əndişə ətrafında vurnuxmalar dövrü başladı... Əyləncə sektoruna hesablanan yüngül romanlar yenə at oynadır. Bəzən də çox hörmətli tənqidçilərimiz nəyinsə xatirinə bir “zərbəlik” canı olan bu mətnləri bədii dəyərə mindirməyə cəhd edirlər. Bu, tamamilə ayrı bir dərddir.
Dünya ədəbiyyatında metamodernizm anlayışı meydana gəlir. Postindustrial fərdin iç dünyasına xitab edən, onun yaşam ritmi ilə harmoniyada olan, ekstravaqant mətnlər ortaya çıxır. Bütün dünyada sanki bir ənənəyə, köklərə qayıdış prosesi gedir. Ənənədən və klassikadan yaradıcı şəkildə bəhrələnib yeni mətn ortaya qoymaq, ədəbi əcdadlarımızın irsindən şirə çəkərək yeni çiçəklər bitirmək gərəkir. Amma nədənsə çox vaxt bünövrəsiz mətnlərlə üzləşirik. Dostum Qismətin təbirincə desək, biz forma və üslub eksperimentallığı baxımından cəsarətsizik. İstisnalar yox deyil, amma ümumi mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil.
Məsələn, bu günkü nəsrimizdə çox az sayda imzalar var ki, onları ürəklə dünyaya təqdim etmək olar. Məqsəd Nurun, Şərif Ağayarın, Mübariz Örənin, lap gənclərdən Sərdar Aminin, Orxan Həsəninin, Nemət Mətinin, Elvin Rizvangilin hekayələri yeni nəsr paradiqmasının yaranmasında təkanverici rol oynayır. Bu mətnlərdə ədəbiyyatın yeniləşməsi baş verir, yeni tərz, yeni yanaşma təqdim olunur. Bu yaxınlarda Məlik Rza adlı bir gəncin hekayəsi rastıma çıxdı, oxudum, ləzzət elədi. Hekayə boyu metaforalardan həddən artıq istifadə etsə də mətni qurmağı, sözlərə rəng qatmağı əladır. Bu qəbil mətnlərin yaranması həm də dil üçün donor rolunu oynayır, dil qabığını dəyişir, təzələnir. Ədəbiyyat bu zəmində inkişaf edə bilər və etməlidir.
Ədəbiyyatın missiyası nədir deyə çox vaxt yaradıcı adamlardan soruşurlar. Məhz ədəbiyyat vasitəsilə insan ruhunun bədənindən daha geniş olduğunu anlayır, dərk edir. Dünyaya ruhun pəncərəsindən baxır və yeni söz doğulur. Ədəbiyyata missiya yükləmək olmaz, belə olanda ədəbiyyat ideologiyanın ruporuna çevrilir. Bunun ən parlaq nümunəsi sovet ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatı direktivlərlə idarə etmək yolverilməzdir. Ədəbiyyat dinamik işarələr sistemidir, sırf individual və estetik bir hadisədir. Bu işarələri anlamaq üçün zövqlü və hazırlıqlı oxucu yetişməlidir. O zaman ciddi ədəbiyyatın da bazarı olacaq.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 30-10-2021 13:54 | Bölmə: Kənan HACI
Deyə bilərsiniz ki, ədəbiyyat hara, bazar hara? Yaxın oturun, bir az bu mövzunu dartışaq.
Yazıçının rifah halının yaxşılaşması birbaşa kitab industriyasından asılıdır. Populyar sənət sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun mətnlər yazmağa vadar edə bilər. Çünki kitab əmtəədir, bazara çıxırsa, bunun alıcısı olmalıdır. Yazıçı isə sənəti kütləyə, kütlə marağına qurban verməməlidir. Bəs, Çernışevski demiş, necə olsun?
Sənətin kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri istifadə olunduqdan sonra atılır. Böyük çoxluq kitabı əyləncə sənayesinin bir elementi kimi qavrayır. Halbuki, kitabın əyləncəli tərəfi olduğu kimi, düşündürücü yönü də var. Sürət əsrinin insanı isə düşünməyə vaxt xərcləmək istəmir. Kapitalizmin ən mənfur tərəfi də budur: insana düşünmək üçün vaxt tanımır. Nəticədə insan zombiləşməyə doğru gedir. Axı amorf məxluqlar asan idarə olunur. Məhz buna görə ədəbiyyat bütün zamanlarda arzuolunmaz sahə olub.
Həyat kütləviləşdikcə sənət əsərlərinin estetik dəyərini kütlənin zövqü müəyyənləşdirir. Biz hansı cəmiyyətdə yaşamağımızın fərqində deyilik. Ona görə də müasir nəsrimizdə hələ də 60-cıların təhkiyə tərzi imitasiya olunur. Biz modern bir tərəfə qalsın, postmodern mərhələyə də 30 il gec qalmış nəsilik. Qapalı bir ölkədə yaşamağımız bizi dünya nəsrində, poeziyasında gedən proseslərdən uzaq saldı. Realist və partiyalı nəsrin hakimiyyəti nə az, nə çox, 70 il sürdü. Əlbəttə, realist nəsr yazmaqda heç bir qəbahət yoxdur, realist nəsrin yalana xidmət etməsi isə ədəbiyyata xəyanətdir. Nə yazıqlar ki, postsovet dönəminin əksər qələm adamları xəyanət yolunu seçdi. Birüzlü, birqatlı, asan oxunan və tez də unudulan makulatura yığını - boz ədəbiyyat ictimai formasiya dəyişdikdən sonra dəyərini itirdi. Həmin kitabların müəllifləri çoxdan unudulub, yazdıqları da zamanın toz-dumanında itib.
Bir əsrə yaxın müddətdə biz dünyada gedən bütün ədəbi tendensiyalardan bixəbər olduq. Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayının nizamnaməsində belə yazılıb: “Sosialist realizmi sovet bədii ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin əsas metodudur”. Bu “ədəbi tənqid” ədəbi çuğulluq sənətinə çevrildi. Başkəsən tənqidçilər yetişdirildi. 37-ci il repressiyasını məhz bu cür “tənqidçilər”in əliylə həyata keçirdilər. Yazıçılar bir-birilərindən donoslar yazırdılar və bu rəzalət bir neçə il davam etdi. Mikayıl Müşfiqi, Hüseyn Cavidi, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni, Əhməd Cavadı, Tağı Şahbazi Simurğu bu adamların əliylə gedərgəlməzə yola saldılar. Bu qəlbgöynədən, insanlığın üz qarasına çevrilmiş faciələr məhz ədəbi çinovniklərin əliylə həyata keçirilirdi. Bütün sovet respublikaları bu repressiyadan nəsibini almışdı. Marina Svetayevanın, Osip Mandelştamın, Nikolay Qumilyovun, Andrey Platonovun, İsaak Babelin faciəli həyatları buna sübutdur. Bulqakovun - “Master və Marqarita”nı yazmış bir yazıçının başına açılan oyunları oxuyanda adam dəhşətə gəlir.
Konyukturaya xidmət edən boz romanlar yazıldı, kənddən və kolxozdan yaza-yaza lokal və qısır düşüncə girdabında boğulub qaldıq. 60-cı illərin mülayimləşməsi ədəbiyyat üçün bir nəfəslik açdı və o nəfəslikdən ölkəyə “samizdat” nəşrlər sızdı. Azad düşüncənin yelləri bütün sovet məkanında əsməyə başladı. Azərbaycanda İsa Hüseynovun povestləri, Sabir Əhmədlinin romanları, Çingiz Hüseynovun povest və romanları yeni ədəbi, ictimai paradiqmaları müəyyən etdi. Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasında bu əsərlər böyük rol oynadı. Bu haqda çox yazılıb, çox deyilib, məlum həqiqətlərdir. Amma nə üçün Çingiz Aytmatov dünyaya çıxa bildi, İsa Hüseynov yox? Axı sənətkarlıq baxımından İsa Hüseynov heç də Çingiz Aytmatovdan geri qalmırdı, hətta ondan üstün tərəfləri daha çox idi. Bunun subyektiv səbəbləri ola bilər, amma obyektiv səbəblər daha əsaslıdır. Aytmatov əsərlərini rus dilində yazırdı, onun imkanları İsa Hüseynovdan daha geniş idi. O, Moskvaya daha yaxın idi. İsa Hüseynov isə daha çox introvert həyat tərzi yaşayan bir insan idi. O, “İdeal” əsəriylə yaradıcılığını tamamilə başqa istiqamətə yönəltdi və sanki özü könüllü şəkildə oxucularının sayını məhdudlaşdırdı. Aytmatov yaradıcılığında üstüörtülü şəkildə siyasi rejimi tənqid edirdi.
Sonra dünyaya çıxmaq çabaları və bu müşkül əndişə ətrafında vurnuxmalar dövrü başladı... Əyləncə sektoruna hesablanan yüngül romanlar yenə at oynadır. Bəzən də çox hörmətli tənqidçilərimiz nəyinsə xatirinə bir “zərbəlik” canı olan bu mətnləri bədii dəyərə mindirməyə cəhd edirlər. Bu, tamamilə ayrı bir dərddir.
Dünya ədəbiyyatında metamodernizm anlayışı meydana gəlir. Postindustrial fərdin iç dünyasına xitab edən, onun yaşam ritmi ilə harmoniyada olan, ekstravaqant mətnlər ortaya çıxır. Bütün dünyada sanki bir ənənəyə, köklərə qayıdış prosesi gedir. Ənənədən və klassikadan yaradıcı şəkildə bəhrələnib yeni mətn ortaya qoymaq, ədəbi əcdadlarımızın irsindən şirə çəkərək yeni çiçəklər bitirmək gərəkir. Amma nədənsə çox vaxt bünövrəsiz mətnlərlə üzləşirik. Dostum Qismətin təbirincə desək, biz forma və üslub eksperimentallığı baxımından cəsarətsizik. İstisnalar yox deyil, amma ümumi mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil.
Məsələn, bu günkü nəsrimizdə çox az sayda imzalar var ki, onları ürəklə dünyaya təqdim etmək olar. Məqsəd Nurun, Şərif Ağayarın, Mübariz Örənin, lap gənclərdən Sərdar Aminin, Orxan Həsəninin, Nemət Mətinin, Elvin Rizvangilin hekayələri yeni nəsr paradiqmasının yaranmasında təkanverici rol oynayır. Bu mətnlərdə ədəbiyyatın yeniləşməsi baş verir, yeni tərz, yeni yanaşma təqdim olunur. Bu yaxınlarda Məlik Rza adlı bir gəncin hekayəsi rastıma çıxdı, oxudum, ləzzət elədi. Hekayə boyu metaforalardan həddən artıq istifadə etsə də mətni qurmağı, sözlərə rəng qatmağı əladır. Bu qəbil mətnlərin yaranması həm də dil üçün donor rolunu oynayır, dil qabığını dəyişir, təzələnir. Ədəbiyyat bu zəmində inkişaf edə bilər və etməlidir.
Ədəbiyyatın missiyası nədir deyə çox vaxt yaradıcı adamlardan soruşurlar. Məhz ədəbiyyat vasitəsilə insan ruhunun bədənindən daha geniş olduğunu anlayır, dərk edir. Dünyaya ruhun pəncərəsindən baxır və yeni söz doğulur. Ədəbiyyata missiya yükləmək olmaz, belə olanda ədəbiyyat ideologiyanın ruporuna çevrilir. Bunun ən parlaq nümunəsi sovet ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatı direktivlərlə idarə etmək yolverilməzdir. Ədəbiyyat dinamik işarələr sistemidir, sırf individual və estetik bir hadisədir. Bu işarələri anlamaq üçün zövqlü və hazırlıqlı oxucu yetişməlidir. O zaman ciddi ədəbiyyatın da bazarı olacaq.
Müəllifin bütün yazıları - Kənan HACI
Bölməyə aid digər xəbərlər
9-03-2023, 16:34
Kənan HACI - Əzizə Cəfərzadənin oxuculara tanış olmayan romanı - “Qobustan çökəklərində”
26-12-2022, 17:30
Kənan HACI - Azərbaycanın dünya ədəbiyyatındakı boş qalmış yeri - Kənan Hacı yazır
15-08-2022, 17:31
“Hamı yoldan yarısın...” - Kənan Hacı yazır
4-07-2022, 12:08
Yazıçının son əsəri - “Eşq sultanı” - Kənan Hacı yazır
31-01-2022, 10:43
Epifaniya və ya “Omikron” mövsümü - Kənan Hacı yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
