Ədəbiyyat və bazar

Xəbər lenti

16:11 / 04-08-2025

Anar Abdullayev məhkəmə zalında həbs edilib.

16:05 / 04-08-2025

İmişlidə 30-dan artıq karxananın fəaliyyəti dayandırılıb

15:42 / 04-08-2025

Avropa Liqası: “Qarabağ”ın potensial rəqibləri müəyyənləşib

15:39 / 04-08-2025

24 direktor vəzifədən çıxarılıb

15:33 / 04-08-2025

Sabiq nazir haqqındakı iddiaları cavablandırmayıb

15:22 / 04-08-2025

Ceyhun Bayramovla Hakan Fidan telefonla danışıblar

15:02 / 04-08-2025

Ruslar şovinizmdən əl çəkmir

14:38 / 04-08-2025

Pezeşkian münasibətləri normallaşdırmağa çalışır, amma… - Professor

14:35 / 04-08-2025

Xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyev dəfn olunub - Yenilənib

14:32 / 04-08-2025

Prezident Elçin Əfəndiyevin vəfatı ilə bağlı nekroloq imzalayıb

14:28 / 04-08-2025

Məhkəmə hakimi təqaüdə göndərilib

14:18 / 04-08-2025

Yazıçı Anar: "Bu, bəlkə də, mənim üçün taleyin cəzasıdır”

14:07 / 04-08-2025

Əli Əsədov və vəzifəli şəxslər vida mərasiminə qatılıb - Fotolar

13:47 / 04-08-2025

Jurnalist olmaq istəyən abituriyentlər qabiliyyət imtahan verib

13:44 / 04-08-2025

Göygöldə əkin sahəsini yandıran şəxs cəzalandırılıb

13:42 / 04-08-2025

“Patriot”-lar Avropaya yeddi ilə gətiriləcək

13:21 / 04-08-2025

Xankəndidə Gənclərin VI Yay Düşərgəsinin açılış olub - Fotolar

12:58 / 04-08-2025

Şvartseneggerin baş rola çəkildiyi serialın yayımı dayandırılıb

12:55 / 04-08-2025

Kamran Əliyev polkovnik-leytenantı yeni vəzifəyə təyin edib

12:46 / 04-08-2025

Baş prokurorun müavinlərinə ezamiyə xərcləri ödəniləcək

12:39 / 04-08-2025

İnformasiya ehtiyatlarının vahid reyestrinin aparılması qaydası təsdiqlənib

12:27 / 04-08-2025

Ruslar PUA-nın dağıdıcılıq gücünü artırır

12:15 / 04-08-2025

Sabah 41 dərəcəyədək isti gözlənilir

12:10 / 04-08-2025

Qarabağ Universitetinin nizamnaməsi dəyişib

11:59 / 04-08-2025

Deputatlığa keçmiş namizəd tutulub

11:53 / 04-08-2025

Nazirlikdə idarə rəisi təyinatı olub

11:49 / 04-08-2025

Mərkəzi Asiyanı böyük problemlərdən xilas etməyə çalışırlar

11:08 / 04-08-2025

Ağcabədidə oğurluq edən şəxs tutulub

11:00 / 04-08-2025

Dövlət Proqramı: 500 nəfər xaricdə təhsil almaq hüququ qazanıb

10:47 / 04-08-2025

Münaqişə vəziyyətində olan iki ölkə danışıqlara başlayır

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

15:07 / 31-07-2025

Qarabağa növbəti köç gedib - (Yenilənib)

12:30 / 31-07-2025

Qəzalardan necə qorunaq? - Vüqar Vəliyev yazır

08:57 / 01-08-2025

Xalq artisti Arif Babayev vəfat edib

12:24 / 01-08-2025

Rusiyanın axtarışa verdiyi diaspor sədri Azərbaycan səfirliyinə sığınıb

13:01 / 31-07-2025

İranda hakimiyyətə Pəhləvi gələcək, yoxsa...

15:18 / 01-08-2025

Kreml Azərbaycanla gərginliyi artırır

17:21 / 30-07-2025

Qitələr sürətlə quruyur - Xəbərdarlıq

16:41 / 01-08-2025

Mollazadə: Pezeşkian Azərbaycanla münasibətləri düzəltmək istəsə də, bu, çətin olacaq

12:01 / 01-08-2025

Paytaxtı sel basıb: qocalar evindəki insanları təxliyə etmək mümkün olmayıb

13:53 / 03-08-2025

Xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyev vəfat edib

07:48 / 01-08-2025

İran ABŞ-dan təzminat tələb edir

13:36 / 01-08-2025

Professor: Beşinci kolon yenidən fəallaşıb

Ədəbiyyat və bazar - Kənan Hacı yazır
Tarix: 30-10-2021 13:54 | Bölmə: Kənan HACI

Şirift ölçüsü:

Deyə bilərsiniz ki, ədəbiyyat hara, bazar hara? Yaxın oturun, bir az bu mövzunu dartışaq.

Yazıçının rifah halının yaxşılaşması birbaşa kitab industriyasından asılıdır. Populyar sənət sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun mətnlər yazmağa vadar edə bilər. Çünki kitab əmtəədir, bazara çıxırsa, bunun alıcısı olmalıdır. Yazıçı isə sənəti kütləyə, kütlə marağına qurban verməməlidir. Bəs, Çernışevski demiş, necə olsun?

Sənətin kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri istifadə olunduqdan sonra atılır. Böyük çoxluq kitabı əyləncə sənayesinin bir elementi kimi qavrayır. Halbuki, kitabın əyləncəli tərəfi olduğu kimi, düşündürücü yönü də var. Sürət əsrinin insanı isə düşünməyə vaxt xərcləmək istəmir. Kapitalizmin ən mənfur tərəfi də budur: insana düşünmək üçün vaxt tanımır. Nəticədə insan zombiləşməyə doğru gedir. Axı amorf məxluqlar asan idarə olunur. Məhz buna görə ədəbiyyat bütün zamanlarda arzuolunmaz sahə olub.

Həyat kütləviləşdikcə sənət əsərlərinin estetik dəyərini kütlənin zövqü müəyyənləşdirir. Biz hansı cəmiyyətdə yaşamağımızın fərqində deyilik. Ona görə də müasir nəsrimizdə hələ də 60-cıların təhkiyə tərzi imitasiya olunur. Biz modern bir tərəfə qalsın, postmodern mərhələyə də 30 il gec qalmış nəsilik. Qapalı bir ölkədə yaşamağımız bizi dünya nəsrində, poeziyasında gedən proseslərdən uzaq saldı. Realist və partiyalı nəsrin hakimiyyəti nə az, nə çox, 70 il sürdü. Əlbəttə, realist nəsr yazmaqda heç bir qəbahət yoxdur, realist nəsrin yalana xidmət etməsi isə ədəbiyyata xəyanətdir. Nə yazıqlar ki, postsovet dönəminin əksər qələm adamları xəyanət yolunu seçdi. Birüzlü, birqatlı, asan oxunan və tez də unudulan makulatura yığını - boz ədəbiyyat ictimai formasiya dəyişdikdən sonra dəyərini itirdi. Həmin kitabların müəllifləri çoxdan unudulub, yazdıqları da zamanın toz-dumanında itib.

Bir əsrə yaxın müddətdə biz dünyada gedən bütün ədəbi tendensiyalardan bixəbər olduq. Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayının nizamnaməsində belə yazılıb: “Sosialist realizmi sovet bədii ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin əsas metodudur”. Bu “ədəbi tənqid” ədəbi çuğulluq sənətinə çevrildi. Başkəsən tənqidçilər yetişdirildi. 37-ci il repressiyasını məhz bu cür “tənqidçilər”in əliylə həyata keçirdilər. Yazıçılar bir-birilərindən donoslar yazırdılar və bu rəzalət bir neçə il davam etdi. Mikayıl Müşfiqi, Hüseyn Cavidi, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni, Əhməd Cavadı, Tağı Şahbazi Simurğu bu adamların əliylə gedərgəlməzə yola saldılar. Bu qəlbgöynədən, insanlığın üz qarasına çevrilmiş faciələr məhz ədəbi çinovniklərin əliylə həyata keçirilirdi. Bütün sovet respublikaları bu repressiyadan nəsibini almışdı. Marina Svetayevanın, Osip Mandelştamın, Nikolay Qumilyovun, Andrey Platonovun, İsaak Babelin faciəli həyatları buna sübutdur. Bulqakovun - “Master və Marqarita”nı yazmış bir yazıçının başına açılan oyunları oxuyanda adam dəhşətə gəlir.

Konyukturaya xidmət edən boz romanlar yazıldı, kənddən və kolxozdan yaza-yaza lokal və qısır düşüncə girdabında boğulub qaldıq. 60-cı illərin mülayimləşməsi ədəbiyyat üçün bir nəfəslik açdı və o nəfəslikdən ölkəyə “samizdat” nəşrlər sızdı. Azad düşüncənin yelləri bütün sovet məkanında əsməyə başladı. Azərbaycanda İsa Hüseynovun povestləri, Sabir Əhmədlinin romanları, Çingiz Hüseynovun povest və romanları yeni ədəbi, ictimai paradiqmaları müəyyən etdi. Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasında bu əsərlər böyük rol oynadı. Bu haqda çox yazılıb, çox deyilib, məlum həqiqətlərdir. Amma nə üçün Çingiz Aytmatov dünyaya çıxa bildi, İsa Hüseynov yox? Axı sənətkarlıq baxımından İsa Hüseynov heç də Çingiz Aytmatovdan geri qalmırdı, hətta ondan üstün tərəfləri daha çox idi. Bunun subyektiv səbəbləri ola bilər, amma obyektiv səbəblər daha əsaslıdır. Aytmatov əsərlərini rus dilində yazırdı, onun imkanları İsa Hüseynovdan daha geniş idi. O, Moskvaya daha yaxın idi. İsa Hüseynov isə daha çox introvert həyat tərzi yaşayan bir insan idi. O, “İdeal” əsəriylə yaradıcılığını tamamilə başqa istiqamətə yönəltdi və sanki özü könüllü şəkildə oxucularının sayını məhdudlaşdırdı. Aytmatov yaradıcılığında üstüörtülü şəkildə siyasi rejimi tənqid edirdi.

Sonra dünyaya çıxmaq çabaları və bu müşkül əndişə ətrafında vurnuxmalar dövrü başladı... Əyləncə sektoruna hesablanan yüngül romanlar yenə at oynadır. Bəzən də çox hörmətli tənqidçilərimiz nəyinsə xatirinə bir “zərbəlik” canı olan bu mətnləri bədii dəyərə mindirməyə cəhd edirlər. Bu, tamamilə ayrı bir dərddir.

Dünya ədəbiyyatında metamodernizm anlayışı meydana gəlir. Postindustrial fərdin iç dünyasına xitab edən, onun yaşam ritmi ilə harmoniyada olan, ekstravaqant mətnlər ortaya çıxır. Bütün dünyada sanki bir ənənəyə, köklərə qayıdış prosesi gedir. Ənənədən və klassikadan yaradıcı şəkildə bəhrələnib yeni mətn ortaya qoymaq, ədəbi əcdadlarımızın irsindən şirə çəkərək yeni çiçəklər bitirmək gərəkir. Amma nədənsə çox vaxt bünövrəsiz mətnlərlə üzləşirik. Dostum Qismətin təbirincə desək, biz forma və üslub eksperimentallığı baxımından cəsarətsizik. İstisnalar yox deyil, amma ümumi mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil.

Məsələn, bu günkü nəsrimizdə çox az sayda imzalar var ki, onları ürəklə dünyaya təqdim etmək olar. Məqsəd Nurun, Şərif Ağayarın, Mübariz Örənin, lap gənclərdən Sərdar Aminin, Orxan Həsəninin, Nemət Mətinin, Elvin Rizvangilin hekayələri yeni nəsr paradiqmasının yaranmasında təkanverici rol oynayır. Bu mətnlərdə ədəbiyyatın yeniləşməsi baş verir, yeni tərz, yeni yanaşma təqdim olunur. Bu yaxınlarda Məlik Rza adlı bir gəncin hekayəsi rastıma çıxdı, oxudum, ləzzət elədi. Hekayə boyu metaforalardan həddən artıq istifadə etsə də mətni qurmağı, sözlərə rəng qatmağı əladır. Bu qəbil mətnlərin yaranması həm də dil üçün donor rolunu oynayır, dil qabığını dəyişir, təzələnir. Ədəbiyyat bu zəmində inkişaf edə bilər və etməlidir.

Ədəbiyyatın missiyası nədir deyə çox vaxt yaradıcı adamlardan soruşurlar. Məhz ədəbiyyat vasitəsilə insan ruhunun bədənindən daha geniş olduğunu anlayır, dərk edir. Dünyaya ruhun pəncərəsindən baxır və yeni söz doğulur. Ədəbiyyata missiya yükləmək olmaz, belə olanda ədəbiyyat ideologiyanın ruporuna çevrilir. Bunun ən parlaq nümunəsi sovet ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatı direktivlərlə idarə etmək yolverilməzdir. Ədəbiyyat dinamik işarələr sistemidir, sırf individual və estetik bir hadisədir. Bu işarələri anlamaq üçün zövqlü və hazırlıqlı oxucu yetişməlidir. O zaman ciddi ədəbiyyatın da bazarı olacaq.

Müəllifin bütün yazıları - Kənan HACI

Bütün yazarlar

Ana səhifəyə dön