00:24 / 23-03-2025
Azərbaycan millisi uduzub
00:23 / 23-03-2025
Əli Kərimlinin mühafizəçisi saxlanılıb
23:15 / 22-03-2025
Ramazanın 23-cü gününün duası - İmsak və iftar vaxtı
21:55 / 22-03-2025
Dünya şöhrətli memarın yeni layihəsi Tbilisidə reallaşacaq - Fotolar
13:01 / 22-03-2025
Külək güclənəcək, dolu və qar yağacaq
12:28 / 22-03-2025
Qar uçqununda həlak olmuş əsgərlərimizlə vida mərasimi keçirilib - Foto
12:12 / 22-03-2025
Jurnalist Etibar Cəbrayıloğluya ağır itki üz verib
11:58 / 22-03-2025
Qazaxıstanda unikal festival keçirilir
11:52 / 22-03-2025
9 May paradında kimlər iştirak edəcək?
11:48 / 22-03-2025
Roma Papasının dili tutulub?
11:40 / 22-03-2025
Tramp: “Tesla” vandalları cəzalandırılacaq!
11:30 / 22-03-2025
Azərbaycan Qırğızıstana yardım göndərib - Foto
11:04 / 22-03-2025
Ağdamda silahlı şəxs tutulub
23:33 / 21-03-2025
Məsud Pezeşkian İlham Əliyevə məktub yazıb
20:11 / 21-03-2025
Çin lideri Azərbaycan prezidentinə təbrik məktubu göndərib
17:50 / 21-03-2025
Qar uçqununa düşən əsgərlərimizin meyiti tapılıb - (Yenilənib) - Foto
15:03 / 21-03-2025
Putin İlham Əliyevi təbrik edib
14:39 / 21-03-2025
Ərdoğan İlham Əliyevə məktub göndərib
13:47 / 21-03-2025
Quzu əti - Hekayə
12:30 / 21-03-2025
Ərdoğan: Fələstinlilərə dəstəyimizi davam etdirəcəyik
12:20 / 21-03-2025
Paşinyan tələsir, Bakıda niyə belə astagəldirlər?
12:09 / 21-03-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:05 / 21-03-2025
Mirzoyan əsassız iddialar səsləndirir
11:33 / 21-03-2025
Ordumuzun mövqeləri üç istiqamətdən atəşə tutulub
11:13 / 21-03-2025
Yubilyar diplomata dini orden veriblər
11:09 / 21-03-2025
“DR” “prezidenti” Kiyevlə razılaşmadan danışıb
11:04 / 21-03-2025
Ukrayna Krımı hədəfə alıb?
11:00 / 21-03-2025
Fazil Mustafaya sui-qəsdə görə tutulmuş Səricanovun oğlunu da həbs ediblər
10:54 / 21-03-2025
Birlik rəhbəri barəsində ev dustaqlığı tədbiri seçilib
09:45 / 21-03-2025
Rayonlara qar yağıb
21:41 / 18-03-2025
Tramp ilə Putin arasında telefon danışığı olub - (Yenilənib)
18:30 / 18-03-2025
Prezident və xanımı Suqovuşanda məscidin açılışında iştirak ediblər - (Yenilənib) - Fotolar
20:37 / 20-03-2025
Tramp Tehrana 2 aylıq möhlət verib: ya yeni saziş, ya da...
17:50 / 21-03-2025
Qar uçqununa düşən əsgərlərimizin meyiti tapılıb - (Yenilənib) - Foto
15:21 / 18-03-2025
Nazirlər Kabinetində müşavirə: qəzalı binalarla bağlı məsələ müzakirəyə çıxarılıb - Foto
15:50 / 18-03-2025
Proseslər Ukraynanın xeyrinə dəyişir
18:02 / 18-03-2025
Ermənilər atəşkəsi pozub, ondan sui-istifadə etməyə çalışırlar - Tofiq Zülfüqarov
12:20 / 18-03-2025
İlham Əliyev Qarabağda Novruz tonqalını alovlandırıb - (Yenilənir)
21:19 / 19-03-2025
Ermənilər Azərbaycana qarşı növbəti təxribata əl atıb
08:06 / 18-03-2025
Bu gün İlaxır çərşənbə qeyd olunur
00:06 / 20-03-2025
Azərbaycanda 12 günlük tətil başlayıb
Ədəbiyyat və bazar - Kənan Hacı yazır
Tarix: 30-10-2021 13:54 | Bölmə: Kənan HACI
Deyə bilərsiniz ki, ədəbiyyat hara, bazar hara? Yaxın oturun, bir az bu mövzunu dartışaq.
Yazıçının rifah halının yaxşılaşması birbaşa kitab industriyasından asılıdır. Populyar sənət sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun mətnlər yazmağa vadar edə bilər. Çünki kitab əmtəədir, bazara çıxırsa, bunun alıcısı olmalıdır. Yazıçı isə sənəti kütləyə, kütlə marağına qurban verməməlidir. Bəs, Çernışevski demiş, necə olsun?
Sənətin kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri istifadə olunduqdan sonra atılır. Böyük çoxluq kitabı əyləncə sənayesinin bir elementi kimi qavrayır. Halbuki, kitabın əyləncəli tərəfi olduğu kimi, düşündürücü yönü də var. Sürət əsrinin insanı isə düşünməyə vaxt xərcləmək istəmir. Kapitalizmin ən mənfur tərəfi də budur: insana düşünmək üçün vaxt tanımır. Nəticədə insan zombiləşməyə doğru gedir. Axı amorf məxluqlar asan idarə olunur. Məhz buna görə ədəbiyyat bütün zamanlarda arzuolunmaz sahə olub.
Həyat kütləviləşdikcə sənət əsərlərinin estetik dəyərini kütlənin zövqü müəyyənləşdirir. Biz hansı cəmiyyətdə yaşamağımızın fərqində deyilik. Ona görə də müasir nəsrimizdə hələ də 60-cıların təhkiyə tərzi imitasiya olunur. Biz modern bir tərəfə qalsın, postmodern mərhələyə də 30 il gec qalmış nəsilik. Qapalı bir ölkədə yaşamağımız bizi dünya nəsrində, poeziyasında gedən proseslərdən uzaq saldı. Realist və partiyalı nəsrin hakimiyyəti nə az, nə çox, 70 il sürdü. Əlbəttə, realist nəsr yazmaqda heç bir qəbahət yoxdur, realist nəsrin yalana xidmət etməsi isə ədəbiyyata xəyanətdir. Nə yazıqlar ki, postsovet dönəminin əksər qələm adamları xəyanət yolunu seçdi. Birüzlü, birqatlı, asan oxunan və tez də unudulan makulatura yığını - boz ədəbiyyat ictimai formasiya dəyişdikdən sonra dəyərini itirdi. Həmin kitabların müəllifləri çoxdan unudulub, yazdıqları da zamanın toz-dumanında itib.
Bir əsrə yaxın müddətdə biz dünyada gedən bütün ədəbi tendensiyalardan bixəbər olduq. Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayının nizamnaməsində belə yazılıb: “Sosialist realizmi sovet bədii ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin əsas metodudur”. Bu “ədəbi tənqid” ədəbi çuğulluq sənətinə çevrildi. Başkəsən tənqidçilər yetişdirildi. 37-ci il repressiyasını məhz bu cür “tənqidçilər”in əliylə həyata keçirdilər. Yazıçılar bir-birilərindən donoslar yazırdılar və bu rəzalət bir neçə il davam etdi. Mikayıl Müşfiqi, Hüseyn Cavidi, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni, Əhməd Cavadı, Tağı Şahbazi Simurğu bu adamların əliylə gedərgəlməzə yola saldılar. Bu qəlbgöynədən, insanlığın üz qarasına çevrilmiş faciələr məhz ədəbi çinovniklərin əliylə həyata keçirilirdi. Bütün sovet respublikaları bu repressiyadan nəsibini almışdı. Marina Svetayevanın, Osip Mandelştamın, Nikolay Qumilyovun, Andrey Platonovun, İsaak Babelin faciəli həyatları buna sübutdur. Bulqakovun - “Master və Marqarita”nı yazmış bir yazıçının başına açılan oyunları oxuyanda adam dəhşətə gəlir.
Konyukturaya xidmət edən boz romanlar yazıldı, kənddən və kolxozdan yaza-yaza lokal və qısır düşüncə girdabında boğulub qaldıq. 60-cı illərin mülayimləşməsi ədəbiyyat üçün bir nəfəslik açdı və o nəfəslikdən ölkəyə “samizdat” nəşrlər sızdı. Azad düşüncənin yelləri bütün sovet məkanında əsməyə başladı. Azərbaycanda İsa Hüseynovun povestləri, Sabir Əhmədlinin romanları, Çingiz Hüseynovun povest və romanları yeni ədəbi, ictimai paradiqmaları müəyyən etdi. Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasında bu əsərlər böyük rol oynadı. Bu haqda çox yazılıb, çox deyilib, məlum həqiqətlərdir. Amma nə üçün Çingiz Aytmatov dünyaya çıxa bildi, İsa Hüseynov yox? Axı sənətkarlıq baxımından İsa Hüseynov heç də Çingiz Aytmatovdan geri qalmırdı, hətta ondan üstün tərəfləri daha çox idi. Bunun subyektiv səbəbləri ola bilər, amma obyektiv səbəblər daha əsaslıdır. Aytmatov əsərlərini rus dilində yazırdı, onun imkanları İsa Hüseynovdan daha geniş idi. O, Moskvaya daha yaxın idi. İsa Hüseynov isə daha çox introvert həyat tərzi yaşayan bir insan idi. O, “İdeal” əsəriylə yaradıcılığını tamamilə başqa istiqamətə yönəltdi və sanki özü könüllü şəkildə oxucularının sayını məhdudlaşdırdı. Aytmatov yaradıcılığında üstüörtülü şəkildə siyasi rejimi tənqid edirdi.
Sonra dünyaya çıxmaq çabaları və bu müşkül əndişə ətrafında vurnuxmalar dövrü başladı... Əyləncə sektoruna hesablanan yüngül romanlar yenə at oynadır. Bəzən də çox hörmətli tənqidçilərimiz nəyinsə xatirinə bir “zərbəlik” canı olan bu mətnləri bədii dəyərə mindirməyə cəhd edirlər. Bu, tamamilə ayrı bir dərddir.
Dünya ədəbiyyatında metamodernizm anlayışı meydana gəlir. Postindustrial fərdin iç dünyasına xitab edən, onun yaşam ritmi ilə harmoniyada olan, ekstravaqant mətnlər ortaya çıxır. Bütün dünyada sanki bir ənənəyə, köklərə qayıdış prosesi gedir. Ənənədən və klassikadan yaradıcı şəkildə bəhrələnib yeni mətn ortaya qoymaq, ədəbi əcdadlarımızın irsindən şirə çəkərək yeni çiçəklər bitirmək gərəkir. Amma nədənsə çox vaxt bünövrəsiz mətnlərlə üzləşirik. Dostum Qismətin təbirincə desək, biz forma və üslub eksperimentallığı baxımından cəsarətsizik. İstisnalar yox deyil, amma ümumi mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil.
Məsələn, bu günkü nəsrimizdə çox az sayda imzalar var ki, onları ürəklə dünyaya təqdim etmək olar. Məqsəd Nurun, Şərif Ağayarın, Mübariz Örənin, lap gənclərdən Sərdar Aminin, Orxan Həsəninin, Nemət Mətinin, Elvin Rizvangilin hekayələri yeni nəsr paradiqmasının yaranmasında təkanverici rol oynayır. Bu mətnlərdə ədəbiyyatın yeniləşməsi baş verir, yeni tərz, yeni yanaşma təqdim olunur. Bu yaxınlarda Məlik Rza adlı bir gəncin hekayəsi rastıma çıxdı, oxudum, ləzzət elədi. Hekayə boyu metaforalardan həddən artıq istifadə etsə də mətni qurmağı, sözlərə rəng qatmağı əladır. Bu qəbil mətnlərin yaranması həm də dil üçün donor rolunu oynayır, dil qabığını dəyişir, təzələnir. Ədəbiyyat bu zəmində inkişaf edə bilər və etməlidir.
Ədəbiyyatın missiyası nədir deyə çox vaxt yaradıcı adamlardan soruşurlar. Məhz ədəbiyyat vasitəsilə insan ruhunun bədənindən daha geniş olduğunu anlayır, dərk edir. Dünyaya ruhun pəncərəsindən baxır və yeni söz doğulur. Ədəbiyyata missiya yükləmək olmaz, belə olanda ədəbiyyat ideologiyanın ruporuna çevrilir. Bunun ən parlaq nümunəsi sovet ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatı direktivlərlə idarə etmək yolverilməzdir. Ədəbiyyat dinamik işarələr sistemidir, sırf individual və estetik bir hadisədir. Bu işarələri anlamaq üçün zövqlü və hazırlıqlı oxucu yetişməlidir. O zaman ciddi ədəbiyyatın da bazarı olacaq.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 30-10-2021 13:54 | Bölmə: Kənan HACI
Deyə bilərsiniz ki, ədəbiyyat hara, bazar hara? Yaxın oturun, bir az bu mövzunu dartışaq.
Yazıçının rifah halının yaxşılaşması birbaşa kitab industriyasından asılıdır. Populyar sənət sənətkarı bazarın tələblərinə uyğun mətnlər yazmağa vadar edə bilər. Çünki kitab əmtəədir, bazara çıxırsa, bunun alıcısı olmalıdır. Yazıçı isə sənəti kütləyə, kütlə marağına qurban verməməlidir. Bəs, Çernışevski demiş, necə olsun?
Sənətin kapitallaşdığı sənaye cəmiyyətində sənət əsərləri istifadə olunduqdan sonra atılır. Böyük çoxluq kitabı əyləncə sənayesinin bir elementi kimi qavrayır. Halbuki, kitabın əyləncəli tərəfi olduğu kimi, düşündürücü yönü də var. Sürət əsrinin insanı isə düşünməyə vaxt xərcləmək istəmir. Kapitalizmin ən mənfur tərəfi də budur: insana düşünmək üçün vaxt tanımır. Nəticədə insan zombiləşməyə doğru gedir. Axı amorf məxluqlar asan idarə olunur. Məhz buna görə ədəbiyyat bütün zamanlarda arzuolunmaz sahə olub.
Həyat kütləviləşdikcə sənət əsərlərinin estetik dəyərini kütlənin zövqü müəyyənləşdirir. Biz hansı cəmiyyətdə yaşamağımızın fərqində deyilik. Ona görə də müasir nəsrimizdə hələ də 60-cıların təhkiyə tərzi imitasiya olunur. Biz modern bir tərəfə qalsın, postmodern mərhələyə də 30 il gec qalmış nəsilik. Qapalı bir ölkədə yaşamağımız bizi dünya nəsrində, poeziyasında gedən proseslərdən uzaq saldı. Realist və partiyalı nəsrin hakimiyyəti nə az, nə çox, 70 il sürdü. Əlbəttə, realist nəsr yazmaqda heç bir qəbahət yoxdur, realist nəsrin yalana xidmət etməsi isə ədəbiyyata xəyanətdir. Nə yazıqlar ki, postsovet dönəminin əksər qələm adamları xəyanət yolunu seçdi. Birüzlü, birqatlı, asan oxunan və tez də unudulan makulatura yığını - boz ədəbiyyat ictimai formasiya dəyişdikdən sonra dəyərini itirdi. Həmin kitabların müəllifləri çoxdan unudulub, yazdıqları da zamanın toz-dumanında itib.
Bir əsrə yaxın müddətdə biz dünyada gedən bütün ədəbi tendensiyalardan bixəbər olduq. Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayının nizamnaməsində belə yazılıb: “Sosialist realizmi sovet bədii ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin əsas metodudur”. Bu “ədəbi tənqid” ədəbi çuğulluq sənətinə çevrildi. Başkəsən tənqidçilər yetişdirildi. 37-ci il repressiyasını məhz bu cür “tənqidçilər”in əliylə həyata keçirdilər. Yazıçılar bir-birilərindən donoslar yazırdılar və bu rəzalət bir neçə il davam etdi. Mikayıl Müşfiqi, Hüseyn Cavidi, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni, Əhməd Cavadı, Tağı Şahbazi Simurğu bu adamların əliylə gedərgəlməzə yola saldılar. Bu qəlbgöynədən, insanlığın üz qarasına çevrilmiş faciələr məhz ədəbi çinovniklərin əliylə həyata keçirilirdi. Bütün sovet respublikaları bu repressiyadan nəsibini almışdı. Marina Svetayevanın, Osip Mandelştamın, Nikolay Qumilyovun, Andrey Platonovun, İsaak Babelin faciəli həyatları buna sübutdur. Bulqakovun - “Master və Marqarita”nı yazmış bir yazıçının başına açılan oyunları oxuyanda adam dəhşətə gəlir.
Konyukturaya xidmət edən boz romanlar yazıldı, kənddən və kolxozdan yaza-yaza lokal və qısır düşüncə girdabında boğulub qaldıq. 60-cı illərin mülayimləşməsi ədəbiyyat üçün bir nəfəslik açdı və o nəfəslikdən ölkəyə “samizdat” nəşrlər sızdı. Azad düşüncənin yelləri bütün sovet məkanında əsməyə başladı. Azərbaycanda İsa Hüseynovun povestləri, Sabir Əhmədlinin romanları, Çingiz Hüseynovun povest və romanları yeni ədəbi, ictimai paradiqmaları müəyyən etdi. Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasında bu əsərlər böyük rol oynadı. Bu haqda çox yazılıb, çox deyilib, məlum həqiqətlərdir. Amma nə üçün Çingiz Aytmatov dünyaya çıxa bildi, İsa Hüseynov yox? Axı sənətkarlıq baxımından İsa Hüseynov heç də Çingiz Aytmatovdan geri qalmırdı, hətta ondan üstün tərəfləri daha çox idi. Bunun subyektiv səbəbləri ola bilər, amma obyektiv səbəblər daha əsaslıdır. Aytmatov əsərlərini rus dilində yazırdı, onun imkanları İsa Hüseynovdan daha geniş idi. O, Moskvaya daha yaxın idi. İsa Hüseynov isə daha çox introvert həyat tərzi yaşayan bir insan idi. O, “İdeal” əsəriylə yaradıcılığını tamamilə başqa istiqamətə yönəltdi və sanki özü könüllü şəkildə oxucularının sayını məhdudlaşdırdı. Aytmatov yaradıcılığında üstüörtülü şəkildə siyasi rejimi tənqid edirdi.
Sonra dünyaya çıxmaq çabaları və bu müşkül əndişə ətrafında vurnuxmalar dövrü başladı... Əyləncə sektoruna hesablanan yüngül romanlar yenə at oynadır. Bəzən də çox hörmətli tənqidçilərimiz nəyinsə xatirinə bir “zərbəlik” canı olan bu mətnləri bədii dəyərə mindirməyə cəhd edirlər. Bu, tamamilə ayrı bir dərddir.
Dünya ədəbiyyatında metamodernizm anlayışı meydana gəlir. Postindustrial fərdin iç dünyasına xitab edən, onun yaşam ritmi ilə harmoniyada olan, ekstravaqant mətnlər ortaya çıxır. Bütün dünyada sanki bir ənənəyə, köklərə qayıdış prosesi gedir. Ənənədən və klassikadan yaradıcı şəkildə bəhrələnib yeni mətn ortaya qoymaq, ədəbi əcdadlarımızın irsindən şirə çəkərək yeni çiçəklər bitirmək gərəkir. Amma nədənsə çox vaxt bünövrəsiz mətnlərlə üzləşirik. Dostum Qismətin təbirincə desək, biz forma və üslub eksperimentallığı baxımından cəsarətsizik. İstisnalar yox deyil, amma ümumi mənzərə o qədər də ürəkaçan deyil.
Məsələn, bu günkü nəsrimizdə çox az sayda imzalar var ki, onları ürəklə dünyaya təqdim etmək olar. Məqsəd Nurun, Şərif Ağayarın, Mübariz Örənin, lap gənclərdən Sərdar Aminin, Orxan Həsəninin, Nemət Mətinin, Elvin Rizvangilin hekayələri yeni nəsr paradiqmasının yaranmasında təkanverici rol oynayır. Bu mətnlərdə ədəbiyyatın yeniləşməsi baş verir, yeni tərz, yeni yanaşma təqdim olunur. Bu yaxınlarda Məlik Rza adlı bir gəncin hekayəsi rastıma çıxdı, oxudum, ləzzət elədi. Hekayə boyu metaforalardan həddən artıq istifadə etsə də mətni qurmağı, sözlərə rəng qatmağı əladır. Bu qəbil mətnlərin yaranması həm də dil üçün donor rolunu oynayır, dil qabığını dəyişir, təzələnir. Ədəbiyyat bu zəmində inkişaf edə bilər və etməlidir.
Ədəbiyyatın missiyası nədir deyə çox vaxt yaradıcı adamlardan soruşurlar. Məhz ədəbiyyat vasitəsilə insan ruhunun bədənindən daha geniş olduğunu anlayır, dərk edir. Dünyaya ruhun pəncərəsindən baxır və yeni söz doğulur. Ədəbiyyata missiya yükləmək olmaz, belə olanda ədəbiyyat ideologiyanın ruporuna çevrilir. Bunun ən parlaq nümunəsi sovet ədəbiyyatıdır. Ədəbiyyatı direktivlərlə idarə etmək yolverilməzdir. Ədəbiyyat dinamik işarələr sistemidir, sırf individual və estetik bir hadisədir. Bu işarələri anlamaq üçün zövqlü və hazırlıqlı oxucu yetişməlidir. O zaman ciddi ədəbiyyatın da bazarı olacaq.
Müəllifin bütün yazıları - Kənan HACI
Bölməyə aid digər xəbərlər
9-03-2023, 16:34
Kənan HACI - Əzizə Cəfərzadənin oxuculara tanış olmayan romanı - “Qobustan çökəklərində”
26-12-2022, 17:30
Kənan HACI - Azərbaycanın dünya ədəbiyyatındakı boş qalmış yeri - Kənan Hacı yazır
15-08-2022, 17:31
“Hamı yoldan yarısın...” - Kənan Hacı yazır
4-07-2022, 12:08
Yazıçının son əsəri - “Eşq sultanı” - Kənan Hacı yazır
31-01-2022, 10:43
Epifaniya və ya “Omikron” mövsümü - Kənan Hacı yazır
3-04-2020, 17:50
Kənan HACI - Virussuz dünya və ya Hararinin görə bilmədiyi fəlakət - Kənan Hacı yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
