15:30 / 17-09-2025
Yağışlı hava sentyabrın 21-dək davam edəcək
15:17 / 17-09-2025
Alim Qasımov: "Arvaddır, boşayıram, yenə alacağam..."
15:01 / 17-09-2025
Vəkil Cavidan Osmanlıya cinayət işi açılıb
14:49 / 17-09-2025
Azərbaycanlı diaspor sədrinin vətəndaşlığı ləğv edilib
14:27 / 17-09-2025
Toxunuş qızılın kütləsini azaldır
14:00 / 17-09-2025
Müdafiə nazirinin mərhum müavininin cinayət işi üzrə məhkəmə yekunlaşıb
14:00 / 17-09-2025
Rusiya Ukraynanın nəqliyyat arteriyalarını sıradan çıxarmaq istəyir
13:54 / 17-09-2025
Məhkəmə hüquq müdafiəçisi barəsində qərar verib
13:49 / 17-09-2025
"Bakı Kart"a digər şəxs rəhbərlik edəcək
13:44 / 17-09-2025
"Azərpoçt"un adından saxta mesajlar yayılır
13:23 / 17-09-2025
Cəlaloğlu: Regionumuzun gələcək taleyi bu seçkilərdən asılıdır
13:18 / 17-09-2025
"Qarabağ" Çempionlar Liqasında "Barselona"nın nailiyyətini təkrarlayıb
13:03 / 17-09-2025
Ceyms Kemeron "Terminator 7" üzərində işləyir
12:47 / 17-09-2025
Sabah bəzi rayonlara leysan yağacaq - Proqnoz
12:44 / 17-09-2025
Rusların aldadaraq müharibəyə gətirdiyi keniyalı əsir düşüb
12:43 / 17-09-2025
Bir neçə qurum onlayn rejimə keçib - Siyahı
12:39 / 17-09-2025
Deputat: “Güzəşt müddəti uzadılsın”
12:35 / 17-09-2025
Oğruların 15 milyon tələb etdiyi biznesmen xilas edilib
12:25 / 17-09-2025
İsrail Cənubi Kiprə “Barak MX” ötürür - Hədəf Türkiyədir - Video
12:25 / 17-09-2025
Deputat: "Xalqla üz-üzə qalan, yaxası əldə olan deputatdır"
12:18 / 17-09-2025
Daşkəsən sakini 12 kq narkotiklə tutulub
11:44 / 17-09-2025
İsrailin Qəzzaya hücumları davam edir
11:41 / 17-09-2025
Samir Nəsirov İsrailə yatırılan 542,5 milyon dollardan danışıb
11:30 / 17-09-2025
İlham Əliyev: "Bu, Azərbaycan futbolunun tarixi zəfəridir"
11:27 / 17-09-2025
Qlobal əhəmiyyətli dənizaltı kabellər hücuma məruz qala bilər
11:19 / 17-09-2025
İlham Əliyev Donald Trampa təşəkkür edib
10:55 / 17-09-2025
Rusiyanın gecə hücumunun nəticələri açıqlanıb
10:31 / 17-09-2025
Zahid Oruc: “Kimdənsə xahiş etmək üçün telefondan asılı qalacağıq...”
10:28 / 17-09-2025
Lyayen: Avropa Komissiyası tezliklə 19-cu sanksiya paketini təqdim edəcək
10:21 / 17-09-2025
Çinə qarşı sanksiyaları gücləndirməyi planlaşdırırlar
13:31 / 16-09-2025
Zülfüqarov: Xankəndidə terror törətməklə bir neçə məqsədə çatmaq istəyiblər
20:48 / 13-09-2025
Deputat 120 şagirdə məktəb ləvazimatları verib - Fotolar
18:29 / 12-09-2025
Külək Yasamalda yaşayış binasında təhlükəli vəziyyət yaradıb - Video
18:40 / 14-09-2025
İlham Əliyev Qırmızı Bazar, Hadrut qəsəbələri və Sos kəndinin sakinləri ilə görüşüb - (Yenilənib) - Fotolar
23:44 / 12-09-2025
Aİ Rusiyaya qarşı sanksiyaların müddətini uzadıb
22:10 / 12-09-2025
Salyanda 62 yaşlı kişi güllələnib
15:37 / 14-09-2025
İlham Əliyev Xocavəndin Qırmızı Bazar qəsəbəsində olub - Fotolar
13:50 / 14-09-2025
İlham Əliyev Hadrut qəsəbəsində olub - (Yenilənib) - Fotolar
13:02 / 15-09-2025
Qarabağda ermənilərin gizli silah anbarları var
13:17 / 14-09-2025
Prezident Füzulidə - Qaraxanbəyli kəndinin təməli qoyulub - Fotolar
15:11 / 15-09-2025
Kəlbəcərə köç karvanı gedib - (Yenilənib)
Qarabağın antropoloji baxımdan tədqiqinin əsas istiqamətləri...
Tarix: 19-07-2024 09:49 | Bölmə: Siyasət
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin tarixinin və antropologiyasının öyrənilməsinə obyektiv yanaşma göstərir ki, Ermənistanın bu əraziyə iddiaları tamamilə əsassızdır və erməni milli şüurunda dərin kök salmış ekspansiya siyasətinin təzahürüdür. Təsadüfi deyil ki, Qarabağın dağlıq hissəsi, əsasən, XIX əsrin sonlarından, Qərbi Asiya və Qafqazın böyük bir ərazisinin mifik "Böyük Ermənistan" adı altında birləşdirilməsi ideyası irəli sürüldükdən sonra Ermənistanın iddia obyektinə çevrilib. Bu ideyanın güclənməsinə əsas təkan XIX əsrin əvvəllərində Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı olub. Eyni zamanda, Qarabağ istər əhalinin etnik tərkibinə, istərsə də dövlət mənsubiyyətinə görə həmişə Azərbaycan ərazisi olub və Ermənistanla heç bir əlaqəsi olmayıb.
Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində mühüm amillərdən biri bu iki xalqın birgə yaşadıqları bölgələrdə psixoloji uyğunluq dərəcəsidir. Həmişə bu münasibətlərdə böhranlı dövrlərdə qarşılıqlı dözümsüzlük artır. Bunu 1905-ci, 1918-1920-ci illərdə və təbii ki, bu gün iki xalq arasında münasibətlərin ən faciəli dövrləri sübut edir. Əvvəllər göstərildiyi kimi, azərbaycanlılarla ermənilər arasında münasibətlərdə ən kəskin dəyişikliklər Cənubi Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra baş verib. Azərbaycanlılara qarşı açıq ayrı-seçkilik siyasəti, ermənilərin İran və Türkiyədən köçürülməsi hər iki xalq üçün iz buraxmadan keçə bilməzdi. Erməni intellektual elitasının səyləri ilə etnik miflər və qərəzlər yaradıldı ki, bu da münaqişə potensialını artırdı. Münasibətlərin bu xarakteri dəyərlər sistemində, sosial normalarda və mənəvi mədəniyyətdə nəzərəçarpacaq fərqlərlə möhkəmləndi.
Bura əlavə etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasında baş verən hadisələr erməni ideoloqlarının səyləri ilə məqsədli şəkildə Azərbaycan xalqının üzərinə proyeksiya edilmişdir. Erməni ənənəsi əslində azərbaycanlıları və türkləri bir xalq hesab edərək eyniləşdirir, baxmayaraq ki, onların qədim etnogenetik və dil əlaqələri nəzərə alınmaqla iki müstəqil etnosu təmsil etdikləri məlumdur. Xüsusilə "düşmən azərbaycanlı" obrazı erməni ictimaiyyəti arasında XX əsrin 70-80-ci illərində intensiv şəkildə formalaşmağa başladı. Z.Balayan, S.Xanzadyan, S.Kaputikyan və başqalarının əsərlərində ermənilərin həyatında baş verən bütün mənfi hadisələrdə azərbaycanlılara qarşı açıq nifrət təbliğ olunurdu. Artıq həmin illərdə ermənilər azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə döyüşə çağırılırdı. Beləliklə, Qarabağ müharibəsinin sosial-psixoloji əsası yarandılırdı.
Qarabağın işğal edilmiş torpaqlarının azad edilməsi Azərbaycan üçün, onun gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu qələbənin siyasi, iqtisadi nəticələri Azərbaycanın bütün sahələrində inkişafı üçün böyük perspektivlər açır. Bu perspektivlər sırasında təbii, iqtisadi, tarixi, mədəni baxımdan zəngin olan Qarabağ bölgəsində otuz il bundan qabaq məcburən dayanmış elmi araşdırmaların bərpa edilməsi və onların nəticələrinin Qayıdış Proqramının əhəmiyyətli hissəsi olmasıdır.
Heç şübhəsiz, ilk növbədə Qarabağ əhalisinin etnomədəni xüsusiyyətlərinin tədqiqi davam etdirilməlidir. Bu çoxsahəli zəngin irsi hərtərəfli araşdırmadan, onun tarixini və perspektivlərini yüksək elmi səviyyədə tədqiq etmək və müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Burada xüsusi yük ənənəvi etnoqrafiyanın boynuna düşür. Azərbaycan etnoqraflarının bu sahədə mühüm nailiyyətlərini nəzərə almaqla yanaşı qarşıda duran vəzifələri də nəzərə çatdırmalıyıq. İlk növbədə Qarabağ əhalisinin ənənəvi təsərrüfat mədəniyyətinin tədqiqinin davam edilməsi, bu mədəniyyətin xüsusiyyətlərinə təsir edən tarixi, mədəni, ekoloji amillərin aşkar edilməsi, tarixən formalaşan etnoslararası münasibətlərdə təsərrüfat fəaliyyətin yerinin və rolunun müəyyənləşdirilməsi qarşımızda duran mühüm vəzifələrdəndir.
Azərbaycan alimlərinin etnoloji və antropoloji tədqiqatları bir daha sübüt edir ki, Azərbaycan xalqının zəngin və özünəməxsus mədəniyyəti sistemində yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış sahələrindən biri də sənətkarlıqdır. Azərbaycanın zəngin təbii xammal ehtiyatı, əkinçilik və maldarlıq məhsulları qədim zamanlardan başlayaraq, müxtəlif sənət sahələrinin meydana gəlməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bu baxımdan Qarabağ əhalisinin sənətkarlığın müxtəlif növlərində tarixən formalaşmış ənənələri mövcuddur ki, onların tədqiqinin davam etdirilməsi, bu ənənələrin formalaşmasında bu bölgədə qədim dövrlərdən yaşamış əhalinin mədəniyyəti ilə qırılmaz əlaqələrin müəyyən edilməsi vacib elmi problemlərdən hesab edilməlidir.
Etnologiyanın mühüm sahələrindən olan ailə-məişət münasibətlərinin yerli xüsusiyyətlərinin tədqiqi də Azərbaycan etnoloq və antropoloqlarının maraq dairəsinə daxil ola bilər. Şübhəsiz, Azərbaycan ailəsi də qədim zamanlardan bəri bəşəriyyət üçün səciyyəvi olan bu əsaslar üzərində qurulmuşdur. Tarixən mövcud olmuş ailə formaları, onların təkamülü, Azərbaycan ailələrinin quruluşu, onlarda mülkiyyət bölgüsü, ailədaxili qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri kimi problemlərin öyrənilməsini də etnoloqların əldə etdiyi mühüm nəticələr kimi qeyd etmək lazımdır. Qarabağ bölgəsində maraqlı elmi problemlərdən biri də məişət sahəsində tarixən mövcud olmuş etnoslararası münasibətlər sistemində davranış stereotipləri, mübadilə qaydalarının araşdırılmasıdır. Burada Azərbaycan xalqının başqa xalqlara münasibətdə tolerantlıq ənənələrinin tarixən formalaşması proseslərini izləmək həm elmi, həm də siyasi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilərdi.
Müxtəlif elmi sahələrdə olduğu kimi Qarabağda etnologiya, sosial-mədəni antropologiya sahəsində aparılacaq elmi tədqiqatların mühüm tədbiqi əhəmiyyəti var. Bu ilk növbədə sosial-mədəni antropologiyanın praktik sahədə zəngin tarixə malik olması və bu gündə də dünyanın müxtəlif ölkələrində geniş tədbiq olunması ilə şərtlənir. 1941-ci ildən etibarən ABŞ-da "Tətbiqi antropologiya" jurnalı nəşr olunur və bu jurnalda tətbiqi antropologiyanın nəzəri və praktiki məsələləri geniş müzakirə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi ədəbiyyatda tətbiqi antropologiya həyatın müxtəlif sahələrində konkret praktiki məsələlərin həllinə yönəlmiş məlum antropoloji biliklərin tədbiq edilməsi ilə və ya xüsusi metodların işlənib hazırlanması ilə məşqul olan sahə kimi tanınır. Başqa sözlə, tədbiqi antropoloqlar öz fənlərinin bilik, bacarıq və yanaşmalarından istifadə edərək insan problemlərinin həllinə yardım etmək və dəyişikliyə səbəb olmaqla məşğuldurlar.
II Qarabağ savaşının nəticələri Azərbaycan xalqının milli özünüdərkedilməsi prosesində, kimlik hissinin daimi bərqərar olmasında mühüm bir mərhələnin başlanması kimi dəyərləndirilə bilər. Bu baxımdan sosial-mədəni antropoloqlar qarşısında elmi nöqteyi nəzərdən çox maraqlı, eyni zamanda mürəkkəb olan qeyd etdiyimiz məsələlərin araşdırılması vacib vəzifələrdən hesab olunmalıdır. Xüsusilə, Qarabağdan məcburi köçkün olan insanlar arasında milli özünüdərkedilməsində baş verən mümkün transformasiyalar, bu əhalinin müxtəlif yaş, sosial qrupları arasında bu transformasiyaların dərk edilməsinin öyrənilməsi, onların doğma torpaqlara qayıdışına, "yeni"-"kohnə" yaşayış yerlərinə adaptasiyasına (uyğunlaşmasına) uğurlu reallaşdırılması proqramlarının işlənib hazırlanmasına yardım edə bilər.
İşğaldan azad olunan ərazilərdə bütün kənd, qəsəbə, şəhərlər tam dağılıb və bu da bərpa işlərinin uzunmüddətli və genişmiqyaslı olduğunu şərtləndirir. Amma eyni zamanda belə bir vəziyyət bərpa işlərinin yeni texnologiyaların tədbiq edilməsi ilə, memarlıq, infrastruktur, həyat təminatının müxtəlif sahələrinin yenidən qurulması ilə çox güman müşayiət olacaq. Burada xüsusilə ənənəvi mədəniyyətin müasir şəraitə uyğunlaşma prosesini qeyd etmək olar. Qeyd olunan mövzu həyat təminatı sistemində (məskunluq mühiti, təsərrüfat yönümləri, əməyə münasibət, qida mədəniyyəti) dəyişmə proseslərini və dünyaqavranmasını (inanclar, etnotarixi yaddaş, mərasimlər və ənənələr) əhatə edir. Bu baxımdan ənənəvi həyat tərzi, davranış stereotiplərilə innovasiyaların uzlaşması məsələsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. İşğaldan azad olunan ərazilərə qayıdan insanların həyat ukladında (tərzində) dəyişikliklərin xarakterinin aşkar edilməsi, onların yeniliklərdən gözləntilərinin öyrənilməsi, bu proseslərlə etnik psixologiya arasında qarşılıqlı təsir dərəcəsinin araşdırılaraq üzə çıxarılması, təhlil edilməsi və bunların əsasında tövsiyələrin hazırlanması gələcək qayıdış proqramların işlənməsində istifadə oluna bilər.
Sosial-mədəni antropologiya sahəsində tədqiqatların perspektivləri Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı ilə və bu inkişafda müasir Azərbaycan cəmiyyətinin etnik və mədəni xüsusiyyətlərinin rolu ilə şərtlənir. Dünyada aparılan bu istiqamətdəki tədqiqatlar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, baş verən sosial-siyasi, iqtisadi dəyişikliklərin xarakteri müəyyən dərəcədə cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif sahələrindəki etnomədəni xüsusiyyətlərlə şərtlənir. Bu xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi və tədqiqi Azərbaycanın inkişafının strateji istiqamətlərinin işlənib hazırlanması üçün tutarlı elmi baza kimi çıxış edə bilər.
Əliağa MƏMMƏDLİ,
AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutu, Antropologiya elmləri doktoru, professor
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 19-07-2024 09:49 | Bölmə: Siyasət
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin tarixinin və antropologiyasının öyrənilməsinə obyektiv yanaşma göstərir ki, Ermənistanın bu əraziyə iddiaları tamamilə əsassızdır və erməni milli şüurunda dərin kök salmış ekspansiya siyasətinin təzahürüdür. Təsadüfi deyil ki, Qarabağın dağlıq hissəsi, əsasən, XIX əsrin sonlarından, Qərbi Asiya və Qafqazın böyük bir ərazisinin mifik "Böyük Ermənistan" adı altında birləşdirilməsi ideyası irəli sürüldükdən sonra Ermənistanın iddia obyektinə çevrilib. Bu ideyanın güclənməsinə əsas təkan XIX əsrin əvvəllərində Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı olub. Eyni zamanda, Qarabağ istər əhalinin etnik tərkibinə, istərsə də dövlət mənsubiyyətinə görə həmişə Azərbaycan ərazisi olub və Ermənistanla heç bir əlaqəsi olmayıb.
Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində mühüm amillərdən biri bu iki xalqın birgə yaşadıqları bölgələrdə psixoloji uyğunluq dərəcəsidir. Həmişə bu münasibətlərdə böhranlı dövrlərdə qarşılıqlı dözümsüzlük artır. Bunu 1905-ci, 1918-1920-ci illərdə və təbii ki, bu gün iki xalq arasında münasibətlərin ən faciəli dövrləri sübut edir. Əvvəllər göstərildiyi kimi, azərbaycanlılarla ermənilər arasında münasibətlərdə ən kəskin dəyişikliklər Cənubi Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra baş verib. Azərbaycanlılara qarşı açıq ayrı-seçkilik siyasəti, ermənilərin İran və Türkiyədən köçürülməsi hər iki xalq üçün iz buraxmadan keçə bilməzdi. Erməni intellektual elitasının səyləri ilə etnik miflər və qərəzlər yaradıldı ki, bu da münaqişə potensialını artırdı. Münasibətlərin bu xarakteri dəyərlər sistemində, sosial normalarda və mənəvi mədəniyyətdə nəzərəçarpacaq fərqlərlə möhkəmləndi.
Bura əlavə etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasında baş verən hadisələr erməni ideoloqlarının səyləri ilə məqsədli şəkildə Azərbaycan xalqının üzərinə proyeksiya edilmişdir. Erməni ənənəsi əslində azərbaycanlıları və türkləri bir xalq hesab edərək eyniləşdirir, baxmayaraq ki, onların qədim etnogenetik və dil əlaqələri nəzərə alınmaqla iki müstəqil etnosu təmsil etdikləri məlumdur. Xüsusilə "düşmən azərbaycanlı" obrazı erməni ictimaiyyəti arasında XX əsrin 70-80-ci illərində intensiv şəkildə formalaşmağa başladı. Z.Balayan, S.Xanzadyan, S.Kaputikyan və başqalarının əsərlərində ermənilərin həyatında baş verən bütün mənfi hadisələrdə azərbaycanlılara qarşı açıq nifrət təbliğ olunurdu. Artıq həmin illərdə ermənilər azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə döyüşə çağırılırdı. Beləliklə, Qarabağ müharibəsinin sosial-psixoloji əsası yarandılırdı.
Qarabağın işğal edilmiş torpaqlarının azad edilməsi Azərbaycan üçün, onun gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu qələbənin siyasi, iqtisadi nəticələri Azərbaycanın bütün sahələrində inkişafı üçün böyük perspektivlər açır. Bu perspektivlər sırasında təbii, iqtisadi, tarixi, mədəni baxımdan zəngin olan Qarabağ bölgəsində otuz il bundan qabaq məcburən dayanmış elmi araşdırmaların bərpa edilməsi və onların nəticələrinin Qayıdış Proqramının əhəmiyyətli hissəsi olmasıdır.
Heç şübhəsiz, ilk növbədə Qarabağ əhalisinin etnomədəni xüsusiyyətlərinin tədqiqi davam etdirilməlidir. Bu çoxsahəli zəngin irsi hərtərəfli araşdırmadan, onun tarixini və perspektivlərini yüksək elmi səviyyədə tədqiq etmək və müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Burada xüsusi yük ənənəvi etnoqrafiyanın boynuna düşür. Azərbaycan etnoqraflarının bu sahədə mühüm nailiyyətlərini nəzərə almaqla yanaşı qarşıda duran vəzifələri də nəzərə çatdırmalıyıq. İlk növbədə Qarabağ əhalisinin ənənəvi təsərrüfat mədəniyyətinin tədqiqinin davam edilməsi, bu mədəniyyətin xüsusiyyətlərinə təsir edən tarixi, mədəni, ekoloji amillərin aşkar edilməsi, tarixən formalaşan etnoslararası münasibətlərdə təsərrüfat fəaliyyətin yerinin və rolunun müəyyənləşdirilməsi qarşımızda duran mühüm vəzifələrdəndir.
Azərbaycan alimlərinin etnoloji və antropoloji tədqiqatları bir daha sübüt edir ki, Azərbaycan xalqının zəngin və özünəməxsus mədəniyyəti sistemində yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış sahələrindən biri də sənətkarlıqdır. Azərbaycanın zəngin təbii xammal ehtiyatı, əkinçilik və maldarlıq məhsulları qədim zamanlardan başlayaraq, müxtəlif sənət sahələrinin meydana gəlməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bu baxımdan Qarabağ əhalisinin sənətkarlığın müxtəlif növlərində tarixən formalaşmış ənənələri mövcuddur ki, onların tədqiqinin davam etdirilməsi, bu ənənələrin formalaşmasında bu bölgədə qədim dövrlərdən yaşamış əhalinin mədəniyyəti ilə qırılmaz əlaqələrin müəyyən edilməsi vacib elmi problemlərdən hesab edilməlidir.
Etnologiyanın mühüm sahələrindən olan ailə-məişət münasibətlərinin yerli xüsusiyyətlərinin tədqiqi də Azərbaycan etnoloq və antropoloqlarının maraq dairəsinə daxil ola bilər. Şübhəsiz, Azərbaycan ailəsi də qədim zamanlardan bəri bəşəriyyət üçün səciyyəvi olan bu əsaslar üzərində qurulmuşdur. Tarixən mövcud olmuş ailə formaları, onların təkamülü, Azərbaycan ailələrinin quruluşu, onlarda mülkiyyət bölgüsü, ailədaxili qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri kimi problemlərin öyrənilməsini də etnoloqların əldə etdiyi mühüm nəticələr kimi qeyd etmək lazımdır. Qarabağ bölgəsində maraqlı elmi problemlərdən biri də məişət sahəsində tarixən mövcud olmuş etnoslararası münasibətlər sistemində davranış stereotipləri, mübadilə qaydalarının araşdırılmasıdır. Burada Azərbaycan xalqının başqa xalqlara münasibətdə tolerantlıq ənənələrinin tarixən formalaşması proseslərini izləmək həm elmi, həm də siyasi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilərdi.
Müxtəlif elmi sahələrdə olduğu kimi Qarabağda etnologiya, sosial-mədəni antropologiya sahəsində aparılacaq elmi tədqiqatların mühüm tədbiqi əhəmiyyəti var. Bu ilk növbədə sosial-mədəni antropologiyanın praktik sahədə zəngin tarixə malik olması və bu gündə də dünyanın müxtəlif ölkələrində geniş tədbiq olunması ilə şərtlənir. 1941-ci ildən etibarən ABŞ-da "Tətbiqi antropologiya" jurnalı nəşr olunur və bu jurnalda tətbiqi antropologiyanın nəzəri və praktiki məsələləri geniş müzakirə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi ədəbiyyatda tətbiqi antropologiya həyatın müxtəlif sahələrində konkret praktiki məsələlərin həllinə yönəlmiş məlum antropoloji biliklərin tədbiq edilməsi ilə və ya xüsusi metodların işlənib hazırlanması ilə məşqul olan sahə kimi tanınır. Başqa sözlə, tədbiqi antropoloqlar öz fənlərinin bilik, bacarıq və yanaşmalarından istifadə edərək insan problemlərinin həllinə yardım etmək və dəyişikliyə səbəb olmaqla məşğuldurlar.
II Qarabağ savaşının nəticələri Azərbaycan xalqının milli özünüdərkedilməsi prosesində, kimlik hissinin daimi bərqərar olmasında mühüm bir mərhələnin başlanması kimi dəyərləndirilə bilər. Bu baxımdan sosial-mədəni antropoloqlar qarşısında elmi nöqteyi nəzərdən çox maraqlı, eyni zamanda mürəkkəb olan qeyd etdiyimiz məsələlərin araşdırılması vacib vəzifələrdən hesab olunmalıdır. Xüsusilə, Qarabağdan məcburi köçkün olan insanlar arasında milli özünüdərkedilməsində baş verən mümkün transformasiyalar, bu əhalinin müxtəlif yaş, sosial qrupları arasında bu transformasiyaların dərk edilməsinin öyrənilməsi, onların doğma torpaqlara qayıdışına, "yeni"-"kohnə" yaşayış yerlərinə adaptasiyasına (uyğunlaşmasına) uğurlu reallaşdırılması proqramlarının işlənib hazırlanmasına yardım edə bilər.
İşğaldan azad olunan ərazilərdə bütün kənd, qəsəbə, şəhərlər tam dağılıb və bu da bərpa işlərinin uzunmüddətli və genişmiqyaslı olduğunu şərtləndirir. Amma eyni zamanda belə bir vəziyyət bərpa işlərinin yeni texnologiyaların tədbiq edilməsi ilə, memarlıq, infrastruktur, həyat təminatının müxtəlif sahələrinin yenidən qurulması ilə çox güman müşayiət olacaq. Burada xüsusilə ənənəvi mədəniyyətin müasir şəraitə uyğunlaşma prosesini qeyd etmək olar. Qeyd olunan mövzu həyat təminatı sistemində (məskunluq mühiti, təsərrüfat yönümləri, əməyə münasibət, qida mədəniyyəti) dəyişmə proseslərini və dünyaqavranmasını (inanclar, etnotarixi yaddaş, mərasimlər və ənənələr) əhatə edir. Bu baxımdan ənənəvi həyat tərzi, davranış stereotiplərilə innovasiyaların uzlaşması məsələsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. İşğaldan azad olunan ərazilərə qayıdan insanların həyat ukladında (tərzində) dəyişikliklərin xarakterinin aşkar edilməsi, onların yeniliklərdən gözləntilərinin öyrənilməsi, bu proseslərlə etnik psixologiya arasında qarşılıqlı təsir dərəcəsinin araşdırılaraq üzə çıxarılması, təhlil edilməsi və bunların əsasında tövsiyələrin hazırlanması gələcək qayıdış proqramların işlənməsində istifadə oluna bilər.
Sosial-mədəni antropologiya sahəsində tədqiqatların perspektivləri Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı ilə və bu inkişafda müasir Azərbaycan cəmiyyətinin etnik və mədəni xüsusiyyətlərinin rolu ilə şərtlənir. Dünyada aparılan bu istiqamətdəki tədqiqatlar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, baş verən sosial-siyasi, iqtisadi dəyişikliklərin xarakteri müəyyən dərəcədə cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif sahələrindəki etnomədəni xüsusiyyətlərlə şərtlənir. Bu xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi və tədqiqi Azərbaycanın inkişafının strateji istiqamətlərinin işlənib hazırlanması üçün tutarlı elmi baza kimi çıxış edə bilər.
Əliağa MƏMMƏDLİ,
AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutu, Antropologiya elmləri doktoru, professor
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 14:49
Azərbaycanlı diaspor sədrinin vətəndaşlığı ləğv edilib
Bu gün, 10:21
Çinə qarşı sanksiyaları gücləndirməyi planlaşdırırlar
Bu gün, 10:07
Deputat: Məhkəmə qərarlarının 50 faizi icra olunmur
Bu gün, 09:36
Tramp Böyük Britaniyaya ikinci dövlət səfərinə gəlib
Dünən, 22:31
Vardanyan Paşinyan, Minsk qrupu üzvləri və BQXK nümayəndələrinin dindirilməsini istəyir
Dünən, 11:39
Paşinyanı impiçment etmək istəyirlər
Dünən, 08:02
Ukraynada 1000-ə yaxın britaniyalı muzdlu həlak olub
15-09-2025, 13:49
Qərbi Azərbaycan İcması "Qərbi Azərbaycan TV" ilə bağlı məlumat yayıb
15-09-2025, 13:03
Zakir Həsənov Bakıda Türkiyə Baş Qərargah rəisini qəbul edib
15-09-2025, 12:35
Milli Məclisdə vərəmlə bağlı ictimai dinləmə keçiriləcək
15-09-2025, 12:22
Fransanın yeni səfiri Bakıya gəlir
15-09-2025, 12:15
Bloger Məhəmməd Mirzəliyə qiyabi hökm oxunub - 6 il 6 ay həbs cəzası
15-09-2025, 10:43
Rusiyada azərbaycanlı İjevsk Şəhər Dumasının deputatı seçilib
15-09-2025, 09:05
NATO qoşunları Polşaya gələcək
12-09-2025, 15:54
Azərbaycanlı girovların öldürülməsi üzrə sənədlər elan olunub
12-09-2025, 15:43
Kürşad Zorlu Naxçıvana gəlib - Yenilənib
12-09-2025, 11:40
Erməniəsilli şəxslərin məhkəməsi keçirilir
12-09-2025, 08:08
Türkiyə Aİ və BMT-ni İsraili dayandırmağa çağırır
12-09-2025, 00:21
Netanyahu: Fələstin dövləti olmayacaq
11-09-2025, 23:47
ABŞ senatoru: "Bakı ilə İrəvan arasında sülh Mərkəzi Asiya üçün vacibdi"
11-09-2025, 08:08
USAID Ukraynanın kibertəhlükəsizliyinə 2 milyon dollar ayırıb
10-09-2025, 16:30
Milli Məclisin komitələri haqqında qanun dəyişir
10-09-2025, 14:52
Ceyhun Bayramov ABŞ rəsmisi ilə müzakirə aparıb
10-09-2025, 13:18
Elman Nəsirov ABŞ-la İşçi Qrupuna salınmamasından narazılıq edib
10-09-2025, 11:07
Konqresmen: Rusiya NATO-ya hücum edib
10-09-2025, 10:33
Polşa üzərində Rusiya dronlarının məhvində Niderland və NATO qüvvələri iştirak edib
10-09-2025, 08:33
Tokayev: İsrailin hərəkəti qəbuledilməzdir!
9-09-2025, 18:57
Ceyhun Bayramov Aİ-nin yeni nümayəndəsini qəbul edib
9-09-2025, 15:48
Məhkəmə Qabil Məmmədovla bağlı qərar verib
9-09-2025, 12:45
Əli Əhmədov: "Zəngəzur dəhlizi İlham Əliyevin adını daşımalıdır"
9-09-2025, 11:42
Ermənistan ABŞ-la “Tramp yolu”nu müzakirə edəcək
9-09-2025, 08:02
BRIKS ölkələri sanksiyalara qarşı tədbirlər görəcək
8-09-2025, 23:10
Fransanın baş naziri kabineti ilə istefaya göndərilir
8-09-2025, 18:54
Zakir Həsənov Türkiyənin yeni hərbi attaşesini qəbul edib
8-09-2025, 17:38
Rüfət Səfərovun məhkəmə prosesi keçirilib
8-09-2025, 15:31
Lalə Şövkət: "Belə siyasətdən danışmağı rəva bilmirəm"
8-09-2025, 13:46
Kamala Harris mühafizəsiz qalıb
Xalq artisti deyir ki, rəqqasların səhnə ömrü çox qısa olur. Bu az müddətdə uğur qazanmaq, əsl sənətkar kimi yetişmək üçün daha çox zəhmət çəkmək lazımıdır
Rus Dram Teatrının aktyoru deyir ki. bölgə teatrlarında diplomlu aktyor və rejissor tapmaq müşkül məsələdir
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
