19:49 / 04-07-2025
Şəmkirdə üç uşaq göldə batıb - Yenilənib
19:48 / 04-07-2025
İran prezidenti Qarabağa gəlib - (Yenilənib)
19:46 / 04-07-2025
Qərbi Azərbaycana qayıdışın hüquqi əsasları müzakirə olunub - Fotolar
19:14 / 04-07-2025
Ərdoğanı Füzulidən yola salınıb (Yenilənib) - Foto
18:42 / 04-07-2025
İlham Əliyevlə İran prezidenti arasında görüş olub - Fotolar (Yenilənib)
18:35 / 04-07-2025
Ukrayna və ABŞ prezidentləri telefonla danışıblar
18:25 / 04-07-2025
Müsavat Rusiya səfirliyi qarşısında aksiya keçirmək istəyir
18:19 / 04-07-2025
DTX-nın saxladığı sabiq diplomatın məhkəməsi başlayıb
18:01 / 04-07-2025
Ali Məhkəmə inzibati mübahisələrə dair işlərlə bağlı qərar qəbul edib
17:42 / 04-07-2025
Şavkat Mirziyoyevin Azərbaycana səfəri başa çatıb
17:21 / 04-07-2025
Deputatlar daha 15 qanuna dəyişiklik edəcək - Siyahı
17:05 / 04-07-2025
Fransada “səssiz etiraz”: ABŞ demokratiyasına şübhə ilə yanaşırlar
16:59 / 04-07-2025
Sadır Japarovun Azərbaycana səfəri başa çatıb
16:33 / 04-07-2025
ECO-nun növbəti sammiti İranda keçiriləcək
16:31 / 04-07-2025
Ərdoğan ilə Pezeşkian Xankəndidə görüşüblər
16:20 / 04-07-2025
Meyxanaçı azadlığa buraxılıb
16:17 / 04-07-2025
Azərbaycan diaspor rəhbəri Rusiya vətəndaşlığından çıxarılıb
16:01 / 04-07-2025
Xankəndidə 17-ci Zirvə görüşü: ölkə başçıları mesajlar verir - (Yenilənib) - Fotolar
15:47 / 04-07-2025
Üç şəhidimiz Kəlbəcərdə dəfn edilib - Fotolar
15:45 / 04-07-2025
“Moody’s" Azərbaycanın kredit reytinqini yüksəldib
15:25 / 04-07-2025
Vəkillər Kollegiyasına üzv olmaq istəyənlər imtahan verəcək
15:08 / 04-07-2025
Üzərinə həbs qoyulan əmlakın satışı qaydası dəyişib
14:58 / 04-07-2025
Ərdoğan: "Sammitin Xankəndidə keçirilməsi ayrı mənadır"
14:53 / 04-07-2025
İsazadə: ABŞ siyasi elitası Rusiyanın Ukraynaya məğlub olmasını istəmir
14:28 / 04-07-2025
Prezident: "Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda genişmiqyaslı bərpa-quruculuq işləri aparılır"
14:25 / 04-07-2025
Şuşa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının turizm paytaxtı seçilib
14:16 / 04-07-2025
Şəxsiyyət vəsiqələri yenilənəcək
14:13 / 04-07-2025
Tələbkarın əmlakı əldə etməsi qaydası dəyişib
14:00 / 04-07-2025
Şahzadə ABŞ prezidenti ilə məxfi görüş keçirib
13:52 / 04-07-2025
Rusiya kimyəvi silahdan istifadəni artırır
17:57 / 30-06-2025
Bakıda əməliyyat: FTX-nın iki əməkdaşı saxlanılıb - (Yenilənib) - Fotolar
15:08 / 30-06-2025
Professor: Şovinizm Rusiyanı uçuruma aparır
21:03 / 30-06-2025
Rusiyada öldürülən qardaşların cənazəsi Azərbaycana gətirilib - (Yenilənib)
13:01 / 01-07-2025
Ərdoğan “ikinci vətən”indən niyə küsüb?
13:16 / 02-07-2025
Mədəniyyət nazirinə kulturoloji tövsiyə - Akif Əli yazır
14:15 / 30-06-2025
Qarabağa növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)
11:03 / 30-06-2025
Rusiya ilə bağlı dəhşətli statistika açıqlanıb
10:57 / 30-06-2025
Ağdamda polis minaya düşüb - (Yenilənib)
07:52 / 01-07-2025
ABŞ gözlənilmədən Moskvaya ultimatum verib
12:21 / 30-06-2025
Paşinyan onu “Dəccal” adlandıran kilsəyə müharibə elan edib
12:16 / 02-07-2025
Cəlaloğlu: Güzəştə getsək, Rusiya daha ağır şərtlərlə üstümüzə gələcək
Qarabağın antropoloji baxımdan tədqiqinin əsas istiqamətləri...
Tarix: 19-07-2024 09:49 | Bölmə: Siyasət
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin tarixinin və antropologiyasının öyrənilməsinə obyektiv yanaşma göstərir ki, Ermənistanın bu əraziyə iddiaları tamamilə əsassızdır və erməni milli şüurunda dərin kök salmış ekspansiya siyasətinin təzahürüdür. Təsadüfi deyil ki, Qarabağın dağlıq hissəsi, əsasən, XIX əsrin sonlarından, Qərbi Asiya və Qafqazın böyük bir ərazisinin mifik "Böyük Ermənistan" adı altında birləşdirilməsi ideyası irəli sürüldükdən sonra Ermənistanın iddia obyektinə çevrilib. Bu ideyanın güclənməsinə əsas təkan XIX əsrin əvvəllərində Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı olub. Eyni zamanda, Qarabağ istər əhalinin etnik tərkibinə, istərsə də dövlət mənsubiyyətinə görə həmişə Azərbaycan ərazisi olub və Ermənistanla heç bir əlaqəsi olmayıb.
Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində mühüm amillərdən biri bu iki xalqın birgə yaşadıqları bölgələrdə psixoloji uyğunluq dərəcəsidir. Həmişə bu münasibətlərdə böhranlı dövrlərdə qarşılıqlı dözümsüzlük artır. Bunu 1905-ci, 1918-1920-ci illərdə və təbii ki, bu gün iki xalq arasında münasibətlərin ən faciəli dövrləri sübut edir. Əvvəllər göstərildiyi kimi, azərbaycanlılarla ermənilər arasında münasibətlərdə ən kəskin dəyişikliklər Cənubi Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra baş verib. Azərbaycanlılara qarşı açıq ayrı-seçkilik siyasəti, ermənilərin İran və Türkiyədən köçürülməsi hər iki xalq üçün iz buraxmadan keçə bilməzdi. Erməni intellektual elitasının səyləri ilə etnik miflər və qərəzlər yaradıldı ki, bu da münaqişə potensialını artırdı. Münasibətlərin bu xarakteri dəyərlər sistemində, sosial normalarda və mənəvi mədəniyyətdə nəzərəçarpacaq fərqlərlə möhkəmləndi.
Bura əlavə etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasında baş verən hadisələr erməni ideoloqlarının səyləri ilə məqsədli şəkildə Azərbaycan xalqının üzərinə proyeksiya edilmişdir. Erməni ənənəsi əslində azərbaycanlıları və türkləri bir xalq hesab edərək eyniləşdirir, baxmayaraq ki, onların qədim etnogenetik və dil əlaqələri nəzərə alınmaqla iki müstəqil etnosu təmsil etdikləri məlumdur. Xüsusilə "düşmən azərbaycanlı" obrazı erməni ictimaiyyəti arasında XX əsrin 70-80-ci illərində intensiv şəkildə formalaşmağa başladı. Z.Balayan, S.Xanzadyan, S.Kaputikyan və başqalarının əsərlərində ermənilərin həyatında baş verən bütün mənfi hadisələrdə azərbaycanlılara qarşı açıq nifrət təbliğ olunurdu. Artıq həmin illərdə ermənilər azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə döyüşə çağırılırdı. Beləliklə, Qarabağ müharibəsinin sosial-psixoloji əsası yarandılırdı.
Qarabağın işğal edilmiş torpaqlarının azad edilməsi Azərbaycan üçün, onun gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu qələbənin siyasi, iqtisadi nəticələri Azərbaycanın bütün sahələrində inkişafı üçün böyük perspektivlər açır. Bu perspektivlər sırasında təbii, iqtisadi, tarixi, mədəni baxımdan zəngin olan Qarabağ bölgəsində otuz il bundan qabaq məcburən dayanmış elmi araşdırmaların bərpa edilməsi və onların nəticələrinin Qayıdış Proqramının əhəmiyyətli hissəsi olmasıdır.
Heç şübhəsiz, ilk növbədə Qarabağ əhalisinin etnomədəni xüsusiyyətlərinin tədqiqi davam etdirilməlidir. Bu çoxsahəli zəngin irsi hərtərəfli araşdırmadan, onun tarixini və perspektivlərini yüksək elmi səviyyədə tədqiq etmək və müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Burada xüsusi yük ənənəvi etnoqrafiyanın boynuna düşür. Azərbaycan etnoqraflarının bu sahədə mühüm nailiyyətlərini nəzərə almaqla yanaşı qarşıda duran vəzifələri də nəzərə çatdırmalıyıq. İlk növbədə Qarabağ əhalisinin ənənəvi təsərrüfat mədəniyyətinin tədqiqinin davam edilməsi, bu mədəniyyətin xüsusiyyətlərinə təsir edən tarixi, mədəni, ekoloji amillərin aşkar edilməsi, tarixən formalaşan etnoslararası münasibətlərdə təsərrüfat fəaliyyətin yerinin və rolunun müəyyənləşdirilməsi qarşımızda duran mühüm vəzifələrdəndir.
Azərbaycan alimlərinin etnoloji və antropoloji tədqiqatları bir daha sübüt edir ki, Azərbaycan xalqının zəngin və özünəməxsus mədəniyyəti sistemində yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış sahələrindən biri də sənətkarlıqdır. Azərbaycanın zəngin təbii xammal ehtiyatı, əkinçilik və maldarlıq məhsulları qədim zamanlardan başlayaraq, müxtəlif sənət sahələrinin meydana gəlməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bu baxımdan Qarabağ əhalisinin sənətkarlığın müxtəlif növlərində tarixən formalaşmış ənənələri mövcuddur ki, onların tədqiqinin davam etdirilməsi, bu ənənələrin formalaşmasında bu bölgədə qədim dövrlərdən yaşamış əhalinin mədəniyyəti ilə qırılmaz əlaqələrin müəyyən edilməsi vacib elmi problemlərdən hesab edilməlidir.
Etnologiyanın mühüm sahələrindən olan ailə-məişət münasibətlərinin yerli xüsusiyyətlərinin tədqiqi də Azərbaycan etnoloq və antropoloqlarının maraq dairəsinə daxil ola bilər. Şübhəsiz, Azərbaycan ailəsi də qədim zamanlardan bəri bəşəriyyət üçün səciyyəvi olan bu əsaslar üzərində qurulmuşdur. Tarixən mövcud olmuş ailə formaları, onların təkamülü, Azərbaycan ailələrinin quruluşu, onlarda mülkiyyət bölgüsü, ailədaxili qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri kimi problemlərin öyrənilməsini də etnoloqların əldə etdiyi mühüm nəticələr kimi qeyd etmək lazımdır. Qarabağ bölgəsində maraqlı elmi problemlərdən biri də məişət sahəsində tarixən mövcud olmuş etnoslararası münasibətlər sistemində davranış stereotipləri, mübadilə qaydalarının araşdırılmasıdır. Burada Azərbaycan xalqının başqa xalqlara münasibətdə tolerantlıq ənənələrinin tarixən formalaşması proseslərini izləmək həm elmi, həm də siyasi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilərdi.
Müxtəlif elmi sahələrdə olduğu kimi Qarabağda etnologiya, sosial-mədəni antropologiya sahəsində aparılacaq elmi tədqiqatların mühüm tədbiqi əhəmiyyəti var. Bu ilk növbədə sosial-mədəni antropologiyanın praktik sahədə zəngin tarixə malik olması və bu gündə də dünyanın müxtəlif ölkələrində geniş tədbiq olunması ilə şərtlənir. 1941-ci ildən etibarən ABŞ-da "Tətbiqi antropologiya" jurnalı nəşr olunur və bu jurnalda tətbiqi antropologiyanın nəzəri və praktiki məsələləri geniş müzakirə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi ədəbiyyatda tətbiqi antropologiya həyatın müxtəlif sahələrində konkret praktiki məsələlərin həllinə yönəlmiş məlum antropoloji biliklərin tədbiq edilməsi ilə və ya xüsusi metodların işlənib hazırlanması ilə məşqul olan sahə kimi tanınır. Başqa sözlə, tədbiqi antropoloqlar öz fənlərinin bilik, bacarıq və yanaşmalarından istifadə edərək insan problemlərinin həllinə yardım etmək və dəyişikliyə səbəb olmaqla məşğuldurlar.
II Qarabağ savaşının nəticələri Azərbaycan xalqının milli özünüdərkedilməsi prosesində, kimlik hissinin daimi bərqərar olmasında mühüm bir mərhələnin başlanması kimi dəyərləndirilə bilər. Bu baxımdan sosial-mədəni antropoloqlar qarşısında elmi nöqteyi nəzərdən çox maraqlı, eyni zamanda mürəkkəb olan qeyd etdiyimiz məsələlərin araşdırılması vacib vəzifələrdən hesab olunmalıdır. Xüsusilə, Qarabağdan məcburi köçkün olan insanlar arasında milli özünüdərkedilməsində baş verən mümkün transformasiyalar, bu əhalinin müxtəlif yaş, sosial qrupları arasında bu transformasiyaların dərk edilməsinin öyrənilməsi, onların doğma torpaqlara qayıdışına, "yeni"-"kohnə" yaşayış yerlərinə adaptasiyasına (uyğunlaşmasına) uğurlu reallaşdırılması proqramlarının işlənib hazırlanmasına yardım edə bilər.
İşğaldan azad olunan ərazilərdə bütün kənd, qəsəbə, şəhərlər tam dağılıb və bu da bərpa işlərinin uzunmüddətli və genişmiqyaslı olduğunu şərtləndirir. Amma eyni zamanda belə bir vəziyyət bərpa işlərinin yeni texnologiyaların tədbiq edilməsi ilə, memarlıq, infrastruktur, həyat təminatının müxtəlif sahələrinin yenidən qurulması ilə çox güman müşayiət olacaq. Burada xüsusilə ənənəvi mədəniyyətin müasir şəraitə uyğunlaşma prosesini qeyd etmək olar. Qeyd olunan mövzu həyat təminatı sistemində (məskunluq mühiti, təsərrüfat yönümləri, əməyə münasibət, qida mədəniyyəti) dəyişmə proseslərini və dünyaqavranmasını (inanclar, etnotarixi yaddaş, mərasimlər və ənənələr) əhatə edir. Bu baxımdan ənənəvi həyat tərzi, davranış stereotiplərilə innovasiyaların uzlaşması məsələsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. İşğaldan azad olunan ərazilərə qayıdan insanların həyat ukladında (tərzində) dəyişikliklərin xarakterinin aşkar edilməsi, onların yeniliklərdən gözləntilərinin öyrənilməsi, bu proseslərlə etnik psixologiya arasında qarşılıqlı təsir dərəcəsinin araşdırılaraq üzə çıxarılması, təhlil edilməsi və bunların əsasında tövsiyələrin hazırlanması gələcək qayıdış proqramların işlənməsində istifadə oluna bilər.
Sosial-mədəni antropologiya sahəsində tədqiqatların perspektivləri Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı ilə və bu inkişafda müasir Azərbaycan cəmiyyətinin etnik və mədəni xüsusiyyətlərinin rolu ilə şərtlənir. Dünyada aparılan bu istiqamətdəki tədqiqatlar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, baş verən sosial-siyasi, iqtisadi dəyişikliklərin xarakteri müəyyən dərəcədə cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif sahələrindəki etnomədəni xüsusiyyətlərlə şərtlənir. Bu xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi və tədqiqi Azərbaycanın inkişafının strateji istiqamətlərinin işlənib hazırlanması üçün tutarlı elmi baza kimi çıxış edə bilər.
Əliağa MƏMMƏDLİ,
AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutu, Antropologiya elmləri doktoru, professor
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 19-07-2024 09:49 | Bölmə: Siyasət
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin tarixinin və antropologiyasının öyrənilməsinə obyektiv yanaşma göstərir ki, Ermənistanın bu əraziyə iddiaları tamamilə əsassızdır və erməni milli şüurunda dərin kök salmış ekspansiya siyasətinin təzahürüdür. Təsadüfi deyil ki, Qarabağın dağlıq hissəsi, əsasən, XIX əsrin sonlarından, Qərbi Asiya və Qafqazın böyük bir ərazisinin mifik "Böyük Ermənistan" adı altında birləşdirilməsi ideyası irəli sürüldükdən sonra Ermənistanın iddia obyektinə çevrilib. Bu ideyanın güclənməsinə əsas təkan XIX əsrin əvvəllərində Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı olub. Eyni zamanda, Qarabağ istər əhalinin etnik tərkibinə, istərsə də dövlət mənsubiyyətinə görə həmişə Azərbaycan ərazisi olub və Ermənistanla heç bir əlaqəsi olmayıb.
Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində mühüm amillərdən biri bu iki xalqın birgə yaşadıqları bölgələrdə psixoloji uyğunluq dərəcəsidir. Həmişə bu münasibətlərdə böhranlı dövrlərdə qarşılıqlı dözümsüzlük artır. Bunu 1905-ci, 1918-1920-ci illərdə və təbii ki, bu gün iki xalq arasında münasibətlərin ən faciəli dövrləri sübut edir. Əvvəllər göstərildiyi kimi, azərbaycanlılarla ermənilər arasında münasibətlərdə ən kəskin dəyişikliklər Cənubi Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra baş verib. Azərbaycanlılara qarşı açıq ayrı-seçkilik siyasəti, ermənilərin İran və Türkiyədən köçürülməsi hər iki xalq üçün iz buraxmadan keçə bilməzdi. Erməni intellektual elitasının səyləri ilə etnik miflər və qərəzlər yaradıldı ki, bu da münaqişə potensialını artırdı. Münasibətlərin bu xarakteri dəyərlər sistemində, sosial normalarda və mənəvi mədəniyyətdə nəzərəçarpacaq fərqlərlə möhkəmləndi.
Bura əlavə etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasında baş verən hadisələr erməni ideoloqlarının səyləri ilə məqsədli şəkildə Azərbaycan xalqının üzərinə proyeksiya edilmişdir. Erməni ənənəsi əslində azərbaycanlıları və türkləri bir xalq hesab edərək eyniləşdirir, baxmayaraq ki, onların qədim etnogenetik və dil əlaqələri nəzərə alınmaqla iki müstəqil etnosu təmsil etdikləri məlumdur. Xüsusilə "düşmən azərbaycanlı" obrazı erməni ictimaiyyəti arasında XX əsrin 70-80-ci illərində intensiv şəkildə formalaşmağa başladı. Z.Balayan, S.Xanzadyan, S.Kaputikyan və başqalarının əsərlərində ermənilərin həyatında baş verən bütün mənfi hadisələrdə azərbaycanlılara qarşı açıq nifrət təbliğ olunurdu. Artıq həmin illərdə ermənilər azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə döyüşə çağırılırdı. Beləliklə, Qarabağ müharibəsinin sosial-psixoloji əsası yarandılırdı.
Qarabağın işğal edilmiş torpaqlarının azad edilməsi Azərbaycan üçün, onun gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu qələbənin siyasi, iqtisadi nəticələri Azərbaycanın bütün sahələrində inkişafı üçün böyük perspektivlər açır. Bu perspektivlər sırasında təbii, iqtisadi, tarixi, mədəni baxımdan zəngin olan Qarabağ bölgəsində otuz il bundan qabaq məcburən dayanmış elmi araşdırmaların bərpa edilməsi və onların nəticələrinin Qayıdış Proqramının əhəmiyyətli hissəsi olmasıdır.
Heç şübhəsiz, ilk növbədə Qarabağ əhalisinin etnomədəni xüsusiyyətlərinin tədqiqi davam etdirilməlidir. Bu çoxsahəli zəngin irsi hərtərəfli araşdırmadan, onun tarixini və perspektivlərini yüksək elmi səviyyədə tədqiq etmək və müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Burada xüsusi yük ənənəvi etnoqrafiyanın boynuna düşür. Azərbaycan etnoqraflarının bu sahədə mühüm nailiyyətlərini nəzərə almaqla yanaşı qarşıda duran vəzifələri də nəzərə çatdırmalıyıq. İlk növbədə Qarabağ əhalisinin ənənəvi təsərrüfat mədəniyyətinin tədqiqinin davam edilməsi, bu mədəniyyətin xüsusiyyətlərinə təsir edən tarixi, mədəni, ekoloji amillərin aşkar edilməsi, tarixən formalaşan etnoslararası münasibətlərdə təsərrüfat fəaliyyətin yerinin və rolunun müəyyənləşdirilməsi qarşımızda duran mühüm vəzifələrdəndir.
Azərbaycan alimlərinin etnoloji və antropoloji tədqiqatları bir daha sübüt edir ki, Azərbaycan xalqının zəngin və özünəməxsus mədəniyyəti sistemində yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış sahələrindən biri də sənətkarlıqdır. Azərbaycanın zəngin təbii xammal ehtiyatı, əkinçilik və maldarlıq məhsulları qədim zamanlardan başlayaraq, müxtəlif sənət sahələrinin meydana gəlməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bu baxımdan Qarabağ əhalisinin sənətkarlığın müxtəlif növlərində tarixən formalaşmış ənənələri mövcuddur ki, onların tədqiqinin davam etdirilməsi, bu ənənələrin formalaşmasında bu bölgədə qədim dövrlərdən yaşamış əhalinin mədəniyyəti ilə qırılmaz əlaqələrin müəyyən edilməsi vacib elmi problemlərdən hesab edilməlidir.
Etnologiyanın mühüm sahələrindən olan ailə-məişət münasibətlərinin yerli xüsusiyyətlərinin tədqiqi də Azərbaycan etnoloq və antropoloqlarının maraq dairəsinə daxil ola bilər. Şübhəsiz, Azərbaycan ailəsi də qədim zamanlardan bəri bəşəriyyət üçün səciyyəvi olan bu əsaslar üzərində qurulmuşdur. Tarixən mövcud olmuş ailə formaları, onların təkamülü, Azərbaycan ailələrinin quruluşu, onlarda mülkiyyət bölgüsü, ailədaxili qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri kimi problemlərin öyrənilməsini də etnoloqların əldə etdiyi mühüm nəticələr kimi qeyd etmək lazımdır. Qarabağ bölgəsində maraqlı elmi problemlərdən biri də məişət sahəsində tarixən mövcud olmuş etnoslararası münasibətlər sistemində davranış stereotipləri, mübadilə qaydalarının araşdırılmasıdır. Burada Azərbaycan xalqının başqa xalqlara münasibətdə tolerantlıq ənənələrinin tarixən formalaşması proseslərini izləmək həm elmi, həm də siyasi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilərdi.
Müxtəlif elmi sahələrdə olduğu kimi Qarabağda etnologiya, sosial-mədəni antropologiya sahəsində aparılacaq elmi tədqiqatların mühüm tədbiqi əhəmiyyəti var. Bu ilk növbədə sosial-mədəni antropologiyanın praktik sahədə zəngin tarixə malik olması və bu gündə də dünyanın müxtəlif ölkələrində geniş tədbiq olunması ilə şərtlənir. 1941-ci ildən etibarən ABŞ-da "Tətbiqi antropologiya" jurnalı nəşr olunur və bu jurnalda tətbiqi antropologiyanın nəzəri və praktiki məsələləri geniş müzakirə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi ədəbiyyatda tətbiqi antropologiya həyatın müxtəlif sahələrində konkret praktiki məsələlərin həllinə yönəlmiş məlum antropoloji biliklərin tədbiq edilməsi ilə və ya xüsusi metodların işlənib hazırlanması ilə məşqul olan sahə kimi tanınır. Başqa sözlə, tədbiqi antropoloqlar öz fənlərinin bilik, bacarıq və yanaşmalarından istifadə edərək insan problemlərinin həllinə yardım etmək və dəyişikliyə səbəb olmaqla məşğuldurlar.
II Qarabağ savaşının nəticələri Azərbaycan xalqının milli özünüdərkedilməsi prosesində, kimlik hissinin daimi bərqərar olmasında mühüm bir mərhələnin başlanması kimi dəyərləndirilə bilər. Bu baxımdan sosial-mədəni antropoloqlar qarşısında elmi nöqteyi nəzərdən çox maraqlı, eyni zamanda mürəkkəb olan qeyd etdiyimiz məsələlərin araşdırılması vacib vəzifələrdən hesab olunmalıdır. Xüsusilə, Qarabağdan məcburi köçkün olan insanlar arasında milli özünüdərkedilməsində baş verən mümkün transformasiyalar, bu əhalinin müxtəlif yaş, sosial qrupları arasında bu transformasiyaların dərk edilməsinin öyrənilməsi, onların doğma torpaqlara qayıdışına, "yeni"-"kohnə" yaşayış yerlərinə adaptasiyasına (uyğunlaşmasına) uğurlu reallaşdırılması proqramlarının işlənib hazırlanmasına yardım edə bilər.
İşğaldan azad olunan ərazilərdə bütün kənd, qəsəbə, şəhərlər tam dağılıb və bu da bərpa işlərinin uzunmüddətli və genişmiqyaslı olduğunu şərtləndirir. Amma eyni zamanda belə bir vəziyyət bərpa işlərinin yeni texnologiyaların tədbiq edilməsi ilə, memarlıq, infrastruktur, həyat təminatının müxtəlif sahələrinin yenidən qurulması ilə çox güman müşayiət olacaq. Burada xüsusilə ənənəvi mədəniyyətin müasir şəraitə uyğunlaşma prosesini qeyd etmək olar. Qeyd olunan mövzu həyat təminatı sistemində (məskunluq mühiti, təsərrüfat yönümləri, əməyə münasibət, qida mədəniyyəti) dəyişmə proseslərini və dünyaqavranmasını (inanclar, etnotarixi yaddaş, mərasimlər və ənənələr) əhatə edir. Bu baxımdan ənənəvi həyat tərzi, davranış stereotiplərilə innovasiyaların uzlaşması məsələsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. İşğaldan azad olunan ərazilərə qayıdan insanların həyat ukladında (tərzində) dəyişikliklərin xarakterinin aşkar edilməsi, onların yeniliklərdən gözləntilərinin öyrənilməsi, bu proseslərlə etnik psixologiya arasında qarşılıqlı təsir dərəcəsinin araşdırılaraq üzə çıxarılması, təhlil edilməsi və bunların əsasında tövsiyələrin hazırlanması gələcək qayıdış proqramların işlənməsində istifadə oluna bilər.
Sosial-mədəni antropologiya sahəsində tədqiqatların perspektivləri Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı ilə və bu inkişafda müasir Azərbaycan cəmiyyətinin etnik və mədəni xüsusiyyətlərinin rolu ilə şərtlənir. Dünyada aparılan bu istiqamətdəki tədqiqatlar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, baş verən sosial-siyasi, iqtisadi dəyişikliklərin xarakteri müəyyən dərəcədə cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif sahələrindəki etnomədəni xüsusiyyətlərlə şərtlənir. Bu xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi və tədqiqi Azərbaycanın inkişafının strateji istiqamətlərinin işlənib hazırlanması üçün tutarlı elmi baza kimi çıxış edə bilər.
Əliağa MƏMMƏDLİ,
AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutu, Antropologiya elmləri doktoru, professor
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 16:31
Ərdoğan ilə Pezeşkian Xankəndidə görüşüblər
Bu gün, 13:52
Rusiya kimyəvi silahdan istifadəni artırır
Bu gün, 10:37
Ceyhun Bayramov Pakistan XİN başçısı ilə görüşüb
Bu gün, 08:15
Avropa Putin və Trampın planından xəbər tutub
Bu gün, 08:03
Ruslar Kiyevi “Xəncər”lə vurur
Dünən, 10:00
Avropa İttifaqı Çinə sərt xəbərdarlıq edib
2-07-2025, 17:54
Əli Əsədov Əfqanıstanın Baş nazirinin müavini ilə görüşüb
2-07-2025, 14:03
Politoloq Azər Qasımlı hakim qarşısına çıxarılıb
2-07-2025, 09:51
Zahid Oruc: "Kreml anti-rusiyaçılığı təşviq edən xətdən imtina etməlidir, yoxsa..."
2-07-2025, 08:05
Rusiyaya qarşı yeni sanksiyalar müzakirə olunur
2-07-2025, 00:12
Azərbaycan diasporunun lideri sərbəst buraxılıb - (Yenilənib)
1-07-2025, 23:39
Bakıda Rusiya vətəndaşlarından ibarət dəstə üzvləri həbs olunub - (Yenilənib) - Fotolar
1-07-2025, 21:50
Milli Məclis dezinformasiya kampaniyasına dair açıqlama yayıb
1-07-2025, 17:45
İşğal Azərbaycana 150 milyard dollar zərər vurub
1-07-2025, 17:31
Moskva ilə münasibətlər niyə pisləşir?
1-07-2025, 16:16
Rusiya NATO ölkələrinə təhdidlərini davam etdirir
1-07-2025, 11:56
Deputat azərbaycanlılara qarşı törədilmiş cinayəti pisləyir
1-07-2025, 09:39
DTX dövlətə xəyanətdə ittiham olunan şəxsi saxlayıb
1-07-2025, 08:05
KTMT-çilər artan təhlükədən ciddi narahatdırlar
1-07-2025, 07:52
ABŞ gözlənilmədən Moskvaya ultimatum verib
1-07-2025, 07:39
İlon Mask “Amerika” Partiyası yaradacaq?
30-06-2025, 23:24
Rus İcmasının Mədəniyyət Mərkəzi bağlanıb?
30-06-2025, 13:13
Mirzoyan Lavrova xəbərdarlıq edib
30-06-2025, 10:37
Keçmiş deputat Hüseyn Abdullayevin şikayəti təmin olunmayıb
30-06-2025, 09:24
Fransa Ermənistanın Azərbaycanla şərti sərhədinə yaxın ərazilərə nüvə tullantıları daşıyır
30-06-2025, 08:02
Putinin Çinə səfəri planlaşdırılıb
29-06-2025, 16:18
Deputatlarımızın Moskvaya səfəri ləğv olunub
28-06-2025, 18:01
Səbinə Əliyeva Rusiya Ombudsmanına məktub ünvanlayıb
28-06-2025, 13:41
Hacızadə: İran səfirinin Qərbi Azərbaycan İcması ilə bağlı təhrifəri qəzəb doğurur
25-06-2025, 19:56
Ceyhun Bayramov İranın yeni səfirini qəbul edib
25-06-2025, 17:27
Ceyhun Bayramov Sudanın yeni səfiri ilə görüşüb
25-06-2025, 15:35
Tramp Haaqada Zelenski ilə görüşəcək
25-06-2025, 12:06
Tramp “B-2” və “İranı bombala” mahınısı ilə şok yaradıb
25-06-2025, 11:39
Rusiya hərbi gəmisi Manş kanalından gizli keçir
25-06-2025, 08:38
NATO bu gün tarixi qərarlar verə bilər
25-06-2025, 00:29
Orban: Dörd ölkə Zelenskini NATO sammitində görmək istəmir
25-06-2025, 00:17
İranın nüvə proqramını məhv edə bilməyiblər
24-06-2025, 16:59
Rəsmi Bakı: "İsrail və İran arasında atəşkəsi alqışlayırıq"
24-06-2025, 16:26
Tramp İran və İsrail arasında vasitəçiliyi necə edib?
24-06-2025, 14:56
Azərbaycan ilk dəfə BMT-nin Bürosuna sədr seçilib
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
