13:04 / 16-09-2024
Sabah yağış yağacaq
Pezeşkian dəyişiklik edə biləcəkmi?
Tarix: 06-09-2024 11:56 | Bölmə: Slayd
Pezeşkian dəyişiklik edə biləcəkmi?

İranın yeni prezidenti Məsud Pezeşkianın xarici siyasət ritorikası sizi çaşdırırsa, tək deyilsiniz. Pezeşkian seçkilərdə əsaslı dəyişikliklər vəd edən namizəd kimi iştirak etsə də, vəzifədə olduğu ilk bir neçə həftədə, yumşaq desək, vədlər lazımınca yerinə yetirilmədi. Tehranın beynəlxalq arenadakı fəaliyyətindən narazılıq edən şəxs indi 1989-cu ildən İranın Ali lideri olan Ayətullah Xamnəinin dünyagörüşünü əks etdirən şüarlara çox bağlanıb.

Reyting.az
xəbər verir ki, bu barədə “Monday Brifing” yazıb.

ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur ki, Xamnəinin indiki məqamda Pezeşkianın prezidentliyinə dair planlarını başa düşmək vacibdir: Kursun dəyişdirilməsi rejim üçün zəruridir. Xamnəi üçün Pezeşkian liderin zəruri hesab etdiyi siyasət dəyişikliklərinin icraçısı olacaq, nəinki dəyişikliklərin təhrikçisi.

İran sistemində prezident fiqur kimi önəmlidir. İkinci müddətində özünə həddən artıq güvənən Mahmud Əhmədinejad öz gündəmini Xamnəiyə sırımağa çalışdı və bunu bacarmadı. Ən əsası, o, Xamnəi üçün qırmızı xətt olan amerikalılara siqnal verməkdə ali liderin başı üzərindən keçməyə çalışdı. İndiki halda bu, alma və portağalın müqayisəsidir. Xamnəi ümid edir ki, yeni prezident komanda oyunçusu olaraq qalacaq və məhz onun planlarını həyata keçirəcək.

Bu kursu dəyişmək cəhdində Pezeşkian kartlarını çox diqqətlə seçərək oynayacaq. O bilir ki, prezident olaraq öz gündəmini Xamnəiyə sırıya bilməz, lakin o, Ali lideri - və güclü İnqilab Keşikçilərini (“Sepah”) - xarici dünyaya qarşı daha az kəskin mövqe tutmamağa inandıra bilər. Zəruri praqmatizmə qarşı inqilabi idealizmi qoruyan bu hoqqabazlıq bu günlərdə tam nümayiş etdirilir.

Davamlılıq, yoxsa dəyişiklik?

Xamnəinin panislamist və inqilabi xarici siyasət yürütmə istəyinə hörmət etməyə çalışan Pezeşkian keçən həftə İsrailin siyasətləri qarşısında müsəlmanların acizliyindən gileylənib. “Müsəlmanlar birləşsəydilər, İsrail bu bölgədə bu səhvləri etməyə cürət edə bilərdimi?! Təkcə İsrail deyil, Amerika, Avropa və başqa güclər bunlardan hər hansı birini edə bilərdilər?”

Bu, Xamneyinin qulağına musiqi kimi xoş gələn şüarlardır və praktikada İslama rəhbərlik mantiyasının Tehranda olduğunu iddia etməkdən başqa bir şey ifadə etmir.

Pezeşkianın xarici işlər naziri Abbas Əraqçiyə tapşırılıb ki, real nəticələr əldə etsin və boş xəyalların arxasınca getməsin. Əraqçi indiyə qədər bir neçə əsas bəyanat verib, o cümlədən:

- İran Rusiya və Çinlə əlaqələrə üstünlük verməyə davam edəcək;

- İran “Müqavimət Oxu” və Fələstinin hüquqları uğrunda mübarizəni dəstəkləməyə davam edəcək;

- İran 2015-ci il nüvə sazişini bərpa etməyə çalışmayacaq, lakin müharibənin qarşısını almaq üçün amerikalılarla gərginliyi “idarə etmək” yollarını axtaracaq.

Bütün bunlar Tehranda siyasətin davamlılığı kimi səslənir, lakin bir istisna var. Əraqçi kifayət qədər maraqlı bir şərh verdi: İran avropalılara üstünlük verir, özünün dediyi kimi, əgər onlar İslam Respublikasına qarşı düşmən münasibətinə son qoymağa hazırdırsa.



İran xarici işlər naziri Cavad Zərifin bu keçmiş müavini 2013-cü ilin sonunda keçmiş rəhbərinin etdiyi kimi Tehranın xarici siyasətini qısa müddətdə dəyişdirə biləcəkmi?

Bunu hələ görmək lazımdır. Amma şübhəsiz, Əraqçinin avropalılara müraciəti Xamnəi tərəfindən öncədən bəyənilib, eynilə Zərif üçün 2013-cü ildə Ali liderdən Qərb dövlətləri ilə nüvə müzakirəsini davam etdirmək üçün yaşıl işıq yandırıb. Amerikalıları deyil, avropalıları prioritetləşdirmək ideyası həm Tehranın təzyiq altında olduğunu, xarici siyasətini yenidən balanslaşdırmaq istədiyini, həm də rejimin ən həssas məsələlərdə manevr etmək imkanlarının məhdud olduğunu nümayiş etdirir.

Tehranın beynəlxalq səhnədə marginallaşmasını azaltmaq səylərində aparıcı ünvan Brüssel deyil, Vaşinqtondur. Bununla belə, Xamnəi üçün Amerika məsələsi bir sıra mühüm çağırışlardan yalnız biridir.

Xamnəinin çətin vəziyyəti

Pezeşkian prezidentliyi rejimin özünü yenidən kəşf etmək cəhdinin bir hissəsidir. Bu, açıq danışan prezidentin rejimlə xalqı bir-birinə yaxınlaşdıracağı yeni bir fəslin açılması üçün nəzərdə tutulub. Onun prezidentliyi İbrahim Rəisinin prezidentliyinin əksi olacaq.

Rəisi administrasiyanı “təmizləməyə” başladıqdan sonra rejimin aşağıya doğru getdiyi gün kimi aydın oldu. 2021-24-cü illər ərzində o, bir çox ən yaxşı texnokratları, xüsusən də iqtisadi siyasətin qurulması ilə məşğul olanları və Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatik kadrlarını “itirdi”. Üstəlik, xalqın razılığını almaq cəhdi deyil, ona qarşı repressiyalar davamlı normaya çevrildi.

İranın əsas hakimi Xamnəi “qatar”ın qəzaya uğradığını öncədən görüb və mayın 19-da Rəisinin helikopter qəzasında ölümündən əyləci basmaq üçün istifadə edib. Axı, İslam Respublikası üçün siyasi mövcudluqdan daha müqəddəs bir şey yoxdur. Bu inanc rejimin qurucusu Ayətullah Ruhullah Xomeyni tərəfindən vurğulanır. Ona görə də Pezeşkianın özünün dəfələrlə dediyi kimi, hazırkı Ali lider olmasaydı, onun adı qutudan çıxmazdı.

Deməli, əgər İran öz siyasətini yumşaltmaq qərarına gəlsə - istər ölkə daxilində, istərsə də nüvə proqramı ilə bağlı - Xamnəinin avqustun 28-də işarə etdiyi kimi, bu, Ali liderin istədiyi və Pezeşkianın öhdəsindən gəlməkdən çox məmnun olduğu üçündür.

İran daxilində şərhçilər rejimin yenidən kəşf edilməsi cəhdinin həm xarici, həm də yerli rəqiblərinin olduğunu düşünürlər. Pezeşkianın andiçmə mərasimindən dərhal sonra İsrailin HƏMAS-ın siyasi lideri İsmayıl Haniyəni öldürməsi Tehranda yeni prezidentin gündəmini pozma cəhdi kimi qiymətləndirilir. İsrail İranın beynəlxalq arenada təcrid olunmuş vəziyyətdə qalmasını təmin etmək üçün onu qisas almağa təhrik edir. Motivlərin bu cür oxunuşu Tehranı İsrailin bu tələsinə düşməməyə sövq edir. Haniyənin qisası hələ də alınmayıb.

Daha praqmatik İslam Respublikasının daxili əleyhdarları da var, bu da Xamnəi üçün başqa bir problemə işarə edir: rejim daxilində ifrat sağçı elementlərin siyasi sistemə getdikcə daha çox hakim olmasının qarşısını necə almaq olar?

Son prezident seçkiləri bu rəqabəti bariz şəkildə nümayiş etdirdi. Pezeşkianın əsas rəqibi “Paydari” (“Dəyanət”) fraksiyasını təmsil edən Səid Cəlili idi. Təxminən 12 ildir mövcud olan bu fraksiya Xamnəiyə sədaqətini bəyan edir, lakin Ali lider bu fraksiya üzvlərinin yırtıcı üsullarından və ölümündən sonra onun varisi kimi özlərindən birini təyin etmə planlarından qorxur.

Bir sözlə, Xamnəi açıq-aydın “Paydari”nin həm yerli, həm də xarici rəqiblərə qarşı barışmaz mövqeyini rejimin sabitliyinə təhdid kimi görür. Ali lider, görünür, ifrat sağçılara daha çox səlahiyyət vermənin əhalini yalnız bəlaya sürükləyəcəyini düşünür. İranın orta sinfi son 10 ildə sanksiyalar, korrupsiya və iqtisadi idarəetmənin təsiri nəticəsində 70 faizdən 55 faizə qədər azalması faktı da daxil olmaqla, bunun sübutları çoxdur.

Gələcəkdə “Paydari” fraksiyası Pezeşkianın prezidentliyinin ən böyük etirazçısı olacaq. Xamnəi açıq şəkildə bildirib ki, yeni prezidenti dəyişikliyə nail olmaq üçün rahat qoymaq lazımdır. Onun Pezeşkianı müdafiə etməsi – nə qədər ki, özünə xidmət edir – prezidentə yeni siyasətlər üzərində düşünmək və rəqiblərini uzaqda saxlamaq üçün möhlət verəcək. Amma elə bir an olacaq ki, rəqiblər üz-üzə gələcək.

Y. QACAR




Bölməyə aid digər xəbərlər