Tehran şimal sərhədində “Tramp marşrutu”na müqavimət göstərə biləcəkmi?
Tarix: 11-08-2025 12:20 | Bölmə: Slayd
Tehran şimal sərhədində “Tramp marşrutu”na müqavimət göstərə biləcəkmi?

ABŞ-nın vasitəçiliyi ilə Ermənistan və Azərbaycan arasında çərçivə sülh sazişi qonşu İranda həyəcan təbili çaldırıb, çünki o, Ermənistan-İran sərhədi boyunca Amerikanın nəzarəti altında olan tranzit dəhlizini də əhatə edir.

Reyting.az
xəbər verir ki, bu barədə “Amwajmedia” yazıb.

Təhlildə qeyd olunur:

Cənubi Qafqazdakı nüfuzu ciddi təhlükə altında olan İran indi planlaşdırılan dəhlizə qarşı xəbərdarlıqlar edir və Rusiyanın da buna qarşı çıxacağına ümid bəsləyir. Amma Tehranda heç də hamı Moskvanın ABŞ prezidenti Donald Trampa meydan oxuyacağına əmin deyil.

Prezident Tramp avqustun 8-də Ermənistan və Azərbaycan arasında müqavilənin vasitəçiliyini icra etdi, hər iki tərəf hərbi əməliyyatları dayandırmağa, bir-birinin ərazi suverenliyini rəsmi olaraq tanımağa, həmçinin diplomatik və iqtisadi əlaqələri açmağa söz verdi.

Sazişin əsas hissəsi materik Azərbaycanı Ermənistanın Sünik vilayətindən keçməklə Naxçıvan anklavı ilə əlaqələndirmək üçün “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu” (TRIPP) adlı tranzit dəhlizinin yaradılmasıdır. Sazişə əsasən, eksklüziv inkişaf hüquqları ABŞ-yə 99 il müddətinə verilir.

Təklif olunan marşrut əvvəllər “Zəngəzur dəhlizi” adlanırdı, Ermənistanda çoxları onu “Meğri yolu” və ya “Sünik marşrutu” adlandırırdılar.

Avqustun 9-da İran Xarici İşlər Nazirliyi razılaşmanı alqışlayıb, lakin ABŞ-nın Ermənistanla sərhəddə mövcudluğuna qarşı xəbərdarlıq edib.

Nazirlik bəyanatında Tehranın regionda “davam edən hadisələri izlədiyini” və həm Bakı, həm də İrəvanla əlaqə saxladığını bildirib:

“Şübhəsiz ki, Qafqaz regionunda sülh və sabitlik bütün region ölkələrinin maraqlarına xidmət edir”.

Lakin nazirlik, həmçinin, regional təhlükəsizlik və sabitliyə xələl gətirə biləcəyini düşündüyü TRIPP-ə istinad edərək, “xüsusən də ortaq sərhədlər yaxınlığında hər hansı formada xarici müdaxilənin mənfi nəticələrinə” qarşı xəbərdarlıq edib.

Xarici Əlaqələr üzrə Strateji Şurada (XƏSŞ) işləyən keçmiş xarici işlər nazirinin müavini (2021-24) Əli Baqeri-Kəni avqustun 9-da deyib ki, İran tranzit marşrutunu “asanlıqla görməzliyə vurmayacaq”.

Qeyd edək ki, XƏSŞ Ali Rəhbər Ayətullah Xamnəiyə xarici siyasət məsələlərində məsləhətlər verir.

Canlı televiziya müsahibəsində Baqeri-Kəni tranzit marşrutunun reallaşacağına dair şübhələrini dilə gətirib. Bununla belə, o, bunun digər dövlətlərə, o cümlədən Rusiyaya “birbaşa və dolayı təsirlərinin” olacağını xəbərdar edib.

“Əcnəbilərin, xüsusən də amerikalıların, öz maraqlarını başqalarının hesabına həyata keçirmək üçün regiona daxil olması İran və digər regional dövlətlər üçün qəbuledilməzdir”,- Baqeri-Kəni bildirib.

Xamnəinin xarici siyasət üzrə yüksək səviyyəli müşaviri Əli Əkbər Vilayəti ABŞ-nın İran-Ermənistan sərhədində hər hansı mövcudluğuna qarşı daha sərt xəbərdarlıq edib.

Velayəti tranzit marşrutunun “sərhədləri dəyişdirəcəyini” iddia və ABŞ-nın “Tramp marşrutu”nu icarəyə götürməsi ideyasına lağ edib. O, ABŞ prezidentinin layihəni həyata keçirə biləcəyini şübhə altına alıb.

“Qafqaz dünyanın ən həssas bölgələrindən biridir və bu marşrut Trampın adına bir dəhliz yox, onun muzdluları üçün qəbiristanlığa çevriləcək”,- Vilayəti ətraflı məlumat vermədən deyib.

Keçmiş xarici işlər naziri (1981-97) ABŞ-nın dəstəklədiyi “sui-qəsdin” Cənubi Qafqazın təhlükəsizliyinə zərər vuracağını və İranın “Rusiya ilə və ya Rusiyasız” regionu qorumaq qərarına gələcəyini bildirib.

Bununla belə, o əlavə edib: “Biz hesab edirik ki, Rusiya da strateji baxımdan bu dəhlizin yaradılmasına qarşıdır”.

İrandakı siyasi şərhçilər və xarici siyasət ekspertləri TRIPP dəhlizinin yaradılmasının İran üçün zərərli olacağı qənaətindədirlər.

İslahatçı keçmiş qanunverici Heşmətullah Fəlahətpişe xəbərdarlıq edib ki, İran, Ermənistan və Azərbaycan bir-birinin narahatlıqlarını həll etmək üçün plan hazırlamasalar, dəhliz Tehran və Bakı arasında “xroniki çağırış”a çevriləcək. O, həmçinin, Rusiyanın İranın mövqeyinə verdiyi dəstəyi azaldacağını, ölkənin maraqları Moskvanın maraqları ilə bağlı olduğu zaman “həmişə uduzduğunu” bildirib.

Londonda yaşayan analitik Ehsan Mənsuri XİN-nin sülh sazişini alqışlamasını xüsusi olaraq tənqid edərək deyib ki, İslam Respublikası “keyimə halındadır” görünür və Türkiyə, İsrail və Qərbin Cənubi Qafqaza nəzarəti ələ keçirməsinə əhəmiyyət vermir.

“Didban-e İran” xəbər saytının baş icraçı direktoru Səid Seyf iddia edir ki, Rusiya prezidenti Vladimir Putin əsasən İranı “dəyiş-düyüş edib” və ABŞ-a “boğazımıza çökməyə və 99 il ərzində nəfəsalma qabiliyyətimizə sahib çıxmağa” icazə verib.

Parlamentin milli təhlükəsizlik və xarici siyasət komissiyasının üzvü, millət vəkili Əlaəddin Borucerdinin iddiasına görə, regionda keçmiş təcrübə göstərir ki, “amerikalılar harada olsalar da, onlar gərginlik və etibarsızlıq yaradıblar”.

O əlavə edib: “Təbii ki, biz sərhəd bölgələrimizin təhlükəsizliyinə xələl gəlməsinə imkan verməyəcəyik”.

İranın Cənubi Qafqazdakı rolu xeyli zəifləmə yolundadır. Paralel olaraq, bölgə ABŞ-nın təşəbbüsləri və Azərbaycanın strateji seçimləri sayəsində Türkiyə və İsrailin təsir dairəsi kimi konsolidasiya edilir.

Türkiyənin iddialı rolu, xüsusən də Azərbaycanla sıx müttəfiqliyi ilə regional dinamikanı yenidən formalaşdırıb. Ankaranın Suriyadakı uğurları və Ermənistanla 2020 və 2023-cü illərdəki münaqişələrdə Azərbaycana dəstəyi Türkiyəyə İranın hesabına strateji təsir alətlərini genişləndirməyə imkan verib.

İsrailin Azərbaycanla hərbi və kəşfiyyat sahəsində əməkdaşlığı Tehranın təhdid anlayışını gücləndirib. İran uzun müddətdir ki, Azərbaycanı İsrail agentlərinin öz ərazisində fəaliyyət göstərməsinə icazə verməkdə ittiham edir.

TRIPP dəhlizi İranın Ermənistana birbaşa quru çıxışını kəsməklə və Cənubi Qafqazda təsir imkanlarını azaltmaqla hədələyir.

Eyni mənada Tehran çox güman ki, dəhlizi Rusiya və İran arasında NATO-nun qapısı hesab edir. Vilayətinin xəbərdarlığına baxmayaraq, İranın hazırda layihəni əngəlləmək və ya onu alt-üst etmək qabiliyyətinə malik olub-olmadığı aydın deyil.

Diqqət edilməli olan şey Rusiya ilə daha sıx əlaqələrə üstünlük verən iranlıların TRIPP dəhlizinə və Moskvanın mövqeyinə necə cavab verəcəyidir.

Rusiya rəsmi olaraq sülh razılaşmasını alqışlayıb, lakin vurğulayıb ki, Cənubi Qafqazda həll yolları, iştirakı məsələləri çətinləşdirə və ya yeni parçalanmalar yarada biləcək “qeyri-regional maraqlı tərəflər” deyil, Rusiya, İran və Türkiyə kimi qonşuların töhfəsi ilə regional dövlətlər tərəfindən formalaşdırılmalıdır.

Moskva dəhlizlə bağlı dəqiq mövqe tutmasa da, onun ehtimal olunan passivliyi çətin ki, iranlı rusofilləri narahat etsin. Sonuncuların çoxu, hətta əksəriyyəti İslam Respublikasının siyasətini dəstəkləyən sərt xətt tərəfdarlarıdır, bu da o deməkdir ki, onlar İranın Cənubi Qafqazda nüfuzuna baha başa gələn illər ərzində səhv addımlar kimi gördükləri işdə islahatçı və mötədil hökumətləri günahlandıracaqlar.

Cənubi Qafqazda təsir imkanlarının itirilməsi idrakı İranın ritorikasını sərtləşdirə və geosiyasi variantları getdikcə daha da məhdudlaşsa belə, Tehranın tərəfdaşlıqları canlandırmaq cəhdlərinə səbəb ola bilər.

Tehran təsir alətlərinin zəiflədiyini və Cənubi Qafqazın getdikcə özünün deyil, Türkiyə və Amerikanın, dolayısı ilə də İsrailin təşəbbüsləri ilə formalaşdığını görür. Lakin hazırkı şəraitdə bu, çətin ki, İranı kursunu dəyişməyə və ya çoxdankı siyasətlərini əsaslı şəkildə nəzərdən keçirməyə məcbur etsin.

Qalan təsirini qorumaq üçün Tehranın xarici siyasətini yenidən qiymətləndirməkdən başqa seçimi yoxdur. Belə bir cəhd, çox güman ki, Ermənistanla və praqmatik olaraq Azərbaycanla əlaqələri möhkəmləndirmək cəhdi ilə nəticələnəcək. Bununla belə, Bakı və İrəvanın Tehranla əsaslı tərəfdaşlıqda real maraqlarının olub-olmaması hələ də aydın deyil.

Y. QACAR




Bölməyə aid digər xəbərlər
6-08-2025, 11:39 İran nə etmək istəyir?