00:13 / 16-06-2025
İran XİN-in binası vurulub - Ölən və yaralanan var
19:08 / 15-06-2025
İranda indiyədək 128 nəfər həlak olub
16:47 / 15-06-2025
Hidayət Heydərov ilk görüşdə məğlub olub
13:19 / 15-06-2025
Sabah leysan yağacaq, güclü külək əsəcək
13:10 / 15-06-2025
Şıx çimərliyində iki nəfər boğulub - Video
12:59 / 15-06-2025
Prezident yeni səfirlərin etimadnamələrini qəbul edib - Fotolar
10:00 / 15-06-2025
Mehriban Əliyeva Mlli Qurtuluş Günü ilə bağlı fotolar paylaşıb
09:14 / 15-06-2025
Vəhdət Partiyasının sədri dəyişib - Fotolar
08:50 / 15-06-2025
İranın zərbəsindən sonra İsraildə tədqiqat mərkəzi yanıb
00:49 / 15-06-2025
İlham Əliyev Milli Qurtuluş Günü münasibətilə paylaşım edib - Foto
00:16 / 15-06-2025
İranda daha bir general həlak olub
00:07 / 15-06-2025
Bu gün Milli Qurtuluş Günüdür
20:24 / 14-06-2025
Ərdoğan İlham Əliyevə zəng edib
19:00 / 14-06-2025
AZAL uçuşların sayını artırır
18:57 / 14-06-2025
İlham Əliyev krala məktub göndərib
18:19 / 14-06-2025
İranın 20-dən çox komandanı zərərsizləşdririlib
18:07 / 14-06-2025
Lənkəranda yeniyetmə dənizdə boğulub
17:50 / 14-06-2025
Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni hakim ezam olunub
16:01 / 14-06-2025
Ceyhun Bayramov Hakan Fidanla telefonda danışıb
15:09 / 14-06-2025
Azərbaycan və İran XİN başçıları telefonda müzakirə aparıblar
14:29 / 14-06-2025
İranın 9 nüvə alimi öldürülüb - Siyahı
13:32 / 14-06-2025
Hikmət Hacıyev: "Azərbaycan Avropa İttifaqı və Çin arasında vacib birləşdirici tərəfdir"
12:36 / 14-06-2025
Sabah yağış yağacaq
11:49 / 14-06-2025
İranın Baş Qərargah rəisinin iki müavini həlak olub
08:51 / 14-06-2025
Əcnəbilər İrandan Azərbaycana keçərək təxliyə olunur - Fotolar
08:07 / 14-06-2025
Cəlaloğlu: İranın vurulmasının iki səbəbi var
07:38 / 14-06-2025
Bu gün orta məktəblərdə “Son zəng” çalınacaq
23:40 / 13-06-2025
Putin Pezeşkian və Netanyahu ilə telefon danışıqları aparıb
13:40 / 11-06-2025
Professor: Zəngəzur və Dərələyəzin Ermənistana verilməsinin hüquqi qüvvəsi yoxdur
08:07 / 14-06-2025
Cəlaloğlu: İranın vurulmasının iki səbəbi var
14:57 / 12-06-2025
“Hörümçək toru” əməliyyatının son məqsədi nə idi?
07:27 / 12-06-2025
Üç min avtomobilin olduğu yük gəmisi bir həftədir yanır
07:17 / 12-06-2025
Ağ ev Yaxın Şərqdən diplomatları və hərbçi ailələrini çıxarır
07:23 / 13-06-2025
İsrail İranı vurmağa başlayıb
21:06 / 11-06-2025
Acun Ilıcalı istefa verib
17:06 / 13-06-2025
Laçın şəhərinin Baş planı təsdiqlənib
22:53 / 11-06-2025
"Qarabağ" Marko Veşoviçlə yollarını ayırıb
21:38 / 12-06-2025
Erməniəsilli şəxslərin məhkəməsi davam edir - Yenilənib
18:49 / 13-06-2025
“Rəmzi qisas erası bitdi” - Ekspertlər İsrail-İran duelinin aqibətini necə görür?
15:00 / 11-06-2025
Nüvə hücumu ola bilər - Xəbərdarlıq
Kiçik ölkənin böyük müharibəsi: Cənubi Qafqazda böhran yarana bilər - Təhlil
Tarix: 11-04-2023 15:03 | Bölmə: Slayd
Ermənistan və Azərbaycan arasında mübahisəli Dağlıq Qarabağ regionu ilə bağlı uzun müddət davam edən münaqişə Cənubi Qafqazda dini, etnik və geosiyasi xətlərdən təəccüblü şəkildə kənara çıxan tərəfdaşlıqlar yaradıb. Şiə din xadimlərinin idarə etdiyi İran, uzun müddətdir əsas himayədarı Rusiya olan, xristianların çoxluq təşkil etdiyi Ermənistana iqtisadi həyat yolu təmin edib. İsrail və əksəriyyəti sünni olan Türkiyə, əsasən şiə olan Azərbaycanla strateji ittifaq yaradıb. İki şiə ölkəsi – İran və Azərbaycan ərazi və kimlik üzərində onilliklər boyu davam edən şiddətli mübahisəyə başlayıblar.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Foreign Affairs” yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Demək olar ki, 30 il ərzində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dalana dirəndiyi bir vaxtda bu konfiqurasiya daha çox qəribə eşqbazlıq kimi qəbul edilirdi.
2020-ci ildə münaqişənin sürəti və Ermənistan üzərində açıq hərbi qələbə vəziyyəti Azərbaycanın xeyrinə dəyişdi. Bu nəticə yavaş-yavaş, lakin şübhəsiz, təhlükəli təsirə, bölgədəki oyunçular arasında çoxdankı gizli gərginliyə doğru yüksəlir. Bütün bunlar münaqişənin ən mühüm kənar aktoru olan Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi ilə diqqətinin yayındığı bir vaxtda baş verir.
İsrailin Azərbaycanla cəsarətli əlaqələri dərinləşdikcə, İran İsrailin Azərbaycanı öz müvəkkilinə çevirməsindən və ondan İrana əleyhinə əməliyyatlar üçün start meydançası kimi istifadə etməsindən narahat olub. Son illərdə İsrail və Fars körfəzindəki ərəb monarxiyalarının Tehrana qarşı ortaq düşmənçiliyi xüsusi yaxınlaşma yaradıb. İranlılar indi oxşar dinamikanın İsraillə əhalisinin çoxu türk olan iki ölkə, Türkiyə və Azərbaycan arasında formalaşmasından ehtiyat edirlər.
Cənubda İsrail-Körfəz bloku ilə şimalda İsrail-Türkiyə bloku arasında sıxışdırılma təhlükəsi, İrandakı daxili iğtişaşlarla birləşərək, Tehranı açıq şəkildə Ermənistan tərəfində münaqişəyə girişmə və sabitliyi pozma cəhdi yarada bilər. Getdikcə özünə arxayınlaşan Azərbaycan İran azərbaycanlıları arasında separatizmi qızışdırmağa cəhd edər. Bu cür addımlar strateji əhəmiyyətli Cənubi Qafqazın sabitliyini təhdid edəcək və potensial olaraq, daha geniş böhran yarada biləcək eskalasiya spiralına gətirib çıxarar.
Dağlıq Qarabağ uğrunda mübarizə onilliklərdir ki, qaynayıb, lakin ümumiyyətlə, ona geosiyasi şou kimi yanaşılıb. Sovet dövründə təxminən 1700 kvadrat mil ərazisi olan ərazi Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının muxtar vilayəti idi; bu gün beynəlxalq səviyyədə onu tam əhatə edən Azərbaycan Respublikasının bir hissəsi kimi tanınır. Lakin Qarabağın əhalisi çoxdan ermənilərdən ibarət olub və Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycanla Rusiyanın ciddi şəkildə dəstəklədiyi yerli erməni qüvvələri arasında döyüşlər başlayıb. 1994-cü ildə Rusiya vasitəçiliyi ilə atəşkəs əldə edilib və sonrakı 25 il ərzində Ermənistan və Rusiyanın dəstəklədiyi qüvvələr faktiki olaraq əraziyə nəzarət etdiyindən məsələ dalana dirənib.
2020-ci ildə isə ikinci müharibə başlayıb və bu dəfə Azərbaycan qəti qələbə qazanaraq Ermənistanın işğal etdiyi rayonlardan erməni qüvvələrini çıxardıb, Rusiyanın vasitəçiliyi ilə kövrək atəşkəs əldə edilib.
Bu qələbənin bir səbəbi İsrailin yardımı olub. 2016-cı ildən Azərbaycan silah idxalının təxminən 70 faizini İsraildən alıb, o da öz növbəsində neftin 40 faizini Bakıdan alır. İranlılar isə hesab edirlər ki, İsrail bu münasibətdən başqa bir şey əldə edir. İsrailin İrana qarşı iri əməliyyatları, o cümlədən 2018-ci ildə onun nüvə arxivinə dair məlumatların oğurlanması Azərbaycanın yardımı ilə həyata keçirilib. Bundan əlavə, İran iddia edir ki, Azərbaycan İsrailin İrana qaçaqmalçılıq yolu ilə silah keçirməsinə icazə verib və İsrail pilotsuz təyyarələrinin İran daxilində fəaliyyət göstərməsi üçün öz aerodromlarını təklif edib.
Bakı bu cür xəbərləri təkzib edib və İsrailin Azərbaycandan İrana hücum etmək üçün buraxılış meydançası kimi istifadə etməsinə icazə verməyəcəyini bəyan edib. Lakin İran liderləri və hərbi rəsmiləri dəfələrlə xəbərdarlıq ediblər ki, onlar bu iddia edilən düşmən “yuvasına” dözməyəcəklər.
İran Azərbaycanın 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağ uğrunda müharibədə qazanacağı qələbənin bir potensial nəticəsi ilə bağlı narahatlığını bildirib. Bakı hazırda İrəvandan tələb edir ki, Ermənistan ərazisindən Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək dəhlizin yaradılmasına razılıq versin. Yanvarda Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bunu “tarixi zərurət” adlandırıb: “Ermənistan istəsə də, istəməsə də, bu baş verəcək”.
Belə bir dəhliz İranın Ermənistana çıxışını kəsəcək, çünki iki ölkə artıq sərhədi bölüşməyəcək. İran Ermənistana Avrasiya ilə mühüm bir əlaqə kimi baxır və regionun beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərində istənilən dəyişikliyə qarşı hərbi güc tətbiq etməklə hədələyib.
Keçən iyulda Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşü zamanı İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xamenei “min illərdir kommunikasiya yolu olan” yolun bağlanması ilə İran və Ermənistan arasında maneə yaratmamaq barədə xəbərdarlıq etmişdi.
Son iki il ərzində nizami ordu və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) Azərbaycanla sərhəddə genişmiqyaslı hərbi təlimlər keçirib və iki dövləti ayıran Araz çayını keçmək üçün məşq ediblər. Buna cavab olaraq Azərbaycan və Türkiyə çayın şimal tərəfində birgə hərbi təlimlərə başlayıb.
Türkiyənin 2020-ci ildə Ermənistana qarşı müharibə zamanı Suriyadan Azərbaycana yüzlərlə ekstremist muzdlu əsgər gətirməsi ilə bağlı xəbərlər İranın narahatlığını daha da artırıb.
İran və Azərbaycan arasında sıx etnik əlaqələr yaranan bu münaqişəyə əlavə mürəkkəblik verir. Azərbaycanın Türkiyə ilə dil yaxınlığına malik olmasına baxmayaraq, azərbaycanlılar İranın ən böyük etnik azlıq qrupunu və ümumi əhalisinin təxminən 20 faizini təşkil edən azəri mənşəli iranlılarla müqayisədə, etnik türkləri daha az tanıyırlar. İranda Azərbaycandakından (təxminən 10 milyon) daha çox azərbaycanlı yaşayır (15-20 milyon). İran azərbaycanlıları 1905-ci il konstitusiya hərəkatı və 1979-cu il inqilabı da daxil olmaqla, İranın tarixində, iqtisadiyyatında, cəmiyyətində və siyasətində mərkəzi rol oynamışlar. Sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlılar tez-tez Xamneinin atasının azəri irsinə sahib olduğunu vurğulayırlar.
Bir çox azərbaycanlılar hesab edirlər ki, “Böyük Azərbaycan” hesab etdikləri ərazi ədalətsiz olaraq İran və Rusiya arasında geosiyasi rəqabətin peşkəşinə çevrilib. Bu ərazinin Araz çayının şimalında yerləşən hissəsi Sovet İttifaqının dağılmasından sonra müstəqillik qazanıb (bu gün Azərbaycan Respublikasıdır), çayın cənubundakı ərazi isə İranın nəzarəti altındadır. Bu baxımdan, Böyük Azərbaycan tarix tərəfindən parçalanmış və haqlı olaraq birləşməsini gözləyən bir xalqdır.
İran üçün isə “Azərbaycan Respublikası” yanlış bölgəyə tətbiq edilən yanlış addır. “Azərbaycan” adı tarixən iranlılar tərəfindən Arazın cənubundakı və hazırda bir neçə İran əyalətinə bölünən o torpaqlara aid etmək üçün istifadə edilib.
İranlılar qeyd edirlər ki, indiki Azərbaycan Respublikası bir vaxtlar İranın nəzarətində olub, o, 1813 və 1828-ci illərdə iki alçaldıcı müqavilə ilə başa çatan bir neçə müharibə zamanı onu Rusiya imperiyasına itirib və İranı Cənubi Qafqaz, Şimali Qafqazdakı geniş ərazilərini təhvil verməyə məcbur edib. Bu ərazi itkiləri sonradan İranın milli psixikasına və kollektiv yaddaşına hopub, İran poeziyasında və hətta gündəlik siyasi ritorikasında parlaq və ağrılı şəkildə əksini tapıb.
Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra İran və Azərbaycan öz dini və etnik kimliklərini bir-birlərinin ərazisinə güc tətbiq etmək üçün istifadə ediblər. Bakı indi Tehranı Azərbaycanda “Hizbullah” kimi yaraqlı şiə təşkilatlarını dəstəkləməklə Azərbaycanı “livanlaşdırmaq”da ittiham edir.
Keçən ilin noyabr ayında Bakı rəsmiləri İran və Suriyada SEPAH tərəfindən təlim keçdiyi iddia edilən silahlı qrupun üzvlərini həbs edib. Tehran Bakını İranın etnik azərbaycanlı əhalisi arasında separatçı hərəkatları dəstəkləməklə İranı “balkanlaşdırmaq”da ittiham edir.
Noyabrdakı həbslərdən bir həftə sonra İran azərbaycanlı İŞİD üzvünün cənubundakı Şiraz şəhərində terror təşkil etmək üçün Azərbaycan pasportu ilə Bakıdan Tehrana getdiyini açıqlayıb.
Yanvar ayında silahlı şəxsin Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə basqın etməsi, onun təhlükəsizlik rəisini öldürməsi və iki nəfəri yaralaması ilə gərginlik daha da artıb. Bakı bunu “terror hücumu” adlandırıb və səfirliyi boşaldıb; İran rəsmiləri hücumçunun siyasi deyil, şəxsi motivlərinin olduğunu təkid ediblər. Sonra, martın 28-də İran əleyhinə olan azərbaycanlı deputat sui-qəsd cəhdindən sağ çıxıb. Ertəsi gün Azərbaycan Təl-Əvivdə səfirliyini açıb və İsrailə səfir təyin edən ilk şiə ölkəsi olub.
2020-ci ildə Ermənistan üzərində qələbədən sonra Bakı İrana qarşı qeyri-adi qıcıqlı bir tona keçib. Ötən ilin payızında Əliyev bəyan etmişdi ki, İranla münasibətlər heç vaxt bu qədər pis olmayıb. “Biz öz həyat tərzimizi və Azərbaycanın və azərbaycanlıların, o cümlədən İrandakı azərbaycanlıların dünyəvi inkişafı üçün hər şeyi edəcəyik. Onlar bizim millətin bir parçasıdır”.
Bir sıra azərbaycanlı şərhçilər “Cənubi Azərbaycan”ın (İranın Azərbaycan bölgəsinə verdiyi ad) ayrılmağa çağırıblar və ötən ilin noyabrında Azərbaycan telekanalı sürgündə olan İran azərbaycanlılarından ibarət komitənin Azərbaycan parlamentariləri ilə görüşüb. “Güney Azərbaycanın müvəqqəti parlamenti”nin yaradılması müzakirə edilir.
İran mediasının şərhçiləri öz növbəsində iddia edirlər ki, bir çox Azərbaycan vətəndaşı, o cümlədən İranın “Naxçıvan Xalq Hərəkatı” adlı qrup Türkiyə və NATO-nun Qafqazdakı nüfuzuna qarşı çıxır və yenidən öz “vətənləri” İrana qoşulmaq istəyir. İran hakimiyyəti, həmçinin İsrail və Türkiyəni Azərbaycan hökumətinə dünyəvi türk azərbaycanlı kimliyini təbliğ etmək üçün tarixi yenidən yazmaqda günahlandırıb ki, bu da azərbaycanlıları Tehranın İran sivilizasiyasında və şiə mədəniyyətində tarixi yerləri kimi gördüyü yerlərdən daha da uzaqlaşdıracaq və bunun əvəzinə onları Türkiyəyə yaxınlaşdıracaq.
İyul ayında İsrailin Azərbaycandakı səfiri tvitində yazıb ki, “Təbrizin sirli nağılları” kitabını oxumaq ona “Təbrizdə Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti haqqında çox şey öyrətdi”. Təbriz İranın dördüncü böyük şəhəri və Şərqi Azərbaycan vilayətinin paytaxtıdır. Cavabında onun Bakıdakı iranlı vəzifədaşı “Tvitter” hesabında yazıb:
“Bu macərapərəst oğlan haqqında məlumat üçün: Bizim sevimli #Təbrizimiz #İranın qürurlu tarixində İLKLƏR diyarı kimi tanınır. Görünür, İLK Şərçi Sionisti də qeyrətli Təbriz camaatı dəfn edəcək. Heç vaxt qırmızı xəttimizi keçməyin!”
Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəs pozulur. Bu gərginlik İranda ötən ilin sentyabrında əxlaq polisinin nəzarətində olan Məhsa Əmininin ölümündən sonra başlayan iğtişaşlar fonunda artmaqdadır. O vaxtdan bəri baş verən dərin dövlət-cəmiyyət qarşıdurması rejimi təxribat döyüşü axtarmağa təhrik edə bilər. İslam Respublikasının daxili iğtişaşları həm də zəiflikdən xəbər verə və Azərbaycanın İrana qarşı avantürizmini gücləndirə bilər.
Bu arada, Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs pozulur, hər iki tərəf Qarabağı Ermənistanla birləşdirən torpaq sahəsinə nəzarət üzərində toqquşur. Ermənistanla Azərbaycan arasında yenidən müharibə başlayarsa, İran çox güman ki, Ermənistana keçmişdə olduğundan daha açıq dəstək verəcək, çünki risklər indi daha yüksəkdir. Keçən ilin oktyabrında İranın ali liderinin hərbi müşaviri və İİKK-nın yüksək səviyyəli komandiri Ermənistanın İran pilotsuz təyyarələrini almaqda maraqlı olduğunu bildirib. Bundan əlavə, Azərbaycan media mənbələri ötən ilin payızından İranın Ermənistana tank əleyhinə raket sistemləri və raketlər təqdim etdiyini bildiriblər, baxmayaraq ki, Yerevan bu iddiaları rədd edir.
Potensial ssenarilərdən birində İran, İraqın kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi bölgələrində son aylarda İsrailin “strateji mərkəzlərinə” qarşı başlatdığı əməliyyatlara bənzər, İran hökumətinin iddia etdiyi İsrailin Azərbaycandakı bazalarına raket və dron hücumları etməyi seçə bilər. (İraq kürd rəsmiləri belə bazaların olması iddiasını təkzib ediblər.) O zaman Azərbaycan və İsrail - ola bilsin ki, Türkiyənin əməkdaşlığı ilə - İranda etnik azərilər arasında üsyanı qızışdırmağa cəhd edə bilər ki, bu da öz növbəsində İran hərbçilərini Azərbaycan ərazilərinə girməyə təhrik edə bilər. Hələlik hadisələrin belə ardıcıllığı sırf hipotetik olaraq qalır. Lakin hipotetik olmayan, Cənubi Qafqazda münaqişənin ABŞ və NATO (Azərbaycan, İsrail və Türkiyə tərəfində) və Rusiyada (Azərbaycanın tərəfində) böhrana çevrilməsi potensialıdır. Ermənistan və İran, beləliklə, Qərbin Rusiya ilə problemli münasibətlərində növbəti fay xətti açılır və Tehran və Moskva arasında yaranmaqda olan hərbi tərəfdaşlıq möhkəmlənir.
Gərginliyi azaltmaq üçün ABŞ dövlət katibi Antoni Blinken prezident Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanla üçtərəfli danışıqlar aparıb. O, həmçinin humanitar fəlakətin qarşısını almaq üçün Əliyevdən Qarabağı Ermənistanla birləşdirən ticarət yolunun dərhal açılmasını xahiş edib. Avropa Şurasının sədri Çarlz Mişel hər iki liderlə telefon danışığı apararaq, onları daha da gərginləşmədən çəkinməyə çağırıb. Lakin beynəlxalq ictimaiyyət iki kiçik ölkə arasındakı bu münaqişənin qlobal təsirləri olan böhrana necə çevrilə biləcəyini başa düşməyincə, irəliləyiş çətin olaraq qalır.
Y. QACAR
Reyting.az
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 11-04-2023 15:03 | Bölmə: Slayd
Ermənistan və Azərbaycan arasında mübahisəli Dağlıq Qarabağ regionu ilə bağlı uzun müddət davam edən münaqişə Cənubi Qafqazda dini, etnik və geosiyasi xətlərdən təəccüblü şəkildə kənara çıxan tərəfdaşlıqlar yaradıb. Şiə din xadimlərinin idarə etdiyi İran, uzun müddətdir əsas himayədarı Rusiya olan, xristianların çoxluq təşkil etdiyi Ermənistana iqtisadi həyat yolu təmin edib. İsrail və əksəriyyəti sünni olan Türkiyə, əsasən şiə olan Azərbaycanla strateji ittifaq yaradıb. İki şiə ölkəsi – İran və Azərbaycan ərazi və kimlik üzərində onilliklər boyu davam edən şiddətli mübahisəyə başlayıblar.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Foreign Affairs” yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Demək olar ki, 30 il ərzində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dalana dirəndiyi bir vaxtda bu konfiqurasiya daha çox qəribə eşqbazlıq kimi qəbul edilirdi.
2020-ci ildə münaqişənin sürəti və Ermənistan üzərində açıq hərbi qələbə vəziyyəti Azərbaycanın xeyrinə dəyişdi. Bu nəticə yavaş-yavaş, lakin şübhəsiz, təhlükəli təsirə, bölgədəki oyunçular arasında çoxdankı gizli gərginliyə doğru yüksəlir. Bütün bunlar münaqişənin ən mühüm kənar aktoru olan Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi ilə diqqətinin yayındığı bir vaxtda baş verir.
İsrailin Azərbaycanla cəsarətli əlaqələri dərinləşdikcə, İran İsrailin Azərbaycanı öz müvəkkilinə çevirməsindən və ondan İrana əleyhinə əməliyyatlar üçün start meydançası kimi istifadə etməsindən narahat olub. Son illərdə İsrail və Fars körfəzindəki ərəb monarxiyalarının Tehrana qarşı ortaq düşmənçiliyi xüsusi yaxınlaşma yaradıb. İranlılar indi oxşar dinamikanın İsraillə əhalisinin çoxu türk olan iki ölkə, Türkiyə və Azərbaycan arasında formalaşmasından ehtiyat edirlər.
Cənubda İsrail-Körfəz bloku ilə şimalda İsrail-Türkiyə bloku arasında sıxışdırılma təhlükəsi, İrandakı daxili iğtişaşlarla birləşərək, Tehranı açıq şəkildə Ermənistan tərəfində münaqişəyə girişmə və sabitliyi pozma cəhdi yarada bilər. Getdikcə özünə arxayınlaşan Azərbaycan İran azərbaycanlıları arasında separatizmi qızışdırmağa cəhd edər. Bu cür addımlar strateji əhəmiyyətli Cənubi Qafqazın sabitliyini təhdid edəcək və potensial olaraq, daha geniş böhran yarada biləcək eskalasiya spiralına gətirib çıxarar.
Dağlıq Qarabağ uğrunda mübarizə onilliklərdir ki, qaynayıb, lakin ümumiyyətlə, ona geosiyasi şou kimi yanaşılıb. Sovet dövründə təxminən 1700 kvadrat mil ərazisi olan ərazi Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının muxtar vilayəti idi; bu gün beynəlxalq səviyyədə onu tam əhatə edən Azərbaycan Respublikasının bir hissəsi kimi tanınır. Lakin Qarabağın əhalisi çoxdan ermənilərdən ibarət olub və Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycanla Rusiyanın ciddi şəkildə dəstəklədiyi yerli erməni qüvvələri arasında döyüşlər başlayıb. 1994-cü ildə Rusiya vasitəçiliyi ilə atəşkəs əldə edilib və sonrakı 25 il ərzində Ermənistan və Rusiyanın dəstəklədiyi qüvvələr faktiki olaraq əraziyə nəzarət etdiyindən məsələ dalana dirənib.
2020-ci ildə isə ikinci müharibə başlayıb və bu dəfə Azərbaycan qəti qələbə qazanaraq Ermənistanın işğal etdiyi rayonlardan erməni qüvvələrini çıxardıb, Rusiyanın vasitəçiliyi ilə kövrək atəşkəs əldə edilib.
Bu qələbənin bir səbəbi İsrailin yardımı olub. 2016-cı ildən Azərbaycan silah idxalının təxminən 70 faizini İsraildən alıb, o da öz növbəsində neftin 40 faizini Bakıdan alır. İranlılar isə hesab edirlər ki, İsrail bu münasibətdən başqa bir şey əldə edir. İsrailin İrana qarşı iri əməliyyatları, o cümlədən 2018-ci ildə onun nüvə arxivinə dair məlumatların oğurlanması Azərbaycanın yardımı ilə həyata keçirilib. Bundan əlavə, İran iddia edir ki, Azərbaycan İsrailin İrana qaçaqmalçılıq yolu ilə silah keçirməsinə icazə verib və İsrail pilotsuz təyyarələrinin İran daxilində fəaliyyət göstərməsi üçün öz aerodromlarını təklif edib.
Bakı bu cür xəbərləri təkzib edib və İsrailin Azərbaycandan İrana hücum etmək üçün buraxılış meydançası kimi istifadə etməsinə icazə verməyəcəyini bəyan edib. Lakin İran liderləri və hərbi rəsmiləri dəfələrlə xəbərdarlıq ediblər ki, onlar bu iddia edilən düşmən “yuvasına” dözməyəcəklər.
İran Azərbaycanın 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağ uğrunda müharibədə qazanacağı qələbənin bir potensial nəticəsi ilə bağlı narahatlığını bildirib. Bakı hazırda İrəvandan tələb edir ki, Ermənistan ərazisindən Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək dəhlizin yaradılmasına razılıq versin. Yanvarda Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bunu “tarixi zərurət” adlandırıb: “Ermənistan istəsə də, istəməsə də, bu baş verəcək”.
Belə bir dəhliz İranın Ermənistana çıxışını kəsəcək, çünki iki ölkə artıq sərhədi bölüşməyəcək. İran Ermənistana Avrasiya ilə mühüm bir əlaqə kimi baxır və regionun beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərində istənilən dəyişikliyə qarşı hərbi güc tətbiq etməklə hədələyib.
Keçən iyulda Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşü zamanı İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xamenei “min illərdir kommunikasiya yolu olan” yolun bağlanması ilə İran və Ermənistan arasında maneə yaratmamaq barədə xəbərdarlıq etmişdi.
Son iki il ərzində nizami ordu və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) Azərbaycanla sərhəddə genişmiqyaslı hərbi təlimlər keçirib və iki dövləti ayıran Araz çayını keçmək üçün məşq ediblər. Buna cavab olaraq Azərbaycan və Türkiyə çayın şimal tərəfində birgə hərbi təlimlərə başlayıb.
Türkiyənin 2020-ci ildə Ermənistana qarşı müharibə zamanı Suriyadan Azərbaycana yüzlərlə ekstremist muzdlu əsgər gətirməsi ilə bağlı xəbərlər İranın narahatlığını daha da artırıb.
İran və Azərbaycan arasında sıx etnik əlaqələr yaranan bu münaqişəyə əlavə mürəkkəblik verir. Azərbaycanın Türkiyə ilə dil yaxınlığına malik olmasına baxmayaraq, azərbaycanlılar İranın ən böyük etnik azlıq qrupunu və ümumi əhalisinin təxminən 20 faizini təşkil edən azəri mənşəli iranlılarla müqayisədə, etnik türkləri daha az tanıyırlar. İranda Azərbaycandakından (təxminən 10 milyon) daha çox azərbaycanlı yaşayır (15-20 milyon). İran azərbaycanlıları 1905-ci il konstitusiya hərəkatı və 1979-cu il inqilabı da daxil olmaqla, İranın tarixində, iqtisadiyyatında, cəmiyyətində və siyasətində mərkəzi rol oynamışlar. Sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlılar tez-tez Xamneinin atasının azəri irsinə sahib olduğunu vurğulayırlar.
Bir çox azərbaycanlılar hesab edirlər ki, “Böyük Azərbaycan” hesab etdikləri ərazi ədalətsiz olaraq İran və Rusiya arasında geosiyasi rəqabətin peşkəşinə çevrilib. Bu ərazinin Araz çayının şimalında yerləşən hissəsi Sovet İttifaqının dağılmasından sonra müstəqillik qazanıb (bu gün Azərbaycan Respublikasıdır), çayın cənubundakı ərazi isə İranın nəzarəti altındadır. Bu baxımdan, Böyük Azərbaycan tarix tərəfindən parçalanmış və haqlı olaraq birləşməsini gözləyən bir xalqdır.
İran üçün isə “Azərbaycan Respublikası” yanlış bölgəyə tətbiq edilən yanlış addır. “Azərbaycan” adı tarixən iranlılar tərəfindən Arazın cənubundakı və hazırda bir neçə İran əyalətinə bölünən o torpaqlara aid etmək üçün istifadə edilib.
İranlılar qeyd edirlər ki, indiki Azərbaycan Respublikası bir vaxtlar İranın nəzarətində olub, o, 1813 və 1828-ci illərdə iki alçaldıcı müqavilə ilə başa çatan bir neçə müharibə zamanı onu Rusiya imperiyasına itirib və İranı Cənubi Qafqaz, Şimali Qafqazdakı geniş ərazilərini təhvil verməyə məcbur edib. Bu ərazi itkiləri sonradan İranın milli psixikasına və kollektiv yaddaşına hopub, İran poeziyasında və hətta gündəlik siyasi ritorikasında parlaq və ağrılı şəkildə əksini tapıb.
Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra İran və Azərbaycan öz dini və etnik kimliklərini bir-birlərinin ərazisinə güc tətbiq etmək üçün istifadə ediblər. Bakı indi Tehranı Azərbaycanda “Hizbullah” kimi yaraqlı şiə təşkilatlarını dəstəkləməklə Azərbaycanı “livanlaşdırmaq”da ittiham edir.
Keçən ilin noyabr ayında Bakı rəsmiləri İran və Suriyada SEPAH tərəfindən təlim keçdiyi iddia edilən silahlı qrupun üzvlərini həbs edib. Tehran Bakını İranın etnik azərbaycanlı əhalisi arasında separatçı hərəkatları dəstəkləməklə İranı “balkanlaşdırmaq”da ittiham edir.
Noyabrdakı həbslərdən bir həftə sonra İran azərbaycanlı İŞİD üzvünün cənubundakı Şiraz şəhərində terror təşkil etmək üçün Azərbaycan pasportu ilə Bakıdan Tehrana getdiyini açıqlayıb.
Yanvar ayında silahlı şəxsin Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə basqın etməsi, onun təhlükəsizlik rəisini öldürməsi və iki nəfəri yaralaması ilə gərginlik daha da artıb. Bakı bunu “terror hücumu” adlandırıb və səfirliyi boşaldıb; İran rəsmiləri hücumçunun siyasi deyil, şəxsi motivlərinin olduğunu təkid ediblər. Sonra, martın 28-də İran əleyhinə olan azərbaycanlı deputat sui-qəsd cəhdindən sağ çıxıb. Ertəsi gün Azərbaycan Təl-Əvivdə səfirliyini açıb və İsrailə səfir təyin edən ilk şiə ölkəsi olub.
2020-ci ildə Ermənistan üzərində qələbədən sonra Bakı İrana qarşı qeyri-adi qıcıqlı bir tona keçib. Ötən ilin payızında Əliyev bəyan etmişdi ki, İranla münasibətlər heç vaxt bu qədər pis olmayıb. “Biz öz həyat tərzimizi və Azərbaycanın və azərbaycanlıların, o cümlədən İrandakı azərbaycanlıların dünyəvi inkişafı üçün hər şeyi edəcəyik. Onlar bizim millətin bir parçasıdır”.
Bir sıra azərbaycanlı şərhçilər “Cənubi Azərbaycan”ın (İranın Azərbaycan bölgəsinə verdiyi ad) ayrılmağa çağırıblar və ötən ilin noyabrında Azərbaycan telekanalı sürgündə olan İran azərbaycanlılarından ibarət komitənin Azərbaycan parlamentariləri ilə görüşüb. “Güney Azərbaycanın müvəqqəti parlamenti”nin yaradılması müzakirə edilir.
İran mediasının şərhçiləri öz növbəsində iddia edirlər ki, bir çox Azərbaycan vətəndaşı, o cümlədən İranın “Naxçıvan Xalq Hərəkatı” adlı qrup Türkiyə və NATO-nun Qafqazdakı nüfuzuna qarşı çıxır və yenidən öz “vətənləri” İrana qoşulmaq istəyir. İran hakimiyyəti, həmçinin İsrail və Türkiyəni Azərbaycan hökumətinə dünyəvi türk azərbaycanlı kimliyini təbliğ etmək üçün tarixi yenidən yazmaqda günahlandırıb ki, bu da azərbaycanlıları Tehranın İran sivilizasiyasında və şiə mədəniyyətində tarixi yerləri kimi gördüyü yerlərdən daha da uzaqlaşdıracaq və bunun əvəzinə onları Türkiyəyə yaxınlaşdıracaq.
İyul ayında İsrailin Azərbaycandakı səfiri tvitində yazıb ki, “Təbrizin sirli nağılları” kitabını oxumaq ona “Təbrizdə Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti haqqında çox şey öyrətdi”. Təbriz İranın dördüncü böyük şəhəri və Şərqi Azərbaycan vilayətinin paytaxtıdır. Cavabında onun Bakıdakı iranlı vəzifədaşı “Tvitter” hesabında yazıb:
“Bu macərapərəst oğlan haqqında məlumat üçün: Bizim sevimli #Təbrizimiz #İranın qürurlu tarixində İLKLƏR diyarı kimi tanınır. Görünür, İLK Şərçi Sionisti də qeyrətli Təbriz camaatı dəfn edəcək. Heç vaxt qırmızı xəttimizi keçməyin!”
Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəs pozulur. Bu gərginlik İranda ötən ilin sentyabrında əxlaq polisinin nəzarətində olan Məhsa Əmininin ölümündən sonra başlayan iğtişaşlar fonunda artmaqdadır. O vaxtdan bəri baş verən dərin dövlət-cəmiyyət qarşıdurması rejimi təxribat döyüşü axtarmağa təhrik edə bilər. İslam Respublikasının daxili iğtişaşları həm də zəiflikdən xəbər verə və Azərbaycanın İrana qarşı avantürizmini gücləndirə bilər.
Bu arada, Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs pozulur, hər iki tərəf Qarabağı Ermənistanla birləşdirən torpaq sahəsinə nəzarət üzərində toqquşur. Ermənistanla Azərbaycan arasında yenidən müharibə başlayarsa, İran çox güman ki, Ermənistana keçmişdə olduğundan daha açıq dəstək verəcək, çünki risklər indi daha yüksəkdir. Keçən ilin oktyabrında İranın ali liderinin hərbi müşaviri və İİKK-nın yüksək səviyyəli komandiri Ermənistanın İran pilotsuz təyyarələrini almaqda maraqlı olduğunu bildirib. Bundan əlavə, Azərbaycan media mənbələri ötən ilin payızından İranın Ermənistana tank əleyhinə raket sistemləri və raketlər təqdim etdiyini bildiriblər, baxmayaraq ki, Yerevan bu iddiaları rədd edir.
Potensial ssenarilərdən birində İran, İraqın kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi bölgələrində son aylarda İsrailin “strateji mərkəzlərinə” qarşı başlatdığı əməliyyatlara bənzər, İran hökumətinin iddia etdiyi İsrailin Azərbaycandakı bazalarına raket və dron hücumları etməyi seçə bilər. (İraq kürd rəsmiləri belə bazaların olması iddiasını təkzib ediblər.) O zaman Azərbaycan və İsrail - ola bilsin ki, Türkiyənin əməkdaşlığı ilə - İranda etnik azərilər arasında üsyanı qızışdırmağa cəhd edə bilər ki, bu da öz növbəsində İran hərbçilərini Azərbaycan ərazilərinə girməyə təhrik edə bilər. Hələlik hadisələrin belə ardıcıllığı sırf hipotetik olaraq qalır. Lakin hipotetik olmayan, Cənubi Qafqazda münaqişənin ABŞ və NATO (Azərbaycan, İsrail və Türkiyə tərəfində) və Rusiyada (Azərbaycanın tərəfində) böhrana çevrilməsi potensialıdır. Ermənistan və İran, beləliklə, Qərbin Rusiya ilə problemli münasibətlərində növbəti fay xətti açılır və Tehran və Moskva arasında yaranmaqda olan hərbi tərəfdaşlıq möhkəmlənir.
Gərginliyi azaltmaq üçün ABŞ dövlət katibi Antoni Blinken prezident Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanla üçtərəfli danışıqlar aparıb. O, həmçinin humanitar fəlakətin qarşısını almaq üçün Əliyevdən Qarabağı Ermənistanla birləşdirən ticarət yolunun dərhal açılmasını xahiş edib. Avropa Şurasının sədri Çarlz Mişel hər iki liderlə telefon danışığı apararaq, onları daha da gərginləşmədən çəkinməyə çağırıb. Lakin beynəlxalq ictimaiyyət iki kiçik ölkə arasındakı bu münaqişənin qlobal təsirləri olan böhrana necə çevrilə biləcəyini başa düşməyincə, irəliləyiş çətin olaraq qalır.
Y. QACAR
Reyting.az
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 00:13
İran XİN-in binası vurulub - Ölən və yaralanan var
Dünən, 13:19
Sabah leysan yağacaq, güclü külək əsəcək
14-06-2025, 20:24
Ərdoğan İlham Əliyevə zəng edib
14-06-2025, 15:09
Azərbaycan və İran XİN başçıları telefonda müzakirə aparıblar
14-06-2025, 14:29
İranın 9 nüvə alimi öldürülüb - Siyahı
14-06-2025, 08:51
Əcnəbilər İrandan Azərbaycana keçərək təxliyə olunur - Fotolar
14-06-2025, 08:07
Cəlaloğlu: İranın vurulmasının iki səbəbi var
13-06-2025, 22:31
İran İsrailə raket hücumuna başlayıb
13-06-2025, 17:43
Rus ordusu Dnepropetrovsk vilayətinə daxil olub
13-06-2025, 16:44
Keçmiş səfir: Çin və Rusiyanın İranın yanında duracağına inanmıram
13-06-2025, 11:24
Azərbaycan İran və İsraili dialoqa çağırır
13-06-2025, 10:40
143 milyon manatlıq mənimsəmə üzrə yenidən məhkəmə olub
13-06-2025, 09:57
İsrailin İrana zərbələri davam edəcək
13-06-2025, 09:27
Tramp İrana hücumdan əvvəlcədən məlumatlı olub
13-06-2025, 08:30
AZAL son hadisələrlə əlaqədar bəzi reysləri ləğv edib - Siyahı
13-06-2025, 07:23
İsrail İranı vurmağa başlayıb
12-06-2025, 17:51
Nə Bayden, nə də Tramp Rusiyanın çökməsini istəmir
12-06-2025, 17:09
Təqaüd və sosial müavinətlər artırılıb - Fərman
12-06-2025, 14:57
“Hörümçək toru” əməliyyatının son məqsədi nə idi?
12-06-2025, 13:07
İranı vurmağa hazırlaşırlar
11-06-2025, 15:00
Nüvə hücumu ola bilər - Xəbərdarlıq
11-06-2025, 14:27
Qəbul imtahanının nəticəsi elan edilib
11-06-2025, 12:12
Dron müharibəsinin dərsləri
11-06-2025, 08:09
NATO Ukrayna ilə bağlı qərar verməyə hazırlaşır
10-06-2025, 16:32
Mollazadə: Paşinyan Qarabağ klanı ilə mübarizəni davam etdirir
10-06-2025, 13:54
Rusiya təhlükəsi artır - Xəbərdarlıq
10-06-2025, 13:07
Cəlaloğlu: “Dini idarələr kəşfiyyatla əməkdaşlıq edib”
10-06-2025, 11:18
İranda it gəzdirmə polemikası: daha bir qadağa qüvvəyə minir
9-06-2025, 22:32
Deputat: “İqtisadiyyatımız üçün görülən işləri yetərli saymıram”
6-06-2025, 10:11
Elmdə yenilik: insanlar 1000 il yaşaya biləcək
5-06-2025, 17:33
İqlim dəyişikliyi münaqişələri artıracaq
5-06-2025, 13:29
Kilsə ilə Paşinyan arasında qarşıdurma böyüyür
5-06-2025, 12:08
Moskva və Bakı “Rus Evi”nə dair hələ də razılığa gəlməyib
5-06-2025, 10:05
Federasiya rəhbərini icra başçısı bıçaqlatdırıb? - Yenilənib
4-06-2025, 11:27
Vaşinqton Qafqaza böyük diplomatik diqqət yetirir
4-06-2025, 11:10
Rusiyaya qarşı daha sərt sanksiya hazırlanıb
4-06-2025, 10:13
Azərbaycan və Ermənistanın dövlət komissiyaları arasında görüş olub
4-06-2025, 08:08
Sabirabaddakı yanğında 4 nəfər həyatını itirib - (Yenilənib)
3-06-2025, 17:32
Məhkəmələrə hakimlər təyin edilib - (Siyahı)
3-06-2025, 17:26
Dünyanın bir hissəsi su altında qalacaq
3-06-2025, 15:18
Müharibə daha təhlükəli fazaya keçib
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
