12:36 / 14-06-2025
Sabah yağış yağacaq
Ərdoğan, yoxsa Kılıçdaroğlu: İrana hansı sərf edir?
Tarix: 02-05-2023 14:15 | Bölmə: Slayd
Ərdoğan, yoxsa Kılıçdaroğlu: İrana hansı sərf edir?

İran-Türkiyə münasibətləri, bəzi aralıq gərginliklərə baxmayaraq, müasir Türkiyənin formalaşmasının başlanğıcından bəri həmişə demək olar ki, əlverişli tendensiyaya malik olub. Bu məsələ qismən iki ölkənin regionda bir-birinin rolunu və mövqeyini bilməsi ilə bağlıdır.

İran və Türkiyə münasibətləri müxtəlif dövrlərdə əməkdaşlıq, rəqabət və münaqişə kontinumunda davam edib. İki ölkə arasında iqtisadi-ticarət, hətta təhlükəsizlik və siyasi sahələrdə əməkdaşlıq davam edir. İki ölkə arasındakı tarixi rəqabətin nəticəsidir ki, İran və Türkiyə regionda güc balansını yaratmaq və saxlamaq üçün nüfuzundan istifadə edir.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Entekhab” saytı yazıb.

İran nəşrinin təhlilində qeyd olunur:

“Ərəb baharı” kimi mühüm hadisə də iki ölkə arasındakı münasibətlərdə özünü göstərir. O cümlədən Qafqazda. Lakin hər iki ölkənin siyasi, mədəni və iqtisadi əlaqələrini genişləndirmək istəyi həmişə olub və Türkiyə hazırda İranın üçüncü tərəfdaşıdır.

İki ölkə arasında iqtisadi və ticari əməkdaşlıq üçün çoxlu imkanlar var. Amma bəzi maneələr, o cümlədən İranın sanksiyaları münasibətlərin daha da genişlənməsi istiqamətində böyük maneədir.

20 ildən artıqdır ki, Türkiyə bu ölkənin islamçı prezidenti cənab Rəcəb Tayyib Ərdoğanın rəhbərliyi altında idarə olunur. Bu müddət ərzində Tehranla Ankaranın münasibətlərində çoxlu dəyişikliklər baş verib.

2002-ci ildə Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) qələbəsi və Ərdoğanın rəhbərlik etdiyi islamçı hökumətin qurulması İran İslam Respublikası tərəfindən müsbət qarşılanıb. Hakimiyyətinin ilk on ilində Türkiyədə apardığı siyasət nəticəsində baş verən müsbət irəliləyişlərlə yanaşı, Ərdoğan bir sıra siyasi və bəzən də dramatik hərəkətləri ilə İran hakimiyyəti tərəfindən daha çox hörmət qazanıb. 2009-cu ilin əvvəlində Davos sammitində Ərdoğan İsrailin Qəzzaya hücumlarına və fələstinlilərin öldürülməsinə etiraz olaraq İsrail prezidenti Şimon Pereslə görüşü tərk etmişdi. Amma bundan sonra və “Ərəb baharı”nın başlaması ilə Tehran və Ankara, xüsusən də Suriya arasında gərginlik artıb ki, bu da iki ölkənin bir çox məsələdə tonunu və mövqelərini fərqli edib. Baxmayaraq ki, hər iki tərəf vəziyyəti idarə etməyə çalışıb. Çünki gərginlikdən iki tərəfin iqtisadi əlaqələri çox təsirlənib.

2015-ci ildə JCPOA-nın imzalanması İranın beynəlxalq aləmdəki vəziyyətini yaxşılaşdırıb və iki ölkə arasında gərginliyin səviyyəsi getdikcə azalıb.

İranın 2016-cı ilin iyulunda baş vermiş uğursuz çevrilişdə Ərdoğan hökumətini dəstəkləməkdə tutduğu mövqelər iki ölkə arasında münasibətləri yeni mərhələyə keçirib və Türkiyə hökumətinin İrana qarşı bir çox şübhələrini dəf edib. 2017-ci ilin əvvəlində baş verən bu müsbət irəliləyişlər İranın təşəbbüsü ilə başlayan və hələ də davam edən üç ölkənin - İran, Rusiya və Türkiyənin iştirakı ilə Suriya böhranının həlli üçün Astana danışıqlarının başlamasına səbəb olub.

Təbii ki, Ərdoğan hökumətinin türk dünyası çərçivəsində yürütdüyü milliyyətçi siyasətlərinin bu ölkənin İrana, xüsusən də İranın Qafqazdakı maraqlarına qarşı bəzi müdaxilələrə gətirib çıxarıb.

Ankara İran-Ermənistan sərhədini Türk dünyasına bağlamağa və İranı Qafqazın geosiyasətindən çıxarmağa çalışır. Bu məsələyə son qoyulmazsa, İranın Qafqazdakı geosiyasi statusuna düzəlməz zərbə olmaqla yanaşı, təkcə Qafqazda deyil, həm də Mərkəzi Asiyada iki tərəf arasında münaqişə və qarşıdurmanın əsasına çevriləcək.

Ehtimal olunur ki, Ərdoğan Türkiyədə keçiriləcək seçkilərdə qalib gəlsə, İrana sərfəli olmayacaq.

Anket sorğularına görə, Ərdoğanla Kılıçdaroğlu arasında rəqabət çox güclüdür və seçicilərin təxminən 15 faizinin hələ də qərarsız olduğu bildirilir. Hər bir tərəfin son namizədini seçməkdə hələ də şübhəli olan insanları cəlb edə bilməsi seçkilərə təsir edə bilər.

Seçkinin taleyi vacib bir sual doğurur: Türkiyənin kamalist partiyasının lideri Kamal Kılıçdaroğlu qalib gəlsə, iki tərəf arasında münasibətlərin vəziyyətinə necə təsir edəcək?

Kılıçdaroğlu Türkiyənin ən köhnə siyasi partiyası və ölkənin milliyyətçi, sosial-demokratik və dünyəvi təmayüllərə malik ən əhəmiyyətli sol mərkəzçi partiyası olaraq Xalq Cümhuriyyət Partiyasının (CHP) lideridir. Bu partiyanı 1923-cü il sentyabrın 9-da yeni Türkiyə Cümhuriyyətinin lideri Mustafa Kamal Atatürk yaradıb. Bu partiya hazırda digər partiyalarla “Etihad Mellat” adı altında tarixi koalisiya yaradaraq Ərdoğanın iyirmi ildən çox davam edən müstəqilliyinə son qoymaq üçün ən ciddi cəhdə başlayan Türkiyənin ana müxalifət partiyasıdır.

Qeyd edək ki, “Millət İttifaqı” kimi tanınan koalisiyanın xarici siyasətdə yanaşması daha çox Qərbə yaxınlaşmağa meyllidir. Kılıçdaroğlu Rusiya, Çin və İranla yaxın əlaqələrə vurğu etsə də; açıq şəkildə bəyan edib ki, hakimiyyətə gəlsə, Qərblə münasibətləri bərpa edəcək və Türkiyənin Qərblə münasibətlərinin indiki tendensiyasını dəyişəcək.

Eyni zamanda, Ərdoğan hökuməti son illər Ankaranın xarici siyasətində Şərqə istiqamətlənməni gücləndirib, ona görə də İran hökumətinin siyasətinin sırf Şərqə doğru getdiyini nəzərə alsaq, Kılıçdaroğlunun qələbəsi ilə eyni müstəvinin bölüşüləcəyi istisna edilmir. Xüsusən, ortaq mövqelər artacaq, İran və Türkiyə arasında regional və beynəlxalq fikir ayrılıqları azalacaq.

Digər tərəfdən, Kılıçdaroğlunun ölkədə siyasi və iqtisadi islahatlar, o cümlədən siyasi strukturun dəyişdirilməsi və parlamentli respublikaya qayıtması ilə bağlı verdiyi vədləri nəzərə alsaq, onun qələbəsi hökumətinin enerjisinin böyük bir hissəsini, ən azı, ilk illərdə ala bilər və Türkiyənin regional məsələlərə diqqətini azaltması İran üçün fürsət olar.

Kılıçdaroğlu da seçki kampaniyasını demokratiya, insan haqları və qanunun aliliyi üzərində cəmləyib, bu şüarların reallaşmasına doğru irəliləmək İranın Qərblə insan haqları ilə bağlı gərginliyini nəzərə alaraq, Türkiyənin Qərbə qoşulmasına səbəb ola bilər.

Digər mühüm məqam odur ki, islamçı olan Ərdoğandan fərqli olaraq, Kılıçdaroğlu Atatürkün varisi və qatı dünyəvi hesab olunur və ideoloji baxımdan onun qələbəsi, Ərdoğanın 2002-ci ildəki qələbəsindən fərqli olaraq, İran hakimiyyətini sevindirməyə bilər. Amma digər tərəfdən, Kılıçdaroğlu, öz etirafına görə, İran köklərinə malikdir və hətta Türkiyə ələvilərinə mənsubdur ki, bu da İran hakimiyyəti üçün mədəni və hətta ideoloji baxımdan çox cəlbedicidir.

İndiki vəziyyətdə hər iki tərəfin qələbəsi İran üçün müəyyən üstünlüklər və mənfi cəhətlərə malikdir. Amma Ərdoğanın yeni osmanlıçılıq və ekspansionist siyasətləri, eləcə də müxtəlif dövrlərdə İrana qarşı açıq fitnə-fəsad törətməsi, məsələn, 2019-cu ildə Bakıda İranın ərazi bütövlüyünə qarşı şeir oxuması, hətta Əmirliklərin bu barədə yalançı iddialarını dəstəkləməsi və s. İran üçün çox da əlverişli variant deyil. Xüsusən pantürkizmi gücləndirməklə o, İranın daxili işlərinə qarışmağa çalışır və qalib gəlsə, İrana daha çox təlaş yaradacaq. Onun iddialı səyləri İranı təkcə Qafqazda deyil, Suriyada da məhv etməyə çalışıb. Məsələn, bununla bağlı bu ölkənin xarici işlər naziri Rusiya və Qətərdən olan həmkarları ilə üçtərəfli görüş keçirib. 2019-cu ilin martında və həmçinin keçən il İranın iştirakı olmadan Türkiyə, Rusiya və Suriya arasında üçtərəfli görüşlər keçirilib.

Kılıçdaroğlunun qələbəsi iki ölkə münasibətlərdə fəsadlara səbəb olsa da, İranın Qərblə münasibətləri tarazlaşdırılarsa, JCPOA yenidən canlanarsa, ən əsası isə hökumət-millət münasibətləri yaxşılaşarsa, genişlənmə ehtimalı artar, iki tərəf arasında əlaqələr möhkəmlənər.

Y. QACAR
Reyting.az




Bölməyə aid digər xəbərlər