00:05 / 23-11-2024
Sumqayıt-75: keçmişə baxış və inkişaf impulsları
00:03 / 23-11-2024
Azərbaycanlı diplomat Türkiyədə 70 kq qızılla tutulub
00:03 / 23-11-2024
Hollivud ulduzu seçim qarşısında qalıb
22:49 / 22-11-2024
Rusiya ilə Britaniya ordularının döyüşü başlaya bilər
22:31 / 22-11-2024
Güney Azərbaycanla bağlı yeni toplu hazırlanıb - Foto
21:48 / 22-11-2024
NATO-nun Baş katibi Türkiyəyə gedir
19:37 / 22-11-2024
Quterreş: "İqlim ədaləti üçün beynəlxalq əməkdaşlıq vacibdir"
18:58 / 22-11-2024
"Apple" "iPhone 16 Pro"-nu kosmosa göndərib - Fotolar
18:23 / 22-11-2024
Ölmüş şəxsin gözü oğurlanıb
18:13 / 22-11-2024
Leyla Əliyevanın iştirakı ilə növbəti ağacəkmə aksiyası keçirilib - Fotolar
18:00 / 22-11-2024
Avropada nüvə təhlükəsi artır
17:39 / 22-11-2024
Türkiyə ordusu İraqda uğurlu əməliyyat keçirib
17:17 / 22-11-2024
Füzuli Hüseynov: "Dedim, özünüzü yormayın, filmlərə dəvət edilirəm, amma çəkilmirəm"
17:09 / 22-11-2024
COP29 Sədrliyi bəyanat yayıb
17:03 / 22-11-2024
Türkiyədə baş məşqçi öldürülüb
16:50 / 22-11-2024
İlham Əliyev: "ICAPP özünü nüfuzlu və perspektivli əməkdaşlıq platforması kimi təsdiqləyib"
16:25 / 22-11-2024
Ceyhun Bayramov Almaniyanın XİN başçısı ilə danışıqlar aparıb
16:14 / 22-11-2024
Prezident İlham Əliyev daha bir qanunu təsdiqləyib
16:09 / 22-11-2024
Fərid Əhmədova ali xüsusi rütbə verilib - Sərəncam
16:02 / 22-11-2024
Azərbaycan və Macarıstan İşçi Qrupunun növbəti iclası keçiriləcək
15:43 / 22-11-2024
Millətlər Liqası: pley-off mərhələsinin püşkü atılıb
15:30 / 22-11-2024
Nüvə müharibəsi ssenarisi - Təhlükədən qorunmaq üçün bunker sifariş edənlərin sayı artır
15:25 / 22-11-2024
Qazaxın azad olunmuş kəndlərində yeni zastavalar tikiləcək
15:13 / 22-11-2024
AFFA-nın sabiq vitse-prezidenti: "Artıq olanımızı da itirməyə başlamışıq"
14:59 / 22-11-2024
Arvadını öldürən vəzifəli şəxsə bir il cəza verilib
14:50 / 22-11-2024
Həlak olan azərbaycanlı hərbçinin nəşi 2 ay sonra tapılıb
14:47 / 22-11-2024
Pentaqon: ABŞ Rusiya ilə müharibə istəmir, amma...
14:43 / 22-11-2024
Nizami Rayon Məhkəməsində yoxlama başlayıb
14:40 / 22-11-2024
Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Qlobal Cənub QHT Platforması yaradılır
14:13 / 22-11-2024
İran ABŞ-la danışıqlara gedəcək, yoxsa...
12:28 / 18-11-2024
Turan Manafzadə: “Mədəniyyət diplomatiyasından yararlanmağı bacarmalıyıq” - Müsahibə
12:05 / 19-11-2024
MMC vətəndaşın mənzilini dağıdıb, indi də obyektini ələ keçirmək istəyir - Fotolar
13:32 / 21-11-2024
Dünyanın ən güclü donanmaları... - Qardaş Türkiyə siyahıda neçəncidir?
19:50 / 19-11-2024
Beynəlxalq Bank 272 min manat cərimələnib
16:45 / 20-11-2024
Nazir: "Regionlardakı bəzi poçt şöbələrinin bağlanması araşdırılacaq"
16:22 / 20-11-2024
“Real Betis” klubunun nümayəndəsi Bakıda nəyə təəccüblənib? - Foto
15:29 / 18-11-2024
Daha üç şəhərə konsul təyinatı olub - Siyahı
09:37 / 21-11-2024
Naxçıvan səhiyyəsində həbslər başlayıb
16:45 / 21-11-2024
Prezident iki Mərkəzi ləğv edib - Sərəncam
00:07 / 22-11-2024
Hikmət Hacıyev: “Politico”nun üzr istəməsini tələb edirik!”
17:09 / 18-11-2024
Deputatın oğlu yeni vəzifəyə təyin olunub
Ermənilərin Qərbi Azərbaycana köçürülməsi
Tarix: 30-07-2024 10:46 | Bölmə: Cəmiyyət
Çar Rusiyası Cənubi Qafqazı, o cümlədən Şimali Azərbaycan ərazilərini işğal etdikdən sonra özünə xristian elementlərindən ibarət etnik dayaq yaratmaq üçün bir çox bölgələrə, həmçinin Azərbaycanın İrəvan bölgəsinə kütləvi şəkildə xristian mənşəli, xüsusilə də erməni əhalisini köçürməyə başladı. Müstəmləkəçi imperiyanın öz siyasi maraqlarına uyğun apardığı bu siyasət haqlı olaraq ərazidə ən qədim dövrlərdən yaşayan yerli azərbaycan türklərinin narazılığına səbəb olurdu ki, bu da imperiyanın öz maraqlarını istədiyi şəkildə həyata keçirməyə mane olurdu. Cənubi Qafqazda, həmçinin İrəvan bölgəsində öz siyasi-iqtisadi mənafelərini maneəsiz həyata keçirmək istəyən imperiya birinci addım kimi yerli türk-müsəlman əhalisini regiondan sıxışdırıb çıxarmaq və bu regiona xristian dininə mənsub olan əhalini yerləşdirməyə nail olmaq istəyirdi.
Çar Rusiyası 1828-ci ildə Cənubi Qafqazı işğal etdikdən sonra bu ərazilərə ermənilərin köçürülməsini təşkil etdi. 1826-1828-ci illərdə çar Rusiyası imperiyası ilə Qacarlar dövləti arasında baş verən müharibənin gedişində Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqları ərazilərinə 18 min erməni ailəsi köçürüldü. 1828-1830-cu illər ərzində isə Cənubi Qafqaza Qacarlar dövləti ərazisindən 40000, Osmanlı Türkiyəsindən 85000 erməni köçürüldü və onlar Yelizavetpol (1868) (1804-cü ilin yanvarınadək keçmiş Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının əraziləri) və İrəvan (1849) quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirildi, onlara 200000 desyatindən çox xəzinə torpağı ayrıldı. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazilərində ermənilər üçün qondarma “Erməni vilayəti” də yaradıldı.
XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Rusiya imperiyası tərəfindən Cənubi Qafqazda həyata keçirilən xristian etiqadlı xalqların bu ərazilərə köçürülməsi işi getdikcə ardıcıl xarakter almağa, məqsədyönlü siyasətə çevrilmişdi. XIX əsrin axırlarında isə çar hökuməti köçürmə üzrə qanunvericilik aktlarının hazırlanmasına başlamışdı. 1899-cu il aprelin 15-də II Nikolay tərəfindən “Cənubi Qafqazda köçürməyə icazə” haqqında qanun imzalanıb. 1900-cü il dekabrın 22-də elan olunmuş yeni qanunda isə Qafqazda mülkü işlər üzrə baş rəisə icazə verilmişdi ki, “rus mənşəli və pravoslav dininə mənsub kəndlərin” vəsatətlərini yalnız ilkin qaydada müzakirə etməklə, onları xəzinə torpaqlarında yerləşdirsinlər. Yerli hakimiyyət orqanları çarın bu sərəncamını həyata keçirərək artıq 1901-ci ilin martında köçürmə sahələrini müəyyənləşdirməyə başladılar. 1904-cü ilin iyul ayında çar Rusiyası hökuməti tərəfindən daha yeni bir qanun verilmişdi: “Kənd əhlinin və əkinçi meşşanların könüllü surətdə haqqında müvəqqəti qaydalar” qanuna görə yalnız rus mənşəli, pravoslav dininə mənsub yerli adamların və ya üç idarənin – Daxili İşlər Nazirliyinin, Hərbi İdarənin və Qafqazda Mülkü İşlər üzrə Baş rəisin mülahizəsi ilə bölücü dini sektantlarına mənsub şəxslərin imperiyanın müsəlman ucqarlarına, o cümlədən də Cənubi Qafqaz diyarına köçürülməsinə icazə verilmişdi. Hələ çar Rusiyası tərəfindən Qafqaza göndərilmiş rus qafqazşünası İ. Şopen keçirdiyi siyahıyaalmada göstərirdi ki, Qacarlar dövləti və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə 57266 nəfər erməni köçürülmüşdü.
Castin Makkarti “Soyqırımı olmuşdurmu?” kitabında çar Rusiyasının o dövürkü müstəmləkə siyasətini xarakterizə edərək yazır ki, 1828 və 1854-cü illərdə ruslar iki dəfə Şərqi Anadoluya hücum etmiş və hər dəfə yerli ermənilər onların tərəfini saxlamışdılar. Hər iki halda ruslar çıxıb getməli olanda özləri ilə 100 min erməni tərəfdarını Qafqaza gətirmiş, onları qovulmuş müsəlmanların evlərində yerləşdirmişlər. O yazır: “...biz dəqiq bilirik ki, 1820-ci ildən 1920-ci ilədək təxminən 600 min erməni rus imperiyasının ərazisinə köçürülmüşdür. 2 mln. müsəlman isə Rusiyadan getmişdir”.
Cənubi Qafqazda araşdırmalar aparmış rus tədqiqatçısı Zelinski XVIII əsrdə İrəvanda, Qarabağda ermənilərin həm sayca, həm də yaşadıqları ərazi baxımından çox az olduğunu qeyd edirdi. O yazırdı: “Zəngəzurda XIX əsrə qədər cəmi üç erməni kəndi olmuşdu”.
İndiki Ermənistan Respublikası ərazisində (Qərbi Azərbaycanda) erməni dövlətinin olmadığını erməni alimi B. İşxanyan da etiraf edərək yazırdı ki, “ermənilər Qafqaz ərazisinin müxtəlif hissələrinə yalnız son əsrlər ərzində yayılmışlar... Qarabağda yaşayan ermənilərin bir hissəsi aborigendirlər, qədim albanların nəsilləridir, bir hissəsi isə Türkiyədən və İrandan qaçıb gəlmələrdir”. Ermənilərin bu ərazilərə gəlmə olduqları ilə bağlı 1907-ci ildə Cənubi Qafqaz üzrə rus pravoslav kilsəsinin sinodunun müfəttişi A. Frenkel qeyd edirdi: “Yerli ermənilər gəlmə ermənilərdən fərqlənirdilər, onlar gəlmələrlə bir-birlərini demək olar ki, başa düşmürlər, hətta onların arasında nikahlar da çox nadir hallarda baş tuturdu”.
1896-cı ildə Cənubi Qafqazın baş mülki rəisi general-adyutant Şeremetyev də özünün qeydlərində Cənubi Qafqazda ermənilərin 900000 nəfərə yaxın olduğunu, 1908-ci ildə isə onların sayının 1300000 nəfərə çatdığını yazırdı.
Çar hökuməti tərəfindən aparılan bu məqsədyönlü siyasət bütün XIX əsr ərzində davam etmiş və nəticədə Şimali Azərbaycan ərazilərinə köçürülən ermənilərin sayı çar məmuru və publisist N. Şavrovun 1911-ci ildə yazdığı kimi: “Hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 mln. 300 min erməninin 1 mln nəfəri yerli əhali olmayıb, bizim tərəfimizdən buraya köçürülənlərdir”.
XX əsrin əvvəlində onların Cənubi Qafqazda ən başlıca himayədarı olan Qafqaz canişini İ. İ. Vorontsov-Daşkov 1912-ci ilin oktyabrın 12-də çar II Nikolaya məktubla müraciət edərək yazırdı: “Həmişə bizə böyük xidmətlər göstərmiş ermənilərə himayədarlıq etməklə biz etibarlı müttəfiq qazanmışıq”.
Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda təşkil etdiyi milli toqquşmalarla müşayiət edilən dağıdıcı müstəmləkə siyasətinin mahiyyətini I Dövlət Dumasının Yelizavetpol (Gəncə quberniyasından seçilmiş deputatı İsmayıl xan Ziyadxanov 12 iyun 1906-cı ildə keçirilən I çağırış I sessiyanın 25-ci iclasında 1906-cı il mayın 27-də İrəvanda tatarlarla (azərbaycanlılarla) erməniləri arasında baş vermiş toqquşmalar, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması tədbirləri barədə Nazirlər Şurası sədrinə verilən sorğuya dair müzakirələrdə iştirakı zamanı etdiyi çıxışında belə qiymətləndirirdi: “Biz müsəlmanlara onlar deyirdilər: siz iqtisadi cəhətdən erməniləri kölə vəziyyətinə salmısınız, onlar öz çarlığını yaratmaq istəyərək güclü silahlanırlar, bir gün görəcəksiniz ki, siz artıq yoxsunuz. Ermənilərə isə deyirdilər ki, panislamizm ideyası müsəlman cəmiyyətinin bütün təbəqələrinə dərin kök salmışdır və bir gün müsəlmanlar sizi tikə-tikə doğrayacaqlar. Fitnəkarlıq bu yolla gedirdi”
İ. Ziyadxanovun Dövlət Dumasında etdiyi bu çıxışdan 118 il keçməsinə baxmayaraq, 1988-ci ildən bu günə qədər keçən dövrün hadisələrini analiz etdikdə onun nə qədər uzaqgörən və müdrik bir insan olduğunun şahidinə çevrilirsən.
1915-ci ilin əvvəllərində İrandan Qafqaza köçürülən ermənilərin sayı barədə "Baku" qəzeti "Kavkazskoe slovo" qəzetinə istinadla yazırdı: “Çar Rusiyası işğal etdiyi Qacarlar dövlətinin ərazilərdən İrəvan quberniyasının ərazisinə köçürdüyü ermənilərin sayı 100-120 min nəfər olmuşdur ki, bu ermənilər əsasən İrəvan, Eçmiədzin, Sürməli, Aleksandropol, Naxçıvan və Yelizavetpol Quberniyasının dağlıq hissəsinə yerləşdirilmişlər”.
Çar Rusiyası tərəfindən ermənilərin kütləvi surətdə İrəvan Quberniyasının ərazisinə yerləşdirilməsi və silahlı dəstələrin yaradılması sonradan ərazinin aborigen əhalisi olan azərbaycan türkləri üçün ağır nəticələrə səbəb oldu. 1905-1906-cı illərdə azərbaycan türklərinin bir hissəsi ermənilərin yaratdığı silahlı terror dəstələri tərəfindən kütləvi şəkildə qətlə yetirildi. I Dünya müharibəsinin gedişində 1917-ci ildə çar Rusiyasını idarə edən Romanovlar sülaləsi devrildi. Aleksandr Kerenskinin başçılıq etdiyi müvəqqəti hökumət Türkiyənin ermənilər yaşayan ərazilərinə muxtariyyət verilməsi haqqında məsələni qaldıracaqlarını bildirdi. Bundan həvəslənən silahlı erməni terror dəstələri 1918-ci ilin mart ayında Azərbaycan ərazisində türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımı həyata keçirdilər. Ermənilər bununla da kifayətlənməyib 1918-ci ilin may ayında İrəvan şəhəri mərkəz olmaqla İrəvan Quberniyası ərazisinin 9 min kvadrat kilometr ərazisində Ararat (Ermənistan) Respublikasının yaradıldığını elan etdilər. Sonradan SSSR yaradılarkən İrəvan Quberniyasının digər ərazilərini (Dərələyəz, Qərbi Zəngəzur, Göyçə) Ararat (Ermənistan) Respublikasının ərazisinə daxil etməyə başladılar. Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi ilə və SSRİ-nin mövcudluğu dövründə buna nail ola bildilər, lakin Türkiyə ərazisində nə muxtariyyət, nə də dövlət qurmaq niyyətlərini həyata keçirə bilmədilər.
Ədəbiyyat
1. Шопен И.И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. Санкт-Петербург: 1852, 1251 с.
2. Зелинский С.П. Экономический быт государственных крестьян Зангазурского уезда Елизаветпольской губернии // Материали для изучении экономического быто государственных крестьян Загафгазского края. т. 4., Санкт-Петербург: 1886.
3. Ишханян Б. Народности Кавказа (Статистико-экономическое исследование). Петроград: 1916, 16 с.
4. Гусейнзаде Р.А. Кавказ и армяне. Второе издание .Баку:Apоstrоff,2014, 486 с.
5. Seyidzadə D.B. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstə¬qil¬liyə aparan yollar. Bakı: Ulduz, 1998, 187 s.
Bəxtiyar HƏSƏNOV
AMEA. tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 30-07-2024 10:46 | Bölmə: Cəmiyyət
Çar Rusiyası Cənubi Qafqazı, o cümlədən Şimali Azərbaycan ərazilərini işğal etdikdən sonra özünə xristian elementlərindən ibarət etnik dayaq yaratmaq üçün bir çox bölgələrə, həmçinin Azərbaycanın İrəvan bölgəsinə kütləvi şəkildə xristian mənşəli, xüsusilə də erməni əhalisini köçürməyə başladı. Müstəmləkəçi imperiyanın öz siyasi maraqlarına uyğun apardığı bu siyasət haqlı olaraq ərazidə ən qədim dövrlərdən yaşayan yerli azərbaycan türklərinin narazılığına səbəb olurdu ki, bu da imperiyanın öz maraqlarını istədiyi şəkildə həyata keçirməyə mane olurdu. Cənubi Qafqazda, həmçinin İrəvan bölgəsində öz siyasi-iqtisadi mənafelərini maneəsiz həyata keçirmək istəyən imperiya birinci addım kimi yerli türk-müsəlman əhalisini regiondan sıxışdırıb çıxarmaq və bu regiona xristian dininə mənsub olan əhalini yerləşdirməyə nail olmaq istəyirdi.
Çar Rusiyası 1828-ci ildə Cənubi Qafqazı işğal etdikdən sonra bu ərazilərə ermənilərin köçürülməsini təşkil etdi. 1826-1828-ci illərdə çar Rusiyası imperiyası ilə Qacarlar dövləti arasında baş verən müharibənin gedişində Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqları ərazilərinə 18 min erməni ailəsi köçürüldü. 1828-1830-cu illər ərzində isə Cənubi Qafqaza Qacarlar dövləti ərazisindən 40000, Osmanlı Türkiyəsindən 85000 erməni köçürüldü və onlar Yelizavetpol (1868) (1804-cü ilin yanvarınadək keçmiş Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının əraziləri) və İrəvan (1849) quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirildi, onlara 200000 desyatindən çox xəzinə torpağı ayrıldı. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazilərində ermənilər üçün qondarma “Erməni vilayəti” də yaradıldı.
XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Rusiya imperiyası tərəfindən Cənubi Qafqazda həyata keçirilən xristian etiqadlı xalqların bu ərazilərə köçürülməsi işi getdikcə ardıcıl xarakter almağa, məqsədyönlü siyasətə çevrilmişdi. XIX əsrin axırlarında isə çar hökuməti köçürmə üzrə qanunvericilik aktlarının hazırlanmasına başlamışdı. 1899-cu il aprelin 15-də II Nikolay tərəfindən “Cənubi Qafqazda köçürməyə icazə” haqqında qanun imzalanıb. 1900-cü il dekabrın 22-də elan olunmuş yeni qanunda isə Qafqazda mülkü işlər üzrə baş rəisə icazə verilmişdi ki, “rus mənşəli və pravoslav dininə mənsub kəndlərin” vəsatətlərini yalnız ilkin qaydada müzakirə etməklə, onları xəzinə torpaqlarında yerləşdirsinlər. Yerli hakimiyyət orqanları çarın bu sərəncamını həyata keçirərək artıq 1901-ci ilin martında köçürmə sahələrini müəyyənləşdirməyə başladılar. 1904-cü ilin iyul ayında çar Rusiyası hökuməti tərəfindən daha yeni bir qanun verilmişdi: “Kənd əhlinin və əkinçi meşşanların könüllü surətdə haqqında müvəqqəti qaydalar” qanuna görə yalnız rus mənşəli, pravoslav dininə mənsub yerli adamların və ya üç idarənin – Daxili İşlər Nazirliyinin, Hərbi İdarənin və Qafqazda Mülkü İşlər üzrə Baş rəisin mülahizəsi ilə bölücü dini sektantlarına mənsub şəxslərin imperiyanın müsəlman ucqarlarına, o cümlədən də Cənubi Qafqaz diyarına köçürülməsinə icazə verilmişdi. Hələ çar Rusiyası tərəfindən Qafqaza göndərilmiş rus qafqazşünası İ. Şopen keçirdiyi siyahıyaalmada göstərirdi ki, Qacarlar dövləti və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə 57266 nəfər erməni köçürülmüşdü.
Castin Makkarti “Soyqırımı olmuşdurmu?” kitabında çar Rusiyasının o dövürkü müstəmləkə siyasətini xarakterizə edərək yazır ki, 1828 və 1854-cü illərdə ruslar iki dəfə Şərqi Anadoluya hücum etmiş və hər dəfə yerli ermənilər onların tərəfini saxlamışdılar. Hər iki halda ruslar çıxıb getməli olanda özləri ilə 100 min erməni tərəfdarını Qafqaza gətirmiş, onları qovulmuş müsəlmanların evlərində yerləşdirmişlər. O yazır: “...biz dəqiq bilirik ki, 1820-ci ildən 1920-ci ilədək təxminən 600 min erməni rus imperiyasının ərazisinə köçürülmüşdür. 2 mln. müsəlman isə Rusiyadan getmişdir”.
Cənubi Qafqazda araşdırmalar aparmış rus tədqiqatçısı Zelinski XVIII əsrdə İrəvanda, Qarabağda ermənilərin həm sayca, həm də yaşadıqları ərazi baxımından çox az olduğunu qeyd edirdi. O yazırdı: “Zəngəzurda XIX əsrə qədər cəmi üç erməni kəndi olmuşdu”.
İndiki Ermənistan Respublikası ərazisində (Qərbi Azərbaycanda) erməni dövlətinin olmadığını erməni alimi B. İşxanyan da etiraf edərək yazırdı ki, “ermənilər Qafqaz ərazisinin müxtəlif hissələrinə yalnız son əsrlər ərzində yayılmışlar... Qarabağda yaşayan ermənilərin bir hissəsi aborigendirlər, qədim albanların nəsilləridir, bir hissəsi isə Türkiyədən və İrandan qaçıb gəlmələrdir”. Ermənilərin bu ərazilərə gəlmə olduqları ilə bağlı 1907-ci ildə Cənubi Qafqaz üzrə rus pravoslav kilsəsinin sinodunun müfəttişi A. Frenkel qeyd edirdi: “Yerli ermənilər gəlmə ermənilərdən fərqlənirdilər, onlar gəlmələrlə bir-birlərini demək olar ki, başa düşmürlər, hətta onların arasında nikahlar da çox nadir hallarda baş tuturdu”.
1896-cı ildə Cənubi Qafqazın baş mülki rəisi general-adyutant Şeremetyev də özünün qeydlərində Cənubi Qafqazda ermənilərin 900000 nəfərə yaxın olduğunu, 1908-ci ildə isə onların sayının 1300000 nəfərə çatdığını yazırdı.
Çar hökuməti tərəfindən aparılan bu məqsədyönlü siyasət bütün XIX əsr ərzində davam etmiş və nəticədə Şimali Azərbaycan ərazilərinə köçürülən ermənilərin sayı çar məmuru və publisist N. Şavrovun 1911-ci ildə yazdığı kimi: “Hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 mln. 300 min erməninin 1 mln nəfəri yerli əhali olmayıb, bizim tərəfimizdən buraya köçürülənlərdir”.
XX əsrin əvvəlində onların Cənubi Qafqazda ən başlıca himayədarı olan Qafqaz canişini İ. İ. Vorontsov-Daşkov 1912-ci ilin oktyabrın 12-də çar II Nikolaya məktubla müraciət edərək yazırdı: “Həmişə bizə böyük xidmətlər göstərmiş ermənilərə himayədarlıq etməklə biz etibarlı müttəfiq qazanmışıq”.
Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda təşkil etdiyi milli toqquşmalarla müşayiət edilən dağıdıcı müstəmləkə siyasətinin mahiyyətini I Dövlət Dumasının Yelizavetpol (Gəncə quberniyasından seçilmiş deputatı İsmayıl xan Ziyadxanov 12 iyun 1906-cı ildə keçirilən I çağırış I sessiyanın 25-ci iclasında 1906-cı il mayın 27-də İrəvanda tatarlarla (azərbaycanlılarla) erməniləri arasında baş vermiş toqquşmalar, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması tədbirləri barədə Nazirlər Şurası sədrinə verilən sorğuya dair müzakirələrdə iştirakı zamanı etdiyi çıxışında belə qiymətləndirirdi: “Biz müsəlmanlara onlar deyirdilər: siz iqtisadi cəhətdən erməniləri kölə vəziyyətinə salmısınız, onlar öz çarlığını yaratmaq istəyərək güclü silahlanırlar, bir gün görəcəksiniz ki, siz artıq yoxsunuz. Ermənilərə isə deyirdilər ki, panislamizm ideyası müsəlman cəmiyyətinin bütün təbəqələrinə dərin kök salmışdır və bir gün müsəlmanlar sizi tikə-tikə doğrayacaqlar. Fitnəkarlıq bu yolla gedirdi”
İ. Ziyadxanovun Dövlət Dumasında etdiyi bu çıxışdan 118 il keçməsinə baxmayaraq, 1988-ci ildən bu günə qədər keçən dövrün hadisələrini analiz etdikdə onun nə qədər uzaqgörən və müdrik bir insan olduğunun şahidinə çevrilirsən.
1915-ci ilin əvvəllərində İrandan Qafqaza köçürülən ermənilərin sayı barədə "Baku" qəzeti "Kavkazskoe slovo" qəzetinə istinadla yazırdı: “Çar Rusiyası işğal etdiyi Qacarlar dövlətinin ərazilərdən İrəvan quberniyasının ərazisinə köçürdüyü ermənilərin sayı 100-120 min nəfər olmuşdur ki, bu ermənilər əsasən İrəvan, Eçmiədzin, Sürməli, Aleksandropol, Naxçıvan və Yelizavetpol Quberniyasının dağlıq hissəsinə yerləşdirilmişlər”.
Çar Rusiyası tərəfindən ermənilərin kütləvi surətdə İrəvan Quberniyasının ərazisinə yerləşdirilməsi və silahlı dəstələrin yaradılması sonradan ərazinin aborigen əhalisi olan azərbaycan türkləri üçün ağır nəticələrə səbəb oldu. 1905-1906-cı illərdə azərbaycan türklərinin bir hissəsi ermənilərin yaratdığı silahlı terror dəstələri tərəfindən kütləvi şəkildə qətlə yetirildi. I Dünya müharibəsinin gedişində 1917-ci ildə çar Rusiyasını idarə edən Romanovlar sülaləsi devrildi. Aleksandr Kerenskinin başçılıq etdiyi müvəqqəti hökumət Türkiyənin ermənilər yaşayan ərazilərinə muxtariyyət verilməsi haqqında məsələni qaldıracaqlarını bildirdi. Bundan həvəslənən silahlı erməni terror dəstələri 1918-ci ilin mart ayında Azərbaycan ərazisində türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımı həyata keçirdilər. Ermənilər bununla da kifayətlənməyib 1918-ci ilin may ayında İrəvan şəhəri mərkəz olmaqla İrəvan Quberniyası ərazisinin 9 min kvadrat kilometr ərazisində Ararat (Ermənistan) Respublikasının yaradıldığını elan etdilər. Sonradan SSSR yaradılarkən İrəvan Quberniyasının digər ərazilərini (Dərələyəz, Qərbi Zəngəzur, Göyçə) Ararat (Ermənistan) Respublikasının ərazisinə daxil etməyə başladılar. Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi ilə və SSRİ-nin mövcudluğu dövründə buna nail ola bildilər, lakin Türkiyə ərazisində nə muxtariyyət, nə də dövlət qurmaq niyyətlərini həyata keçirə bilmədilər.
Ədəbiyyat
1. Шопен И.И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. Санкт-Петербург: 1852, 1251 с.
2. Зелинский С.П. Экономический быт государственных крестьян Зангазурского уезда Елизаветпольской губернии // Материали для изучении экономического быто государственных крестьян Загафгазского края. т. 4., Санкт-Петербург: 1886.
3. Ишханян Б. Народности Кавказа (Статистико-экономическое исследование). Петроград: 1916, 16 с.
4. Гусейнзаде Р.А. Кавказ и армяне. Второе издание .Баку:Apоstrоff,2014, 486 с.
5. Seyidzadə D.B. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstə¬qil¬liyə aparan yollar. Bakı: Ulduz, 1998, 187 s.
Bəxtiyar HƏSƏNOV
AMEA. tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Dünən, 18:23
Ölmüş şəxsin gözü oğurlanıb
Dünən, 14:59
Arvadını öldürən vəzifəli şəxsə bir il cəza verilib
Dünən, 12:47
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
Dünən, 11:45
Polkovnikin oğlu ev dustaqlığına buraxılıb
Dünən, 09:46
İcra başçısının birinci müavini məhkəmədə uduzub
21-11-2024, 16:00
Gömrük orqanlarına qəbul imtahanı keçiriləcək
21-11-2024, 12:24
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
21-11-2024, 11:15
Bakıda daha 46 marşrutun fəaliyyəti bərpa olunur
21-11-2024, 09:26
Mask Trampın dəstəyi ilə almanlara meydan oxuyur
20-11-2024, 23:46
"Nazir məni kasıblara kömək üçün göndərib" deyən şəxsə hökm oxunub
20-11-2024, 21:34
Səudiyyə Ərəbistanında 100-dən çox əcnəbini edam ediblər
20-11-2024, 18:00
İTV-yə xəbərdarlıq olunub
20-11-2024, 17:34
Daha 20 min müəllim sertifikatlaşdırmaya cəlb olunacaq
20-11-2024, 15:26
Deputat Elm və Təhsil fondlarının birləşdirilməsini təklif edib
20-11-2024, 15:23
Xəzəryanı ölkələrin ekoloji təşkilatları memorandum imzalayıb
20-11-2024, 13:02
Biləsuvar sakini dəm qazından boğularaq ölüb
20-11-2024, 12:19
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
20-11-2024, 11:57
PA rəmisi: "COP29-da iştirak etmək böyük şərəfdir, çünki..."
20-11-2024, 11:38
Hərbi xidmətdən yayınan daha bir gənc həbs edilib
20-11-2024, 11:02
Tramp türk həkimə yüksək vəzifə təklif edib
20-11-2024, 10:03
Azərbaycan və Türkiyənin bələdiyyə təşkilatları arasında görüş keçirilib - Fotolar
19-11-2024, 21:26
50-yə yaxın saxta plastik cərrahın siyahısını paylaşan jurnalistin hesabı bloklanıb
19-11-2024, 13:28
Norveç şahzadəsinin oğlu zorlamaya görə həbs edilib
19-11-2024, 12:53
Sabah yağış yağacaq
19-11-2024, 11:09
Ağcabədidə qanunsuz ov edən şəxslər saxlanılıb
19-11-2024, 10:42
Milli Məclisin baş məsləhətçisi qəfil ölüb
19-11-2024, 10:19
Azərbaycanda İran vətəndaşı itkin düşüb
19-11-2024, 09:50
67 yaşlı kişi dəm qazından boğulub
19-11-2024, 09:02
Mask Sorosun yeni pandemiya ilə bağlı qorxulu proqnozunu ələ salıb
18-11-2024, 23:44
Bakıdan Neftçalaya qonaq gələn uşaq suda boğulub
18-11-2024, 15:06
Qarajda gizlətdiyi raketi çıxararaq insanlara tuşlayıb - Video
18-11-2024, 12:54
Sabah yağış yağacaq
18-11-2024, 11:35
Qarabağda daha 972.6 hektar ərazi minalardan təmizlənib
18-11-2024, 10:21
Daha altı marşrut xəttinin fəaliyyəti bərpa olunub
18-11-2024, 09:32
KTMT qeyri-leqal miqrasiyaya qarşı mübarizə aparacaq
16-11-2024, 15:34
Qubadlıda fəhlə iş başında yıxılaraq ölüb
16-11-2024, 12:41
Sabah dağlıq ərazilərə qar yağacaq
16-11-2024, 12:39
Kolleclərə yeni təyinatlar olub
16-11-2024, 12:11
Gənc şairlə birgə daha iki nəfər zəhərlənib
16-11-2024, 11:22
Dövlət Xidmətinin 9 əməkdaşı məsuliyyətə cəlb edilib
16-11-2024, 11:00
Mərkəzi Xəstəxanada 20 yaşlı qadın doğuş zamanı ölüb
15-11-2024, 16:53
Hakim oğlu öldürülən anaya verilişə çıxdığına görə xəbərdarlıq edib - "Məni öldürsəniz də..."
15-11-2024, 16:40
Bananların arasından 720 kq kokain tapılıb
15-11-2024, 12:59
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
15-11-2024, 12:23
Ər-arvadı öldürüb evlərini yandıran şəxslə bağlı qərar verilib
Deputatlığa namizəd Milli Məclisdə təmsil etmək istədiyi bölgənin problemlərinin təsnifatını artıq ağlına yazıb və işə nədən başlayacağını sıralayıb
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
“Tənha insanın monoloqu”nun ssenari müəllifi və rejissoru deyir ki, kinomuzu yaşatmaq və irəli aparmaq üçün film istehsalını artırmalı və onun bazarını düşünməliyik
Mirəli Sarızadə: “Gənc yaşımda arzum həyata keçdi, inşallah, yeni mövsümdə teatrımızın səhnəsində də Məcnun obrazı ilə tamaşaçılar qarşısına çıxacam”
