17:32 / 16-06-2025
Rusiya Azərbaycandan göndərilən kartofu geri qaytarıb
15:28 / 16-06-2025
Pənah Hüseyn: "Bu addım istefa anlamına gəlmir"
14:07 / 16-06-2025
İran prezidenti: "İran nüvə silahı hazırlamaq niyyətində deyil"
13:06 / 16-06-2025
Sabah yağış yağacaq
13:01 / 16-06-2025
İrandan 41 Azərbaycan vətəndaşı təxliyə olunub
12:35 / 16-06-2025
İsrail-İran qarşıdurması Cənubi Qafqazda necə əks-səda verir?
12:20 / 16-06-2025
İran hipersəs raketlərindən istifadə edir
11:37 / 16-06-2025
55 yaşlı məktəb yarıməsrlik məzunlarına qucaq açıb - Video
11:14 / 16-06-2025
Xəzər dənizində zəlzələ olub
11:06 / 16-06-2025
Dünyada nüvə silahı ilə bağlı gərginlik artır
10:48 / 16-06-2025
Zelenski-Tramp görüşü Kanadada olacaq
10:38 / 16-06-2025
İran İsrailə məxsus təyyarəni vurub
10:34 / 16-06-2025
Pənah Hüseyn sədr səlahiyyətini müavininə həvalə edib - Foto
10:12 / 16-06-2025
İsmayıllıda hotel yanıb
10:01 / 16-06-2025
İran prezidenti: "Biz nüvə silahına can atmırıq"
09:58 / 16-06-2025
İranda “Mossad”ın PUA və bombalar hazırlayan emalatxanası aşkar edilib
08:47 / 16-06-2025
İranın nüvə obyektinə zərbələr zəlzələyə səbəb olub
08:23 / 16-06-2025
İran İsraili zülmətə qərq edib
00:13 / 16-06-2025
İran XİN-nin binası vurulub - Ölən və yaralanan var
19:08 / 15-06-2025
İranda indiyədək 128 nəfər həlak olub
16:47 / 15-06-2025
Hidayət Heydərov ilk görüşdə məğlub olub
13:19 / 15-06-2025
Sabah leysan yağacaq, güclü külək əsəcək
13:10 / 15-06-2025
Şıx çimərliyində iki nəfər boğulub - Video
12:59 / 15-06-2025
Prezident yeni səfirlərin etimadnamələrini qəbul edib - Fotolar
10:00 / 15-06-2025
Mehriban Əliyeva Mlli Qurtuluş Günü ilə bağlı fotolar paylaşıb
09:14 / 15-06-2025
Vəhdət Partiyasının sədri dəyişib - Fotolar
08:50 / 15-06-2025
İranın zərbəsindən sonra İsraildə tədqiqat mərkəzi yanıb
00:49 / 15-06-2025
İlham Əliyev Milli Qurtuluş Günü münasibətilə paylaşım edib - Foto
00:16 / 15-06-2025
İranda daha bir general həlak olub
08:07 / 14-06-2025
Cəlaloğlu: İranın vurulmasının iki səbəbi var
14:57 / 12-06-2025
“Hörümçək toru” əməliyyatının son məqsədi nə idi?
07:27 / 12-06-2025
Üç min avtomobilin olduğu yük gəmisi bir həftədir yanır
07:17 / 12-06-2025
Ağ ev Yaxın Şərqdən diplomatları və hərbçi ailələrini çıxarır
07:23 / 13-06-2025
İsrail İranı vurmağa başlayıb
21:06 / 11-06-2025
Acun Ilıcalı istefa verib
17:06 / 13-06-2025
Laçın şəhərinin Baş planı təsdiqlənib
22:53 / 11-06-2025
"Qarabağ" Marko Veşoviçlə yollarını ayırıb
21:38 / 12-06-2025
Erməniəsilli şəxslərin məhkəməsi davam edir - Yenilənib
18:49 / 13-06-2025
“Rəmzi qisas erası bitdi” - Ekspertlər İsrail-İran duelinin aqibətini necə görür?
18:04 / 11-06-2025
Kəmalə Günəşli toy sahibinə bakal atıb
17:43 / 13-06-2025
Rus ordusu Dnepropetrovsk vilayətinə daxil olub
Azərbaycan Türkiyə və İsrail arasında vasitəçi kimi: Bakı onları barışdıra biləcək?
Tarix: 30-12-2021 18:02 | Bölmə: Slayd
2010-cu ildəki “Mavi Mərmərə” böhranından sonra Türkiyə-İsrail münasibətləri diplomatik səviyyədə qeyri-sabit qaldı. Münasibətləri gərginləşdirməyə davam edən məsələlərdən ən əsası Fələstin və xüsusilə də Qəzza ilə bağlı ziddiyyətdir. Hazırda bu gərginlik Benyamin Netanyahunun baş nazir olduğu on beş il ərzində iki dövlətli həllin işlənib hazırlanmamasından qaynaqlanır.
Reyting.az xəbər verir ki, bunu “Washington Institute” saytı yazıb.
Təhlildə qeyd olunur:
Qəzza məsələsindən başqa, Türkiyə və İsrailin qarşılıqlı koordinasiya və dəstəkdən faydalana biləcəkləri bir sıra davam edən regional məsələlər də var. İki ölkə belə bir əlaqə yaratmağa qərar verərsə, Türkiyə lazımi diplomatik danışıqların yenidən başlamasına kömək etmək üçün vasitəçi kimi qonşusu Azərbaycana müraciət etməkdən faydalana bilər.
“Ərəb baharı”ndan sonra “Müsəlman Qardaşları” Misir və Tunisdə ideoloji cəhətdən Türkiyənin hazırkı siyasi rəhbərliyinə yaxın hökumətlər qurduqları ilkin uğurları Ankaranı “Ərəb baharı”ndan sonrakı sünni nəslinə geosiyasi fürsət kimi baxmağa vadar etdi. Nəticədə Ankara öz geosiyasi mərkəzini Avropadan Yaxın Şərqə köçürməyə üstünlük verdi.
Öz növbəsində, 2002-ci ildən 2011-ci ilə qədər Türkiyənin xarici siyasətində, o cümlədən İsrailə yanaşmasında praqmatizm və maraqlar üstünlük təşkil etdiyi halda, 2011-ci ildən sonra Türkiyənin xarici siyasətində əsas təyinedicilər millətçi-mühafizəkar hisslər, kimliyin transformasiyası, geosiyasi mərkəzin Yaxın Şərqə dəyişməsi və diplomatik münasibətlərin fərdiləşdirilməsi oldu.
Beləliklə, Türkiyə ictimai çıxışında din, ənənə və tarix elementlərini vurğulamağa başlayanda Ankara təbii olaraq İsraillə münasibətlərində özünü Fələstin məsələsinin himayədarı kimi göstərdi. AKP-nin siyasi elitası və hökumətə yaxın ziyalılar üçün Fələstin İslam inancının və şanlı Osmanlı-Türkiyə keçmişinin itirilmiş bir məkanı kimi qəbul edilir. Beləliklə, emosiya siyasəti indi dominant yanaşmadır və diqqəti İsraildə hökmranlıq etmək və Fələstini qorumaqdır.
Üstəlik, Türkiyənin xarici siyasəti 18 ildən artıqdır ki, mühafizəkar və millətçi bir partiyanın siyasətçiləri və qərarvericiləri tərəfindən yenidən düzəldildiyi halda, Türkiyədə həm sol, həm də sağçı siyasətçilərin çoxu İsrail haqqında mənfi fikirdədir. Türkiyənin aparıcı sorğu şirkətlərindən olan “Metropoll”-un 2021-ci ilin aprel ayında apardığı araşdırmaya görə, İsraillə əlaqələr qurmağı bəyənməyənlərin nisbəti hakim partiya AKP seçiciləri arasında 44,9%, əsas partiya seçiciləri arasında isə 45,1% təşkil edir. Bu ümumi yanaşma xarici siyasətə öz təsirini göstərir.
Türkiyə-İsrail münasibətlərində bununla bağlı pisləşmə son 10 ildə Türkiyə ilə İsrail arasında gərgin ikitərəfli münasibətlərin formalaşmasına kömək edən bir sıra böhran və mübahisələrdə özünü göstərib. Bunlara 2008-2009-cu illər arasında “Tökmə qurğuşun” əməliyyatı (Qəzza müharibəsi), 2009-cu ildə Davos böhranı, 2010-cu ilin yanvarında aşağı oturacaq böhranı, 2010-cu ilin iyununda “Mavi Mərmərə”, 2011-ci ildə “Ərəb baharı”, Netanyahu-Ərdoğan telefon danışığı və birincinin üzr istəməsi daxildir. 2013-cü ildə, 2016-cı ildə səfir təyinatları və Tramp administrasiyasının 2018-ci ildə Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi tanımasından sonra həmin təyinatların geri çağırılması.
Ənənəvi hərbi və güclü rəhbərlər “Ərəb baharı”ndan sonra dağılarkən, dövlətlərin hüdudlarından kənara çıxan şəxsiyyətlərin qurulması üçün tektonik fəaliyyət yaratdılar. Güclü İslami hərəkatların çıxışları bu prosesi asanlaşdırdı. Lakin bu vəziyyət həm Körfəz monarxiyalarını, həm də İsraili narahat edirdi. Körfəz monarxiyalarının diskomfortu dini rəhbərlik və onlarla ifadə olunan sosial qrupların yaratdığı siyasi təhlükə ilə bağlı idi. İsrailə gəlincə, bu yeni siyasət barışmaz şəkildə İsraili böyük başqası kimi kodlaşdırdı. Əgər İsrail və Türkiyə arasındakı bu böhranlar dairəsi “Ərəb baharı” dövrü ilə üst-üstə düşməsəydi, iki ölkə arasında dövri problemlər silsiləsi olaraq qala bilərdi.
İki ölkə arasında münasibətlərin pisləşməsi tendensiyası olsa da, bölgədəki siyasi reallıqların dəyişməsi Türkiyənin İsrailə qarşı millətçi antaqonizminin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Ankaraya ənənəvi təsirə malik ərəb dövlətlərinin – Misir və İordaniyanın Fələstində təsirini itirməkdə olduğu görünəndə, Türkiyə Fələstin məsələlərində nüfuzunu genişləndirmək üçün özünə imkan yaratmaq istəyirdi.
Bununla belə, 2013-cü ildən sonra regionda düzəlişlər, xüsusən də BƏƏ və Bəhreynin 2020-ci ildə İbrahim razılaşmalarına cəlb edilməsi indi yəqin ki, bütün mümkün imkanları məhv edib. Qətər isə 2017-ci ildə digər Körfəz ölkələri ilə qarşıdurmaya girdi və bu vəziyyət təxminən 4 il davam edən diplomatik böhrana çevrildi. Qətərin diplomatik təcrid olunması onu alternativ tərəfdaşlar axtarmağa sövq etdi. Bu nöqtədə Türkiyə ilə Qətər arasında adi diplomatik münasibətlər xüsusi geosiyasi bloka çevrildi. Bu blok bir müddət Fələstin Azadlıq Təşkilatı (FAT) ilə HƏMAS arasında vasitəçilik etməyə meylli olub. Lakin Fələstin siyasətinin parçalanmış strukturunun dərinliyi və Misirin regional siyasətə qayıtması bu əlaqəni gündəmdən çıxardı. 2021-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanının Əl-Ula şəhərində keçirilən sammitlə Qətər və Körfəz Əməkdaşlıq Şurası (KƏŞ) arasında razılaşma böhrana son qoydu. Beləliklə, Qətərin təklif etdiyi Fələstinə fərqli siyasi alternativin mövcudluğu dayandırıldı. Bu son hadisələr Türkiyəni Fələstin məsələsində Misir və İordaniya kimi ənənəvi aktyorlarla əlaqələri yenidən gücləndirməyə məcbur edir.
Bu mənada İbrahim razılaşmaları status-kvoya birbaşa təsir göstərərək, İsraillə açıq, şəffaf, institusional və strateji münasibətlərin qurulmasının regionda məqbul standarta çevrildiyini nümayiş etdirdi və İsrail arasında antaqonizm gözləntilərini darmadağın etdi.
Bundan əlavə, İbrahim razılaşmaları Fələstin məsələsinin İsraillə əlaqələrin qurulmasında müəyyənedici parametr kimi azaldığını, eyni zamanda Fələstin məsələsi üçün səfərbər olmaq istəyən ölkələrin sayının digər xarici siyasət mülahizələri üzərindən azaldığını göstərdi.
Hazırda Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizi və Şimali Suriyada geosiyasi qazanclarını artıran ittifaqları yoxdur və o, israilyönlü lobbilərin ABŞ-dakı erməni lobbilərinə qarşı dəstəyini itirir. Bundan əlavə, Ankara hətta NATO müttəfiqləri tərəfindən də özgəninkiləşdirildiyi halda, İsrail Türkiyənin Kipr, Yunanıstan və Misir kimi bölgədəki bir çox tarixi rəqibləri arasında müsbət əlaqələr qura bilib. Buna görə də Türkiyə İsrailin Yaxın Şərqdəki strateji maraqları üçün əhəmiyyətinin fərqinə varıb.
İsrailə münasibətdə bu dəyişikliyin bir hissəsi olaraq milli maraqların millətlərüstü kimlik və onunla əlaqəli hekayələrdən üstün tutulması türk siyasi elitasının dünyagörüşünü dəyişməyə başladı. Buna görə də, hakim siyasi qurumlar indi daha çox strateji mülahizələri nəzərə alaraq İsraillə münasibətləri düzəltməkdə daha qətiyyətlidirlər. Bu, şübhəsiz ki, hökumətin danışığına paralel olaraq inkişaf edən bir vəziyyətdir. Son zamanlar prezident Ərdoğanın İsraillə bir çox əməkdaşlığın mövcudluğunu üstüörtülü şəkildə vurğulaması buna misal ola bilər.
Daha diqqətəlayiq haldır ki, Fələstin Milli Administrasiyasının Kipr və Yunanıstanla münasibətlərinin yaxşılaşması Türkiyəni İsrail siyasətini şübhə altına almağa vadar edib və bu, xalq səviyyəsində suallar doğurub. Bu məqamda Türkiyə ictimaiyyətinin fərziyyəsi ondan ibarətdir ki, fələstinli aktyorlar Türkiyənin təsəvvüründən başqa bir xarici siyasət strategiyası izləyə bilməzlər. Ancaq bunun əksini sübut edən hadisələr baş verdikcə Türkiyədə qərar qəbul edənlər arasında cəmiyyət səviyyəsindəki emosional reaksiyalar ilə real siyasət arasında uçurum daha da genişlənir. Bölgədəki münaqişələrdən sonra Türkiyədə sürətli və kütləvi sosial səfərbərliyə baxmayaraq, türk bürokratları və diplomatları İsraillə qısa müddət ərzində danışıqları davam etdirdilər.
Qəzza ilə İsrail arasındakı qarşıdurmalarda, Türkiyədəki sürətli və kütləvi sosial səfərbərliyə baxmayaraq, türk qərarvericilər qısa müddət sonra İsraillə danışıqlara davam etdi.
Nəhayət, İsraillə münasibətlərin bərpası Türkiyəyə Bayden administrasiyası ilə daha güclü münasibət bəsləyəcək. Normallaşma həm də Ankaranın Vaşinqtonda siyasi və bürokratik elitalar arasında formalaşmış ümumən anti-Türkiyə münasibətini zəiflətmək cəhdinin bir hissəsi kimi də qiymətləndirilə bilər.
Ancaq Ankara onları təqib etsə belə, İsrail-Türkiyə münasibətlərini bərpa etmək indiki məqamda çətin görünür. Regional geosiyasətdə ağırlıq mərkəzi Körfəzə keçdikcə, İsrail-Türkiyə münasibətlərinin keyfiyyəti və dərinliyi hazırda Türkiyənin Körfəz ölkələri ilə əlaqələrindən asılıdır və Qətərlə müttəfiqliyi istisna olmaqla, bu münasibətlər də eyni dərəcədə gərgin və gərgindir.
Bununla belə, Türkiyənin dolayı yolla da olsa, özünəməxsus əlaqəsi var. Azərbaycan müstəqillik əldə etdiyi gündən “Bir millət, iki dövlət” şüarı ilə Türkiyə ilə sıx əlaqələr saxlayır. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı bu ortaq kimlik və tərəfdaşlıq İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra gündəmə gəldiyi üçün Azərbaycan və İsrail arasında paylaşılan ortaq strateji sahələr eyni vaxtda əhəmiyyət kəsb edir.
Nəticədə, Türkiyənin müdafiə, ticarət, təhsil və sənaye sahələrində yüksələn tərəfdaşı olan Azərbaycan Ankaranın İsraillə münasibətlərinin yenidən qurulmasında əsas rol oynaya bilər.
Belə bir vasitəçi rolu Azərbaycanın İsraillə paylaşdığı ümumi məqsədlərdən və müsbət münasibətlərdən istifadə edəcək. Ankara və digər müsəlman dövlətlərindən fərqli olaraq, 2021-ci ilin mayında Şərqi Qüds və Qəzzada baş vermiş son böhran zamanı Bakı səssiz qaldı. Bu susqunluq Azərbaycanın qonşu ölkələrdə ixvan ənənəsindən özünü təcrid etməsi və ictimaiyyət tərəfindən təbliğ edilən multikulturalizm və dünyəviliyi qəbul etməsi ilə uyğun gəlir.
Bundan əlavə, Azərbaycan İsraillə bir sıra strateji, iqtisadi və sosial əlaqələri bölüşür. Milli təhlükəsizliyə gəlincə, hər iki ölkə İranı mühüm təhlükə olaraq görür. Sovet İttifaqının dağılmasından bəri Azərbaycan öz əhalisindən üç dəfə böyük olduğu təxmin edilən azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı İran Azərbaycanı İslam İnqilabını ixrac edə biləcəyi və iqtisadi maraqlarının təmin olunduğu bir ölkə kimi görür. Azərbaycan da İsrail kimi buna görə də İrana şübhə və narahatlıqla yanaşır və İsraillə Azərbaycan arasında ortaq əməkdaşlıq bu istiqamətdə qarşılıqlı dəyərlidir.
İqtisadi və sosial müstəvidə Azərbaycan İsrailin neft idxalının 40%-ni təmin edir, əvəzində isə Qarabağda Ermənistana qarşı istifadə edilən İsrail texnologiyası Azərbaycana ötürülür. Azərbaycan da israillilər üçün getdikcə cəlbedici turizm məkanına çevrilir və Azərbaycan həm də Qafqazın sonuncu yəhudi icmasının məskənidir.
Bundan başqa, Azərbaycan coğrafi mövqeyinə görə Türkiyə ilə İsrail arasında normallaşma üçün mühüm rol oynaya bilər. Türkiyə Avrasiyaya təsirini genişləndirmək səylərində İsraili tərəfdaş kimi qəbul etsəydi, İsrail orada Çin infrastrukturu və texnoloji ekspansiyasına qarşı tarazlıq imkanını təqdim edə, eyni zamanda İranı məhdudlaşdırmaq üçün geosiyasi imkanlar təklif edə bilər. Təbii ki, Azərbaycanın Cənubi Qafqazı, Mərkəzi Asiyanı və Yaxın Şərqi birləşdirən coğrafi mövqeyini nəzərə alsaq, bu cür səylərdə mərkəzi rol oynamağa hazırdır.
Müvafiq olaraq, Ankara İsraillə münasibətlərini normallaşdırmağa ümid edirsə, Bakının vasitəçiliyi irəliyə doğru ən çox ehtimal olunan yol ola bilər və faktiki olaraq, Azərbaycan rəhbərliyi iki ölkə arasında münasibətləri normallaşdırmaq üçün öz resurslarını səfərbər etməyə hazır olduğunu artıq bəyan edib. 2020-ci ilin dekabrında Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov demişdi ki, Bakı İsraillə Türkiyə arasında vasitəçilik edə bilər. Bundan əlavə, daha sonra, 2021-ci ilin aprelində Azərbaycan prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev üçtərəfli danışıqlara ev sahibliyi edə biləcəklərini bəyan edib.
Bununla belə, Azərbaycan Bennet administrasiyasının Türkiyəyə münasibətini müşahidə etdiyi üçün Bakı Ankara üçün İsrailə qarşı çıxmaq istəyərdi. Əgər İsrailin yeni hökuməti Türkiyə ilə yaxınlaşmaqdan qaçarsa, Bakı məkik diplomatiyası rolundan çəkinəcək. İsrail Türkiyə ilə normallaşmaya yaşıl işıq yandırsa, Bakı vasitəçi ola bilər.
İsraildəki Lapid-Bennet hökumətinin Türkiyə ilə münasibətlərin məcrasını dəyişib-dəyişdirməyəcəyi hər kəsi maraqlandırır. İki ölkə birbaşa təmas qurmağa çalışarsa, Ankaranın yeni İsrail hökuməti ilə əlaqə saxlamaq üçün üç diplomatik kanalı var.
Birincisi, müdafiə naziri Benni Qantz və türkiyəli həmkarı Hulusi Akar bir-biri ilə asanlıqla əlaqə saxlaya bildi. Onların hər ikisinin oxşar peşələrdən olması iki ölkə arasında danışıqlar prosesində etimad mühiti yaratmaqla bu prosesi asanlaşdıra bilər.
İkincisi, İsraildəki Azərbaycan lobbisinin aparıcı simalarından biri olan sovet əsilli siyasətçi Aviqdor Liberman Türkiyə-İsrail münasibətlərinin bərpasında azərbaycanlıların vasitəçiliyinə açıq olacaq və bu prosesin başlanmasına kömək edə bilərdi.
Nəhayət, sonuncu variant Mənsur Abbasdır. İsraildə “Müsəlman Qardaşları”nın siyasi mədəniyyətini təmsil edən bir aktyor kimi Mənsur Abbas İsrail və Türkiyədə qərar qəbul edənlər arasında körpü rolunu oynaya və iki ölkənin fərqli fikirlərini tarazlaşdırmaq üçün danışıqlar apara bilər.
Bu nöqtədə Türkiyə və ya İsrail rəhbərliyi bu və ya digər yollardan hər hansı biri vasitəsilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün hər cür səy göstərsə, bu, iki ölkə üçün uzun və yorucu bir prosesə start verəcək. Belə olan halda Azərbaycan prosesdə inam və xoş niyyət aşılamaq üçün lazım olan vasitəçi ola bilər.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 30-12-2021 18:02 | Bölmə: Slayd
2010-cu ildəki “Mavi Mərmərə” böhranından sonra Türkiyə-İsrail münasibətləri diplomatik səviyyədə qeyri-sabit qaldı. Münasibətləri gərginləşdirməyə davam edən məsələlərdən ən əsası Fələstin və xüsusilə də Qəzza ilə bağlı ziddiyyətdir. Hazırda bu gərginlik Benyamin Netanyahunun baş nazir olduğu on beş il ərzində iki dövlətli həllin işlənib hazırlanmamasından qaynaqlanır.
Reyting.az xəbər verir ki, bunu “Washington Institute” saytı yazıb.
Təhlildə qeyd olunur:
Qəzza məsələsindən başqa, Türkiyə və İsrailin qarşılıqlı koordinasiya və dəstəkdən faydalana biləcəkləri bir sıra davam edən regional məsələlər də var. İki ölkə belə bir əlaqə yaratmağa qərar verərsə, Türkiyə lazımi diplomatik danışıqların yenidən başlamasına kömək etmək üçün vasitəçi kimi qonşusu Azərbaycana müraciət etməkdən faydalana bilər.
“Ərəb baharı”ndan sonra “Müsəlman Qardaşları” Misir və Tunisdə ideoloji cəhətdən Türkiyənin hazırkı siyasi rəhbərliyinə yaxın hökumətlər qurduqları ilkin uğurları Ankaranı “Ərəb baharı”ndan sonrakı sünni nəslinə geosiyasi fürsət kimi baxmağa vadar etdi. Nəticədə Ankara öz geosiyasi mərkəzini Avropadan Yaxın Şərqə köçürməyə üstünlük verdi.
Öz növbəsində, 2002-ci ildən 2011-ci ilə qədər Türkiyənin xarici siyasətində, o cümlədən İsrailə yanaşmasında praqmatizm və maraqlar üstünlük təşkil etdiyi halda, 2011-ci ildən sonra Türkiyənin xarici siyasətində əsas təyinedicilər millətçi-mühafizəkar hisslər, kimliyin transformasiyası, geosiyasi mərkəzin Yaxın Şərqə dəyişməsi və diplomatik münasibətlərin fərdiləşdirilməsi oldu.
Beləliklə, Türkiyə ictimai çıxışında din, ənənə və tarix elementlərini vurğulamağa başlayanda Ankara təbii olaraq İsraillə münasibətlərində özünü Fələstin məsələsinin himayədarı kimi göstərdi. AKP-nin siyasi elitası və hökumətə yaxın ziyalılar üçün Fələstin İslam inancının və şanlı Osmanlı-Türkiyə keçmişinin itirilmiş bir məkanı kimi qəbul edilir. Beləliklə, emosiya siyasəti indi dominant yanaşmadır və diqqəti İsraildə hökmranlıq etmək və Fələstini qorumaqdır.
Üstəlik, Türkiyənin xarici siyasəti 18 ildən artıqdır ki, mühafizəkar və millətçi bir partiyanın siyasətçiləri və qərarvericiləri tərəfindən yenidən düzəldildiyi halda, Türkiyədə həm sol, həm də sağçı siyasətçilərin çoxu İsrail haqqında mənfi fikirdədir. Türkiyənin aparıcı sorğu şirkətlərindən olan “Metropoll”-un 2021-ci ilin aprel ayında apardığı araşdırmaya görə, İsraillə əlaqələr qurmağı bəyənməyənlərin nisbəti hakim partiya AKP seçiciləri arasında 44,9%, əsas partiya seçiciləri arasında isə 45,1% təşkil edir. Bu ümumi yanaşma xarici siyasətə öz təsirini göstərir.
Türkiyə-İsrail münasibətlərində bununla bağlı pisləşmə son 10 ildə Türkiyə ilə İsrail arasında gərgin ikitərəfli münasibətlərin formalaşmasına kömək edən bir sıra böhran və mübahisələrdə özünü göstərib. Bunlara 2008-2009-cu illər arasında “Tökmə qurğuşun” əməliyyatı (Qəzza müharibəsi), 2009-cu ildə Davos böhranı, 2010-cu ilin yanvarında aşağı oturacaq böhranı, 2010-cu ilin iyununda “Mavi Mərmərə”, 2011-ci ildə “Ərəb baharı”, Netanyahu-Ərdoğan telefon danışığı və birincinin üzr istəməsi daxildir. 2013-cü ildə, 2016-cı ildə səfir təyinatları və Tramp administrasiyasının 2018-ci ildə Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi tanımasından sonra həmin təyinatların geri çağırılması.
Ənənəvi hərbi və güclü rəhbərlər “Ərəb baharı”ndan sonra dağılarkən, dövlətlərin hüdudlarından kənara çıxan şəxsiyyətlərin qurulması üçün tektonik fəaliyyət yaratdılar. Güclü İslami hərəkatların çıxışları bu prosesi asanlaşdırdı. Lakin bu vəziyyət həm Körfəz monarxiyalarını, həm də İsraili narahat edirdi. Körfəz monarxiyalarının diskomfortu dini rəhbərlik və onlarla ifadə olunan sosial qrupların yaratdığı siyasi təhlükə ilə bağlı idi. İsrailə gəlincə, bu yeni siyasət barışmaz şəkildə İsraili böyük başqası kimi kodlaşdırdı. Əgər İsrail və Türkiyə arasındakı bu böhranlar dairəsi “Ərəb baharı” dövrü ilə üst-üstə düşməsəydi, iki ölkə arasında dövri problemlər silsiləsi olaraq qala bilərdi.
İki ölkə arasında münasibətlərin pisləşməsi tendensiyası olsa da, bölgədəki siyasi reallıqların dəyişməsi Türkiyənin İsrailə qarşı millətçi antaqonizminin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Ankaraya ənənəvi təsirə malik ərəb dövlətlərinin – Misir və İordaniyanın Fələstində təsirini itirməkdə olduğu görünəndə, Türkiyə Fələstin məsələlərində nüfuzunu genişləndirmək üçün özünə imkan yaratmaq istəyirdi.
Bununla belə, 2013-cü ildən sonra regionda düzəlişlər, xüsusən də BƏƏ və Bəhreynin 2020-ci ildə İbrahim razılaşmalarına cəlb edilməsi indi yəqin ki, bütün mümkün imkanları məhv edib. Qətər isə 2017-ci ildə digər Körfəz ölkələri ilə qarşıdurmaya girdi və bu vəziyyət təxminən 4 il davam edən diplomatik böhrana çevrildi. Qətərin diplomatik təcrid olunması onu alternativ tərəfdaşlar axtarmağa sövq etdi. Bu nöqtədə Türkiyə ilə Qətər arasında adi diplomatik münasibətlər xüsusi geosiyasi bloka çevrildi. Bu blok bir müddət Fələstin Azadlıq Təşkilatı (FAT) ilə HƏMAS arasında vasitəçilik etməyə meylli olub. Lakin Fələstin siyasətinin parçalanmış strukturunun dərinliyi və Misirin regional siyasətə qayıtması bu əlaqəni gündəmdən çıxardı. 2021-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanının Əl-Ula şəhərində keçirilən sammitlə Qətər və Körfəz Əməkdaşlıq Şurası (KƏŞ) arasında razılaşma böhrana son qoydu. Beləliklə, Qətərin təklif etdiyi Fələstinə fərqli siyasi alternativin mövcudluğu dayandırıldı. Bu son hadisələr Türkiyəni Fələstin məsələsində Misir və İordaniya kimi ənənəvi aktyorlarla əlaqələri yenidən gücləndirməyə məcbur edir.
Bu mənada İbrahim razılaşmaları status-kvoya birbaşa təsir göstərərək, İsraillə açıq, şəffaf, institusional və strateji münasibətlərin qurulmasının regionda məqbul standarta çevrildiyini nümayiş etdirdi və İsrail arasında antaqonizm gözləntilərini darmadağın etdi.
Bundan əlavə, İbrahim razılaşmaları Fələstin məsələsinin İsraillə əlaqələrin qurulmasında müəyyənedici parametr kimi azaldığını, eyni zamanda Fələstin məsələsi üçün səfərbər olmaq istəyən ölkələrin sayının digər xarici siyasət mülahizələri üzərindən azaldığını göstərdi.
Hazırda Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizi və Şimali Suriyada geosiyasi qazanclarını artıran ittifaqları yoxdur və o, israilyönlü lobbilərin ABŞ-dakı erməni lobbilərinə qarşı dəstəyini itirir. Bundan əlavə, Ankara hətta NATO müttəfiqləri tərəfindən də özgəninkiləşdirildiyi halda, İsrail Türkiyənin Kipr, Yunanıstan və Misir kimi bölgədəki bir çox tarixi rəqibləri arasında müsbət əlaqələr qura bilib. Buna görə də Türkiyə İsrailin Yaxın Şərqdəki strateji maraqları üçün əhəmiyyətinin fərqinə varıb.
İsrailə münasibətdə bu dəyişikliyin bir hissəsi olaraq milli maraqların millətlərüstü kimlik və onunla əlaqəli hekayələrdən üstün tutulması türk siyasi elitasının dünyagörüşünü dəyişməyə başladı. Buna görə də, hakim siyasi qurumlar indi daha çox strateji mülahizələri nəzərə alaraq İsraillə münasibətləri düzəltməkdə daha qətiyyətlidirlər. Bu, şübhəsiz ki, hökumətin danışığına paralel olaraq inkişaf edən bir vəziyyətdir. Son zamanlar prezident Ərdoğanın İsraillə bir çox əməkdaşlığın mövcudluğunu üstüörtülü şəkildə vurğulaması buna misal ola bilər.
Daha diqqətəlayiq haldır ki, Fələstin Milli Administrasiyasının Kipr və Yunanıstanla münasibətlərinin yaxşılaşması Türkiyəni İsrail siyasətini şübhə altına almağa vadar edib və bu, xalq səviyyəsində suallar doğurub. Bu məqamda Türkiyə ictimaiyyətinin fərziyyəsi ondan ibarətdir ki, fələstinli aktyorlar Türkiyənin təsəvvüründən başqa bir xarici siyasət strategiyası izləyə bilməzlər. Ancaq bunun əksini sübut edən hadisələr baş verdikcə Türkiyədə qərar qəbul edənlər arasında cəmiyyət səviyyəsindəki emosional reaksiyalar ilə real siyasət arasında uçurum daha da genişlənir. Bölgədəki münaqişələrdən sonra Türkiyədə sürətli və kütləvi sosial səfərbərliyə baxmayaraq, türk bürokratları və diplomatları İsraillə qısa müddət ərzində danışıqları davam etdirdilər.
Qəzza ilə İsrail arasındakı qarşıdurmalarda, Türkiyədəki sürətli və kütləvi sosial səfərbərliyə baxmayaraq, türk qərarvericilər qısa müddət sonra İsraillə danışıqlara davam etdi.
Nəhayət, İsraillə münasibətlərin bərpası Türkiyəyə Bayden administrasiyası ilə daha güclü münasibət bəsləyəcək. Normallaşma həm də Ankaranın Vaşinqtonda siyasi və bürokratik elitalar arasında formalaşmış ümumən anti-Türkiyə münasibətini zəiflətmək cəhdinin bir hissəsi kimi də qiymətləndirilə bilər.
Ancaq Ankara onları təqib etsə belə, İsrail-Türkiyə münasibətlərini bərpa etmək indiki məqamda çətin görünür. Regional geosiyasətdə ağırlıq mərkəzi Körfəzə keçdikcə, İsrail-Türkiyə münasibətlərinin keyfiyyəti və dərinliyi hazırda Türkiyənin Körfəz ölkələri ilə əlaqələrindən asılıdır və Qətərlə müttəfiqliyi istisna olmaqla, bu münasibətlər də eyni dərəcədə gərgin və gərgindir.
Bununla belə, Türkiyənin dolayı yolla da olsa, özünəməxsus əlaqəsi var. Azərbaycan müstəqillik əldə etdiyi gündən “Bir millət, iki dövlət” şüarı ilə Türkiyə ilə sıx əlaqələr saxlayır. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı bu ortaq kimlik və tərəfdaşlıq İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra gündəmə gəldiyi üçün Azərbaycan və İsrail arasında paylaşılan ortaq strateji sahələr eyni vaxtda əhəmiyyət kəsb edir.
Nəticədə, Türkiyənin müdafiə, ticarət, təhsil və sənaye sahələrində yüksələn tərəfdaşı olan Azərbaycan Ankaranın İsraillə münasibətlərinin yenidən qurulmasında əsas rol oynaya bilər.
Belə bir vasitəçi rolu Azərbaycanın İsraillə paylaşdığı ümumi məqsədlərdən və müsbət münasibətlərdən istifadə edəcək. Ankara və digər müsəlman dövlətlərindən fərqli olaraq, 2021-ci ilin mayında Şərqi Qüds və Qəzzada baş vermiş son böhran zamanı Bakı səssiz qaldı. Bu susqunluq Azərbaycanın qonşu ölkələrdə ixvan ənənəsindən özünü təcrid etməsi və ictimaiyyət tərəfindən təbliğ edilən multikulturalizm və dünyəviliyi qəbul etməsi ilə uyğun gəlir.
Bundan əlavə, Azərbaycan İsraillə bir sıra strateji, iqtisadi və sosial əlaqələri bölüşür. Milli təhlükəsizliyə gəlincə, hər iki ölkə İranı mühüm təhlükə olaraq görür. Sovet İttifaqının dağılmasından bəri Azərbaycan öz əhalisindən üç dəfə böyük olduğu təxmin edilən azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı İran Azərbaycanı İslam İnqilabını ixrac edə biləcəyi və iqtisadi maraqlarının təmin olunduğu bir ölkə kimi görür. Azərbaycan da İsrail kimi buna görə də İrana şübhə və narahatlıqla yanaşır və İsraillə Azərbaycan arasında ortaq əməkdaşlıq bu istiqamətdə qarşılıqlı dəyərlidir.
İqtisadi və sosial müstəvidə Azərbaycan İsrailin neft idxalının 40%-ni təmin edir, əvəzində isə Qarabağda Ermənistana qarşı istifadə edilən İsrail texnologiyası Azərbaycana ötürülür. Azərbaycan da israillilər üçün getdikcə cəlbedici turizm məkanına çevrilir və Azərbaycan həm də Qafqazın sonuncu yəhudi icmasının məskənidir.
Bundan başqa, Azərbaycan coğrafi mövqeyinə görə Türkiyə ilə İsrail arasında normallaşma üçün mühüm rol oynaya bilər. Türkiyə Avrasiyaya təsirini genişləndirmək səylərində İsraili tərəfdaş kimi qəbul etsəydi, İsrail orada Çin infrastrukturu və texnoloji ekspansiyasına qarşı tarazlıq imkanını təqdim edə, eyni zamanda İranı məhdudlaşdırmaq üçün geosiyasi imkanlar təklif edə bilər. Təbii ki, Azərbaycanın Cənubi Qafqazı, Mərkəzi Asiyanı və Yaxın Şərqi birləşdirən coğrafi mövqeyini nəzərə alsaq, bu cür səylərdə mərkəzi rol oynamağa hazırdır.
Müvafiq olaraq, Ankara İsraillə münasibətlərini normallaşdırmağa ümid edirsə, Bakının vasitəçiliyi irəliyə doğru ən çox ehtimal olunan yol ola bilər və faktiki olaraq, Azərbaycan rəhbərliyi iki ölkə arasında münasibətləri normallaşdırmaq üçün öz resurslarını səfərbər etməyə hazır olduğunu artıq bəyan edib. 2020-ci ilin dekabrında Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov demişdi ki, Bakı İsraillə Türkiyə arasında vasitəçilik edə bilər. Bundan əlavə, daha sonra, 2021-ci ilin aprelində Azərbaycan prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev üçtərəfli danışıqlara ev sahibliyi edə biləcəklərini bəyan edib.
Bununla belə, Azərbaycan Bennet administrasiyasının Türkiyəyə münasibətini müşahidə etdiyi üçün Bakı Ankara üçün İsrailə qarşı çıxmaq istəyərdi. Əgər İsrailin yeni hökuməti Türkiyə ilə yaxınlaşmaqdan qaçarsa, Bakı məkik diplomatiyası rolundan çəkinəcək. İsrail Türkiyə ilə normallaşmaya yaşıl işıq yandırsa, Bakı vasitəçi ola bilər.
İsraildəki Lapid-Bennet hökumətinin Türkiyə ilə münasibətlərin məcrasını dəyişib-dəyişdirməyəcəyi hər kəsi maraqlandırır. İki ölkə birbaşa təmas qurmağa çalışarsa, Ankaranın yeni İsrail hökuməti ilə əlaqə saxlamaq üçün üç diplomatik kanalı var.
Birincisi, müdafiə naziri Benni Qantz və türkiyəli həmkarı Hulusi Akar bir-biri ilə asanlıqla əlaqə saxlaya bildi. Onların hər ikisinin oxşar peşələrdən olması iki ölkə arasında danışıqlar prosesində etimad mühiti yaratmaqla bu prosesi asanlaşdıra bilər.
İkincisi, İsraildəki Azərbaycan lobbisinin aparıcı simalarından biri olan sovet əsilli siyasətçi Aviqdor Liberman Türkiyə-İsrail münasibətlərinin bərpasında azərbaycanlıların vasitəçiliyinə açıq olacaq və bu prosesin başlanmasına kömək edə bilərdi.
Nəhayət, sonuncu variant Mənsur Abbasdır. İsraildə “Müsəlman Qardaşları”nın siyasi mədəniyyətini təmsil edən bir aktyor kimi Mənsur Abbas İsrail və Türkiyədə qərar qəbul edənlər arasında körpü rolunu oynaya və iki ölkənin fərqli fikirlərini tarazlaşdırmaq üçün danışıqlar apara bilər.
Bu nöqtədə Türkiyə və ya İsrail rəhbərliyi bu və ya digər yollardan hər hansı biri vasitəsilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün hər cür səy göstərsə, bu, iki ölkə üçün uzun və yorucu bir prosesə start verəcək. Belə olan halda Azərbaycan prosesdə inam və xoş niyyət aşılamaq üçün lazım olan vasitəçi ola bilər.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 11:06
Dünyada nüvə silahı ilə bağlı gərginlik artır
Bu gün, 08:47
İranın nüvə obyektinə zərbələr zəlzələyə səbəb olub
Bu gün, 00:13
İran XİN-nin binası vurulub - Ölən və yaralanan var
Dünən, 13:19
Sabah leysan yağacaq, güclü külək əsəcək
14-06-2025, 20:24
Ərdoğan İlham Əliyevə zəng edib
14-06-2025, 08:07
Cəlaloğlu: İranın vurulmasının iki səbəbi var
13-06-2025, 17:43
Rus ordusu Dnepropetrovsk vilayətinə daxil olub
13-06-2025, 16:44
Keçmiş səfir: Çin və Rusiyanın İranın yanında duracağına inanmıram
13-06-2025, 11:24
Azərbaycan İran və İsraili dialoqa çağırır
13-06-2025, 10:40
143 milyon manatlıq mənimsəmə üzrə yenidən məhkəmə olub
13-06-2025, 09:57
İsrailin İrana zərbələri davam edəcək
13-06-2025, 09:27
Tramp İrana hücumdan əvvəlcədən məlumatlı olub
13-06-2025, 08:30
AZAL son hadisələrlə əlaqədar bəzi reysləri ləğv edib - Siyahı
13-06-2025, 07:23
İsrail İranı vurmağa başlayıb
12-06-2025, 17:51
Nə Bayden, nə də Tramp Rusiyanın çökməsini istəmir
12-06-2025, 17:09
Təqaüd və sosial müavinətlər artırılıb - Fərman
12-06-2025, 14:57
“Hörümçək toru” əməliyyatının son məqsədi nə idi?
12-06-2025, 13:07
İranı vurmağa hazırlaşırlar
11-06-2025, 15:00
Nüvə hücumu ola bilər - Xəbərdarlıq
11-06-2025, 14:27
Qəbul imtahanının nəticəsi elan edilib
11-06-2025, 12:12
Dron müharibəsinin dərsləri
11-06-2025, 08:09
NATO Ukrayna ilə bağlı qərar verməyə hazırlaşır
10-06-2025, 16:32
Mollazadə: Paşinyan Qarabağ klanı ilə mübarizəni davam etdirir
10-06-2025, 13:54
Rusiya təhlükəsi artır - Xəbərdarlıq
10-06-2025, 13:07
Cəlaloğlu: “Dini idarələr kəşfiyyatla əməkdaşlıq edib”
10-06-2025, 11:18
İranda it gəzdirmə polemikası: daha bir qadağa qüvvəyə minir
9-06-2025, 22:32
Deputat: “İqtisadiyyatımız üçün görülən işləri yetərli saymıram”
6-06-2025, 10:11
Elmdə yenilik: insanlar 1000 il yaşaya biləcək
5-06-2025, 17:33
İqlim dəyişikliyi münaqişələri artıracaq
5-06-2025, 13:29
Kilsə ilə Paşinyan arasında qarşıdurma böyüyür
5-06-2025, 12:08
Moskva və Bakı “Rus Evi”nə dair hələ də razılığa gəlməyib
5-06-2025, 10:05
Federasiya rəhbərini icra başçısı bıçaqlatdırıb? - Yenilənib
4-06-2025, 11:27
Vaşinqton Qafqaza böyük diplomatik diqqət yetirir
4-06-2025, 11:10
Rusiyaya qarşı daha sərt sanksiya hazırlanıb
4-06-2025, 10:13
Azərbaycan və Ermənistanın dövlət komissiyaları arasında görüş olub
4-06-2025, 08:08
Sabirabaddakı yanğında 4 nəfər həyatını itirib - (Yenilənib)
3-06-2025, 17:32
Məhkəmələrə hakimlər təyin edilib - (Siyahı)
3-06-2025, 17:26
Dünyanın bir hissəsi su altında qalacaq
3-06-2025, 15:18
Müharibə daha təhlükəli fazaya keçib
3-06-2025, 12:29
Xaricdə yaşayan daha 7 nəfər haqqında həbs qərarı çıxarılıb
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
