20:27 / 16-06-2025
İran dövlət televiziyasının binası raketlə vurulub
18:00 / 16-06-2025
Cüdoçumuz dünya çempionatının yarımfinalına yüksəlib
17:32 / 16-06-2025
Rusiya Azərbaycandan göndərilən kartofu geri qaytarıb
15:28 / 16-06-2025
Pənah Hüseyn: "Bu addım istefa anlamına gəlmir"
14:07 / 16-06-2025
İran prezidenti: "İran nüvə silahı hazırlamaq niyyətində deyil"
13:06 / 16-06-2025
Sabah yağış yağacaq
13:01 / 16-06-2025
İrandan 41 Azərbaycan vətəndaşı təxliyə olunub
12:35 / 16-06-2025
İsrail-İran qarşıdurması Cənubi Qafqazda necə əks-səda verir?
12:20 / 16-06-2025
İran hipersəs raketlərindən istifadə edir
11:37 / 16-06-2025
55 yaşlı məktəb yarıməsrlik məzunlarına qucaq açıb - Video
11:14 / 16-06-2025
Xəzər dənizində zəlzələ olub
11:06 / 16-06-2025
Dünyada nüvə silahı ilə bağlı gərginlik artır
10:48 / 16-06-2025
Zelenski-Tramp görüşü Kanadada olacaq
10:38 / 16-06-2025
İran İsrailə məxsus təyyarəni vurub
10:34 / 16-06-2025
Pənah Hüseyn sədr səlahiyyətini müavininə həvalə edib - Foto
10:12 / 16-06-2025
İsmayıllıda hotel yanıb
10:01 / 16-06-2025
İran prezidenti: "Biz nüvə silahına can atmırıq"
09:58 / 16-06-2025
İranda “Mossad”ın PUA və bombalar hazırlayan emalatxanası aşkar edilib
08:47 / 16-06-2025
İranın nüvə obyektinə zərbələr zəlzələyə səbəb olub
08:23 / 16-06-2025
İran İsraili zülmətə qərq edib
00:13 / 16-06-2025
İran XİN-nin binası vurulub - Ölən və yaralanan var
19:08 / 15-06-2025
İranda indiyədək 128 nəfər həlak olub
16:47 / 15-06-2025
Hidayət Heydərov ilk görüşdə məğlub olub
13:19 / 15-06-2025
Sabah leysan yağacaq, güclü külək əsəcək
13:10 / 15-06-2025
Şıx çimərliyində iki nəfər boğulub - Video
12:59 / 15-06-2025
Prezident yeni səfirlərin etimadnamələrini qəbul edib - Fotolar
10:00 / 15-06-2025
Mehriban Əliyeva Mlli Qurtuluş Günü ilə bağlı fotolar paylaşıb
09:14 / 15-06-2025
Vəhdət Partiyasının sədri dəyişib - Fotolar
08:50 / 15-06-2025
İranın zərbəsindən sonra İsraildə tədqiqat mərkəzi yanıb
08:07 / 14-06-2025
Cəlaloğlu: İranın vurulmasının iki səbəbi var
14:57 / 12-06-2025
“Hörümçək toru” əməliyyatının son məqsədi nə idi?
07:27 / 12-06-2025
Üç min avtomobilin olduğu yük gəmisi bir həftədir yanır
07:17 / 12-06-2025
Ağ ev Yaxın Şərqdən diplomatları və hərbçi ailələrini çıxarır
07:23 / 13-06-2025
İsrail İranı vurmağa başlayıb
21:06 / 11-06-2025
Acun Ilıcalı istefa verib
17:06 / 13-06-2025
Laçın şəhərinin Baş planı təsdiqlənib
22:53 / 11-06-2025
"Qarabağ" Marko Veşoviçlə yollarını ayırıb
21:38 / 12-06-2025
Erməniəsilli şəxslərin məhkəməsi davam edir - Yenilənib
18:49 / 13-06-2025
“Rəmzi qisas erası bitdi” - Ekspertlər İsrail-İran duelinin aqibətini necə görür?
17:43 / 13-06-2025
Rus ordusu Dnepropetrovsk vilayətinə daxil olub
07:37 / 12-06-2025
Sabiq prezident sui-qəsddə şübhəli bilinir
Türkiyənin yeni bir başlanğıca ehtiyacı var
Tarix: 16-02-2023 11:26 | Bölmə: Slayd
Fevralın 6-da Türkiyənin cənub şəhərlərində 7,8 bal gücündə zəlzələ baş verib. Minlərlə bina, həyati əhəmiyyətli magistral yollar və hava limanları dağılıb. Son məlumatlara görə, 30 mindən çox Türkiyə vətəndaşı həlak olub, milyonlarla insan isə birbaşa təsirə məruz qalıb.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Natinal Interest” yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur ki, Türkiyə zəlzələlərə çox meylli olsa da, hökumətin reaksiyasının qeyri-kafi olması səbəbindən Ərdoğan hökuməti ciddi tənqidlərlə üzləşir:
Mərkəzləşdirilmiş bürokratiya bir çox QHT və könüllü birliklərin hərəkətliliyinə mane olub, dolayısı ilə itkiləri artırıb.
Zəlzələ daha pis bir zamanda gələ bilməzdi. Türkiyə iqtisadiyyatı onsuz da pis vəziyyətdədir və indiki fəlakət ölkənin iqtisadi və siyasi vəziyyətini daha da çətinləşdirir.
Hazırda biz yenidənqurma səylərinin gözlənilən xərclərini bilə bilmərik, lakin daha az dağıdıcı olan İzmit zəlzələsi (1999) təxminən 17 milyard dollara başa gəldi və ya o dövrdə ÜDM-nin təxminən 1 faizini təşkil etdi.
Türkiyəli seçicilər 2018-ci ildən bəri ilk milli seçkilər üçün zəlzələ səbəbindən seçkilərin təxirə salınmaması ehtimalı ilə iyun ayında sandıq başına getdikdə, onların qarşısında prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın son on ildəki geniş iqtisadi siyasətini təsdiq etmək və ya düzəltmək vəzifəsi qoyulacaq.
Türkiyə iqtisadiyyatı hətta qlobal iqtisadi təlatüm fonunda da anomaliyadır. Ölkə 2020-ci ilin iyun ayında COVID-19 karantinlərini ləğv edəndən bəri hakim Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) nəyin bahasına olursa-olsun artımı stimullaşdırmaq üçün geniş iqtisadi islahatlara başlayıb. Bu, güclü iqtisadi göstəricilərə, o cümlədən 2021-ci ildə 11 faiz iqtisadi artıma, qlobal tənəzzül zamanı doqquz rüb ərzində artıma, bir çox G-20 və OECD ölkələrini üstələməyə və keçən il gözlənilən 5 faizlik artıma gətirib çıxardı ki, bu da onu dünyanın ən sürətli göstəricilərindən birinə çevirdi. Bu müddət ərzində Türkiyə də sübut etdi ki, iqtisadi artım mütləq rifahla nəticələnmir. Milyonlarla türk vətəndaşı bu siyasətlərdən zərər çəkmiş, lirənin kəskin şəkildə zəifləməsinə və qaçaq inflyasiyaya, yoxsullaşan orta təbəqəyə və istehlakçı inamının kəskin şəkildə azalmasına səbəb olmuşdur. Bu hallar bir çox kiçik biznesi müflis etdi və Türkiyə istiqrazlarının xarici investorlar arasında “zibil” statusuna çatmasına səbəb oldu. Cəmi 2 il əvvəl 1 dollar təxminən 7 türk lirəsinə bərabər idi. Bu gün möhkəmlənən dollar və zəifləyən lirə ilə həmin konvertasiya məzənnəsi 1:19-a yaxınlaşır və alıcılıq qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir.
Türkiyənin iqtisadi “yüksək axını” əhalinin böyük əksəriyyətini su altında qoyub. Bu insanlar indi mövcud siyasətin sadiq olub-olmadığını və ya irəliyə doğru yeni bir yola ehtiyac olub-olmadığına qərar verəcəklər.
Son iqtisadi maneələrə baxmayaraq, Türkiyə hələ də regional və qlobal iqtisadi gücə çevrilmək potensialına malikdir. 84 milyon əhalisi və güclü istehsal sənayesi ilə Türkiyə istehlak məhsulları, nəqliyyat avadanlığı, elektronika və kənd təsərrüfatı məhsullarında qlobal liderdir. Bütün potensialını reallaşdırmaq üçün Ərdoğanın administrasiyası və ya onun varisi iqtisadi uğurun daha geniş tərifini qəbul etməlidir.
Həddindən artıq “qızdırılan” iqtisadiyyatın “soyuması”
2022-ci ilin oktyabr ayına olan məlumata görə, Türkiyədə qaçaq inflyasiya illik müqayisədə 85,5 faizə çatıb və bu, Zimbabve, Livan və Venesuela kimi aşağı gəlirli, inkişaf etməmiş ölkələr və İran kimi sanksiyalara məruz qalan iqtisadiyyatlarla yanaşı, dünyanın istənilən ölkəsi arasında yeddinci yerdədir.
Dekabrda 64 faizə düşsə də, Türkiyənin inflyasiya səviyyəsi hələ də aparıcı Qərb iqtisadiyyatlarından təxminən on dəfə çoxdur.
Faiz dərəcələrinin artırılması mərkəzi banklar tərəfindən isti iqtisadiyyatları soyutmaq üçün çox istifadə edilən bir taktikadır. Bununla belə, Ərdoğan yüksək faiz dərəcələrinin yüksək inflyasiya yaratdığı və xalqın dəstəyi müqabilində iqtisadi aktivliyi yüksək saxlamaq üçün aşağı faiz dərəcələrinə sövq edən qeyri-adi iqtisadi inancdadır. Pul siyasəti üzərində nəzarəti saxlamaq üçün o, son 7 ildə Türkiyə Mərkəzi Bankının rəhbərini dörd dəfə dəyişib.
Ərdoğan 2022-ci ili başa vurmaq üçün Mərkəzi Bank faiz dərəcələrini təkrəqəmli retməyə çağırmışdı. Bu dördüncü faiz endirməsi Türkiyəni, “Bloomberg”in “həddindən artıq kənar status” adlandırdığı bir şəraitə yönəltdi.
İnflyasiyaya təkan verməklə yanaşı, Ərdoğanın müdaxiləçi pul siyasəti Türkiyə Mərkəzi Bankının müstəqilliyini təhlükə altına alır, yerli istehlakçılar və xarici investorlar tərəfindən inamın kəskin azalmasına səbəb olur. Bunu geniş yayılmış sənaye tətilləri və vətəndaş iğtişaşları, ölkənin orta təbəqəsinin tıxanması və minimum əmək haqqının 55 faiz artırılması ilə birləşdirin - bunun inflyasiyanı daha da artıracağı və kiçik biznesi əzəcəyi gözlənilir.
İqtisadi artıma baxmayaraq, Türkiyə hiperinflyasiya spiralına yaxınlaşır. Türkiyənin ölkə riskinin ehtimal olunan göstəriciləri olan CDS mükafatları 2022-ci ilin iyul ayında 900-ü keçib ki, bu da 2003-cü ildən bəri ən yüksək göstəricidir. Bu, ölkənin yüksək defolt riski altında olması deməkdir.
Seçkilərin müdaxiləçi iqtisadiyyata təsiri
Türkiyənin güclü demokratik ənənəsi var, lakin son illərdə ölkənin demokratik təsisatlarının şəffaflığı və hesabatlılığı ilə bağlı narahatlıqlar artır.
Beləliklə, Türkiyənin 2023-cü il seçkisi bir çoxları tərəfindən rəqabətli avtoritar idarəçiliyi institutlaşdırmaq və ya demokratikləşməyə qayıtmaq arasında seçim kimi dönüş nöqtəsi hesab olunur.
Ərdoğan inflyasiyanın ram edilməsi hesabına yüksək artım kursunu davam etdirmək niyyətində olduğuna işarə edib. İqtisadiyyatın zəif idarə olunması Ərdoğan və AKP-dən geniş narazılığın əsas mənbəyidir.
Digər siyasi məsələlər iqtisadiyyatı üstələyirsə, seçicilər staqflyasiyaya dözə bilər. Son seçkilərdə seçicilər AKP-nin milli təhlükəsizliyə və terrorla mübarizəyə yanaşmasını iqtisadi zəifləmə əvəzinə dəyərləndiriblər. Son zəlzələdən əvvəl Türkiyə iqtisadiyyatının zəifliyi ehtimal seçicilər arasında ən vacib məsələ idi. Amma indi belə görünür ki, zəlzələ təkzibedilməz iqtisadi nəticələri ilə növbəti il ərzində də siyasi gündəmin əsas mövzusu olaraq qalacaq. Buna baxmayaraq, dövlət üzərində möhkəm nəzarəti sayəsində Ərdoğanı qiymətləndirməmək olmaz.
Mövcud prezidentlik sistemi 2017-ci ildə keçirilən ümumxalq referendumunda təsdiq edilib. 2018-ci ildə yenidən seçilməsindən sonra Ərdoğan demokratik nəzarət və tarazlığı aradan qaldıraraq, məhkəmə də daxil olmaqla, bütün qurumlar üzərində hakimiyyəti birləşdirib.
Bir çox beynəlxalq müşahidəçilərin fikrincə, Ərdoğan avtoritarizmin əlamətdar əlamətlərini, o cümlədən qohumbazlıq, klientizm və hökumətin hesabatlılığının olmaması kimi əlamətləri qəbul edib. Kim daxildə Ərdoğanın əleyhinə danışırsa, onun yerinə sadiq adam təyin olunub.
AKP-nin may ayında qazanacağı, ehtimal olunan qələbə, davamlı olmayan izlərinə baxmayaraq, bu siyasətlər üçün hakim mandat rolunu oynayacaq. Bu, çox güman ki, vəziyyətin nəzarətdən çıxması ilə artan müdaxilə və dövlət idarəçiliyinə gətirib çıxaracaq.
Ərdoğanın hərəkətlərindən və ritorikasından fikirlər götürən Türkiyə Avropa İttifaqı və Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə iqtisadi əlaqələrin pisləşməsini görə bilər ki, bu da Qərbin birbaşa xarici investisiyalarının (BXİ) və borclanma qabiliyyətinin azalmasına gətirib çıxarır. Bununla belə, Ərdoğan Qərbin iqtisadi dəstəyinin təsirini, o cümlədən keçmiş regional rəqibləri Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri ilə əlaqələri gücləndirməklə əvəz etmək üçün praqmatik yanaşma nümayiş etdirdi.
Türkiyənin dönüşü üçün hələ də gec deyil
Seçki bülleteninin digər tərəfində, müxalifət alyansı iqtisadi uğur üçün alternativ bir vizion təmin etmək üçün dünyanın ən yaxşı iqtisadi ağıllarından bəzilərini topladı. Bunlara Daron Acemoğlu, Uorton professoru Bilge Yılmaz və keçmiş AKP iqtisadiyyat naziri və keçmiş Ərdoğanın müttəfiqi Əli Babacan kimi dünya şöhrətli iqtisadçılar daxildir.
Əgər bu texnokratlar konsensusa gələ bilsələr, seçkiləri dəyişdirə, xarici investorların və beynəlxalq donorların etimadını bərpa etməyə kömək edə bilərlər.
Yeni hökumətin qısamüddətli, lazımlı ağrılarla Türkiyənin uzunmüddətli iqtisadi sağlamlığına üstünlük verməsi çətin olacaq. Geniş daxili və beynəlxalq dəstək əldə edən institusional revizyon olmadan irəliyə doğru heç bir yol yoxdur.
Adi iqtisadi siyasətə qayıtmaq həm də son bir neçə ildə süni iqtisadi artımın bir hissəsinin açılması deməkdir. Türkiyə iqtisadiyyatı da demokratikləşmə prosesinə qayıtmaqdan faydalanacaq. Daha şəffaf və hesabatlı hökumət daha proqnozlaşdırıla bilən və sabit biznes mühiti yaradaraq, bununla da ölkədə sahibkarlığı, investisiyaları və inkişafı təşviq edərdi.
Gəlir bərabərsizliyinə qalib gəlmək
Türkiyənin yeni iqtisadiyyatında hər kəsin masa arxasında oturması lazımdır - bu model, adətən, “paydaş kapitalizmi” adlandırılır. İnvestorlar, biznes sahibləri, işçilər, müştərilər və geniş ictimaiyyət də daxil olmaqla hər kəs böyümədən uzunmüddətli iqtisadi qazanc əldə etməlidir.
Zəif siyasət quruculuğu və idarəetmə mövcud paradiqmaya gətirib çıxardı və iqtisadiyyatın çox hissəsini özü ilə birlikdə götürdü. Bununla belə, müəyyən sektorlar iqtisadi küləklərə qarşı dayanıqlılıq nümayiş etdirir.
Türkiyənin texnoloji startapları “Getir”, “Peak Games” və “Insider” bu yaxınlarda tanınmış vençur kapitalı firmalarından investisiya cəlb etdi. Texnologiyaya əsaslanan inkişaf Türkiyənin gələcəyi üçün daha vacibdir, böyük məşğulluq və əməkhaqqı artımını təmin edir. Növbəti seçkinin qalibi məntiqli iqtisadi idarəçiliyi qəbul edərsə, Türkiyə XBİ və hər cür investisiya üçün daha proqnozlaşdırıla bilən bir yerə çevrilər.
Mövcud siyasətlər dəyişərsə, startapların Türkiyədə böyümək üçün istifadə edə biləcəkləri kapitala daha çox çıxışı olacaq. Mövcud tendensiyalar eyni qalsa, o zaman bu startaplar gedəcək və iqtisadi tərəqqi fürsətindən istifadə edəcəklər. Həqiqətən bu qədər sadədir.
Hazırkı hökumət son iqtisadi itkilərə, o cümlədən zəlzələlərə görə çox böyük məsuliyyət daşıyır. Axı Türkiyədə zəlzələ vergisi yığılır və fəlakətin aradan qaldırılması üçün təyin edilir. Bununla belə, son illərdə həmin vəsaitlərin böyük hissəsi magistral yollar və hava limanları kimi infrastruktur layihələrinə yönəldilib.
Eyni şəkildə, Türkiyənin başına gələn böyük bir fəlakətdən sonra yardım səylərini koordinasiya etmək hər hansı bir hökumət üçün çətin olardı. Lakin indiki hakimiyyət bir sıra ağılsız və düzgün olmayan addımlar atdı, o cümlədən sosial mediaya qadağa qoydu. Qarşıdan gələn seçkilərə cəmi üç ay qalmış yenidənqurma ilə məşğul olmaq indiki hakimiyyət üçün asan olmayacaq, çünki artıq davam edən və kök salmış iqtisadi böhran var. Zəlzələnin mənfi təsirləri iqtisadiyyatın pis vəziyyətini daha da ağırlaşdıracaq və seçkilərin gedişatına təsir göstərəcək.
Türkiyənin yeni bir başlanğıca ehtiyacı var. Buna görə də növbəti seçki Türkiyənin geniş iqtisadi potensialını açmaq və vətəndaşları üçün parlaq, ədalətli gələcək yaratmaq üçün açardır. Güclü iqtisadiyyat sabit demokratik sistemlə birlikdə Türkiyəni qeyri-müəyyən bir bölgədə sabitliyin sütununa çevirəcək.
E. KAMAL
Reyting.az
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 16-02-2023 11:26 | Bölmə: Slayd
Fevralın 6-da Türkiyənin cənub şəhərlərində 7,8 bal gücündə zəlzələ baş verib. Minlərlə bina, həyati əhəmiyyətli magistral yollar və hava limanları dağılıb. Son məlumatlara görə, 30 mindən çox Türkiyə vətəndaşı həlak olub, milyonlarla insan isə birbaşa təsirə məruz qalıb.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Natinal Interest” yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur ki, Türkiyə zəlzələlərə çox meylli olsa da, hökumətin reaksiyasının qeyri-kafi olması səbəbindən Ərdoğan hökuməti ciddi tənqidlərlə üzləşir:
Mərkəzləşdirilmiş bürokratiya bir çox QHT və könüllü birliklərin hərəkətliliyinə mane olub, dolayısı ilə itkiləri artırıb.
Zəlzələ daha pis bir zamanda gələ bilməzdi. Türkiyə iqtisadiyyatı onsuz da pis vəziyyətdədir və indiki fəlakət ölkənin iqtisadi və siyasi vəziyyətini daha da çətinləşdirir.
Hazırda biz yenidənqurma səylərinin gözlənilən xərclərini bilə bilmərik, lakin daha az dağıdıcı olan İzmit zəlzələsi (1999) təxminən 17 milyard dollara başa gəldi və ya o dövrdə ÜDM-nin təxminən 1 faizini təşkil etdi.
Türkiyəli seçicilər 2018-ci ildən bəri ilk milli seçkilər üçün zəlzələ səbəbindən seçkilərin təxirə salınmaması ehtimalı ilə iyun ayında sandıq başına getdikdə, onların qarşısında prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın son on ildəki geniş iqtisadi siyasətini təsdiq etmək və ya düzəltmək vəzifəsi qoyulacaq.
Türkiyə iqtisadiyyatı hətta qlobal iqtisadi təlatüm fonunda da anomaliyadır. Ölkə 2020-ci ilin iyun ayında COVID-19 karantinlərini ləğv edəndən bəri hakim Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) nəyin bahasına olursa-olsun artımı stimullaşdırmaq üçün geniş iqtisadi islahatlara başlayıb. Bu, güclü iqtisadi göstəricilərə, o cümlədən 2021-ci ildə 11 faiz iqtisadi artıma, qlobal tənəzzül zamanı doqquz rüb ərzində artıma, bir çox G-20 və OECD ölkələrini üstələməyə və keçən il gözlənilən 5 faizlik artıma gətirib çıxardı ki, bu da onu dünyanın ən sürətli göstəricilərindən birinə çevirdi. Bu müddət ərzində Türkiyə də sübut etdi ki, iqtisadi artım mütləq rifahla nəticələnmir. Milyonlarla türk vətəndaşı bu siyasətlərdən zərər çəkmiş, lirənin kəskin şəkildə zəifləməsinə və qaçaq inflyasiyaya, yoxsullaşan orta təbəqəyə və istehlakçı inamının kəskin şəkildə azalmasına səbəb olmuşdur. Bu hallar bir çox kiçik biznesi müflis etdi və Türkiyə istiqrazlarının xarici investorlar arasında “zibil” statusuna çatmasına səbəb oldu. Cəmi 2 il əvvəl 1 dollar təxminən 7 türk lirəsinə bərabər idi. Bu gün möhkəmlənən dollar və zəifləyən lirə ilə həmin konvertasiya məzənnəsi 1:19-a yaxınlaşır və alıcılıq qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir.
Türkiyənin iqtisadi “yüksək axını” əhalinin böyük əksəriyyətini su altında qoyub. Bu insanlar indi mövcud siyasətin sadiq olub-olmadığını və ya irəliyə doğru yeni bir yola ehtiyac olub-olmadığına qərar verəcəklər.
Son iqtisadi maneələrə baxmayaraq, Türkiyə hələ də regional və qlobal iqtisadi gücə çevrilmək potensialına malikdir. 84 milyon əhalisi və güclü istehsal sənayesi ilə Türkiyə istehlak məhsulları, nəqliyyat avadanlığı, elektronika və kənd təsərrüfatı məhsullarında qlobal liderdir. Bütün potensialını reallaşdırmaq üçün Ərdoğanın administrasiyası və ya onun varisi iqtisadi uğurun daha geniş tərifini qəbul etməlidir.
Həddindən artıq “qızdırılan” iqtisadiyyatın “soyuması”
2022-ci ilin oktyabr ayına olan məlumata görə, Türkiyədə qaçaq inflyasiya illik müqayisədə 85,5 faizə çatıb və bu, Zimbabve, Livan və Venesuela kimi aşağı gəlirli, inkişaf etməmiş ölkələr və İran kimi sanksiyalara məruz qalan iqtisadiyyatlarla yanaşı, dünyanın istənilən ölkəsi arasında yeddinci yerdədir.
Dekabrda 64 faizə düşsə də, Türkiyənin inflyasiya səviyyəsi hələ də aparıcı Qərb iqtisadiyyatlarından təxminən on dəfə çoxdur.
Faiz dərəcələrinin artırılması mərkəzi banklar tərəfindən isti iqtisadiyyatları soyutmaq üçün çox istifadə edilən bir taktikadır. Bununla belə, Ərdoğan yüksək faiz dərəcələrinin yüksək inflyasiya yaratdığı və xalqın dəstəyi müqabilində iqtisadi aktivliyi yüksək saxlamaq üçün aşağı faiz dərəcələrinə sövq edən qeyri-adi iqtisadi inancdadır. Pul siyasəti üzərində nəzarəti saxlamaq üçün o, son 7 ildə Türkiyə Mərkəzi Bankının rəhbərini dörd dəfə dəyişib.
Ərdoğan 2022-ci ili başa vurmaq üçün Mərkəzi Bank faiz dərəcələrini təkrəqəmli retməyə çağırmışdı. Bu dördüncü faiz endirməsi Türkiyəni, “Bloomberg”in “həddindən artıq kənar status” adlandırdığı bir şəraitə yönəltdi.
İnflyasiyaya təkan verməklə yanaşı, Ərdoğanın müdaxiləçi pul siyasəti Türkiyə Mərkəzi Bankının müstəqilliyini təhlükə altına alır, yerli istehlakçılar və xarici investorlar tərəfindən inamın kəskin azalmasına səbəb olur. Bunu geniş yayılmış sənaye tətilləri və vətəndaş iğtişaşları, ölkənin orta təbəqəsinin tıxanması və minimum əmək haqqının 55 faiz artırılması ilə birləşdirin - bunun inflyasiyanı daha da artıracağı və kiçik biznesi əzəcəyi gözlənilir.
İqtisadi artıma baxmayaraq, Türkiyə hiperinflyasiya spiralına yaxınlaşır. Türkiyənin ölkə riskinin ehtimal olunan göstəriciləri olan CDS mükafatları 2022-ci ilin iyul ayında 900-ü keçib ki, bu da 2003-cü ildən bəri ən yüksək göstəricidir. Bu, ölkənin yüksək defolt riski altında olması deməkdir.
Seçkilərin müdaxiləçi iqtisadiyyata təsiri
Türkiyənin güclü demokratik ənənəsi var, lakin son illərdə ölkənin demokratik təsisatlarının şəffaflığı və hesabatlılığı ilə bağlı narahatlıqlar artır.
Beləliklə, Türkiyənin 2023-cü il seçkisi bir çoxları tərəfindən rəqabətli avtoritar idarəçiliyi institutlaşdırmaq və ya demokratikləşməyə qayıtmaq arasında seçim kimi dönüş nöqtəsi hesab olunur.
Ərdoğan inflyasiyanın ram edilməsi hesabına yüksək artım kursunu davam etdirmək niyyətində olduğuna işarə edib. İqtisadiyyatın zəif idarə olunması Ərdoğan və AKP-dən geniş narazılığın əsas mənbəyidir.
Digər siyasi məsələlər iqtisadiyyatı üstələyirsə, seçicilər staqflyasiyaya dözə bilər. Son seçkilərdə seçicilər AKP-nin milli təhlükəsizliyə və terrorla mübarizəyə yanaşmasını iqtisadi zəifləmə əvəzinə dəyərləndiriblər. Son zəlzələdən əvvəl Türkiyə iqtisadiyyatının zəifliyi ehtimal seçicilər arasında ən vacib məsələ idi. Amma indi belə görünür ki, zəlzələ təkzibedilməz iqtisadi nəticələri ilə növbəti il ərzində də siyasi gündəmin əsas mövzusu olaraq qalacaq. Buna baxmayaraq, dövlət üzərində möhkəm nəzarəti sayəsində Ərdoğanı qiymətləndirməmək olmaz.
Mövcud prezidentlik sistemi 2017-ci ildə keçirilən ümumxalq referendumunda təsdiq edilib. 2018-ci ildə yenidən seçilməsindən sonra Ərdoğan demokratik nəzarət və tarazlığı aradan qaldıraraq, məhkəmə də daxil olmaqla, bütün qurumlar üzərində hakimiyyəti birləşdirib.
Bir çox beynəlxalq müşahidəçilərin fikrincə, Ərdoğan avtoritarizmin əlamətdar əlamətlərini, o cümlədən qohumbazlıq, klientizm və hökumətin hesabatlılığının olmaması kimi əlamətləri qəbul edib. Kim daxildə Ərdoğanın əleyhinə danışırsa, onun yerinə sadiq adam təyin olunub.
AKP-nin may ayında qazanacağı, ehtimal olunan qələbə, davamlı olmayan izlərinə baxmayaraq, bu siyasətlər üçün hakim mandat rolunu oynayacaq. Bu, çox güman ki, vəziyyətin nəzarətdən çıxması ilə artan müdaxilə və dövlət idarəçiliyinə gətirib çıxaracaq.
Ərdoğanın hərəkətlərindən və ritorikasından fikirlər götürən Türkiyə Avropa İttifaqı və Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə iqtisadi əlaqələrin pisləşməsini görə bilər ki, bu da Qərbin birbaşa xarici investisiyalarının (BXİ) və borclanma qabiliyyətinin azalmasına gətirib çıxarır. Bununla belə, Ərdoğan Qərbin iqtisadi dəstəyinin təsirini, o cümlədən keçmiş regional rəqibləri Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri ilə əlaqələri gücləndirməklə əvəz etmək üçün praqmatik yanaşma nümayiş etdirdi.
Türkiyənin dönüşü üçün hələ də gec deyil
Seçki bülleteninin digər tərəfində, müxalifət alyansı iqtisadi uğur üçün alternativ bir vizion təmin etmək üçün dünyanın ən yaxşı iqtisadi ağıllarından bəzilərini topladı. Bunlara Daron Acemoğlu, Uorton professoru Bilge Yılmaz və keçmiş AKP iqtisadiyyat naziri və keçmiş Ərdoğanın müttəfiqi Əli Babacan kimi dünya şöhrətli iqtisadçılar daxildir.
Əgər bu texnokratlar konsensusa gələ bilsələr, seçkiləri dəyişdirə, xarici investorların və beynəlxalq donorların etimadını bərpa etməyə kömək edə bilərlər.
Yeni hökumətin qısamüddətli, lazımlı ağrılarla Türkiyənin uzunmüddətli iqtisadi sağlamlığına üstünlük verməsi çətin olacaq. Geniş daxili və beynəlxalq dəstək əldə edən institusional revizyon olmadan irəliyə doğru heç bir yol yoxdur.
Adi iqtisadi siyasətə qayıtmaq həm də son bir neçə ildə süni iqtisadi artımın bir hissəsinin açılması deməkdir. Türkiyə iqtisadiyyatı da demokratikləşmə prosesinə qayıtmaqdan faydalanacaq. Daha şəffaf və hesabatlı hökumət daha proqnozlaşdırıla bilən və sabit biznes mühiti yaradaraq, bununla da ölkədə sahibkarlığı, investisiyaları və inkişafı təşviq edərdi.
Gəlir bərabərsizliyinə qalib gəlmək
Türkiyənin yeni iqtisadiyyatında hər kəsin masa arxasında oturması lazımdır - bu model, adətən, “paydaş kapitalizmi” adlandırılır. İnvestorlar, biznes sahibləri, işçilər, müştərilər və geniş ictimaiyyət də daxil olmaqla hər kəs böyümədən uzunmüddətli iqtisadi qazanc əldə etməlidir.
Zəif siyasət quruculuğu və idarəetmə mövcud paradiqmaya gətirib çıxardı və iqtisadiyyatın çox hissəsini özü ilə birlikdə götürdü. Bununla belə, müəyyən sektorlar iqtisadi küləklərə qarşı dayanıqlılıq nümayiş etdirir.
Türkiyənin texnoloji startapları “Getir”, “Peak Games” və “Insider” bu yaxınlarda tanınmış vençur kapitalı firmalarından investisiya cəlb etdi. Texnologiyaya əsaslanan inkişaf Türkiyənin gələcəyi üçün daha vacibdir, böyük məşğulluq və əməkhaqqı artımını təmin edir. Növbəti seçkinin qalibi məntiqli iqtisadi idarəçiliyi qəbul edərsə, Türkiyə XBİ və hər cür investisiya üçün daha proqnozlaşdırıla bilən bir yerə çevrilər.
Mövcud siyasətlər dəyişərsə, startapların Türkiyədə böyümək üçün istifadə edə biləcəkləri kapitala daha çox çıxışı olacaq. Mövcud tendensiyalar eyni qalsa, o zaman bu startaplar gedəcək və iqtisadi tərəqqi fürsətindən istifadə edəcəklər. Həqiqətən bu qədər sadədir.
Hazırkı hökumət son iqtisadi itkilərə, o cümlədən zəlzələlərə görə çox böyük məsuliyyət daşıyır. Axı Türkiyədə zəlzələ vergisi yığılır və fəlakətin aradan qaldırılması üçün təyin edilir. Bununla belə, son illərdə həmin vəsaitlərin böyük hissəsi magistral yollar və hava limanları kimi infrastruktur layihələrinə yönəldilib.
Eyni şəkildə, Türkiyənin başına gələn böyük bir fəlakətdən sonra yardım səylərini koordinasiya etmək hər hansı bir hökumət üçün çətin olardı. Lakin indiki hakimiyyət bir sıra ağılsız və düzgün olmayan addımlar atdı, o cümlədən sosial mediaya qadağa qoydu. Qarşıdan gələn seçkilərə cəmi üç ay qalmış yenidənqurma ilə məşğul olmaq indiki hakimiyyət üçün asan olmayacaq, çünki artıq davam edən və kök salmış iqtisadi böhran var. Zəlzələnin mənfi təsirləri iqtisadiyyatın pis vəziyyətini daha da ağırlaşdıracaq və seçkilərin gedişatına təsir göstərəcək.
Türkiyənin yeni bir başlanğıca ehtiyacı var. Buna görə də növbəti seçki Türkiyənin geniş iqtisadi potensialını açmaq və vətəndaşları üçün parlaq, ədalətli gələcək yaratmaq üçün açardır. Güclü iqtisadiyyat sabit demokratik sistemlə birlikdə Türkiyəni qeyri-müəyyən bir bölgədə sabitliyin sütununa çevirəcək.
E. KAMAL
Reyting.az
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 20:27
İran dövlət televiziyasının binası raketlə vurulub
Bu gün, 11:06
Dünyada nüvə silahı ilə bağlı gərginlik artır
Bu gün, 08:47
İranın nüvə obyektinə zərbələr zəlzələyə səbəb olub
Bu gün, 00:13
İran XİN-nin binası vurulub - Ölən və yaralanan var
14-06-2025, 20:24
Ərdoğan İlham Əliyevə zəng edib
14-06-2025, 08:07
Cəlaloğlu: İranın vurulmasının iki səbəbi var
13-06-2025, 17:43
Rus ordusu Dnepropetrovsk vilayətinə daxil olub
13-06-2025, 16:44
Keçmiş səfir: Çin və Rusiyanın İranın yanında duracağına inanmıram
13-06-2025, 11:24
Azərbaycan İran və İsraili dialoqa çağırır
13-06-2025, 10:40
143 milyon manatlıq mənimsəmə üzrə yenidən məhkəmə olub
13-06-2025, 09:57
İsrailin İrana zərbələri davam edəcək
13-06-2025, 09:27
Tramp İrana hücumdan əvvəlcədən məlumatlı olub
13-06-2025, 08:30
AZAL son hadisələrlə əlaqədar bəzi reysləri ləğv edib - Siyahı
13-06-2025, 07:23
İsrail İranı vurmağa başlayıb
12-06-2025, 17:51
Nə Bayden, nə də Tramp Rusiyanın çökməsini istəmir
12-06-2025, 17:09
Təqaüd və sosial müavinətlər artırılıb - Fərman
12-06-2025, 14:57
“Hörümçək toru” əməliyyatının son məqsədi nə idi?
12-06-2025, 13:07
İranı vurmağa hazırlaşırlar
11-06-2025, 15:00
Nüvə hücumu ola bilər - Xəbərdarlıq
11-06-2025, 14:27
Qəbul imtahanının nəticəsi elan edilib
11-06-2025, 12:12
Dron müharibəsinin dərsləri
11-06-2025, 08:09
NATO Ukrayna ilə bağlı qərar verməyə hazırlaşır
10-06-2025, 16:32
Mollazadə: Paşinyan Qarabağ klanı ilə mübarizəni davam etdirir
10-06-2025, 13:54
Rusiya təhlükəsi artır - Xəbərdarlıq
10-06-2025, 13:07
Cəlaloğlu: “Dini idarələr kəşfiyyatla əməkdaşlıq edib”
10-06-2025, 11:18
İranda it gəzdirmə polemikası: daha bir qadağa qüvvəyə minir
9-06-2025, 22:32
Deputat: “İqtisadiyyatımız üçün görülən işləri yetərli saymıram”
6-06-2025, 10:11
Elmdə yenilik: insanlar 1000 il yaşaya biləcək
5-06-2025, 17:33
İqlim dəyişikliyi münaqişələri artıracaq
5-06-2025, 13:29
Kilsə ilə Paşinyan arasında qarşıdurma böyüyür
5-06-2025, 12:08
Moskva və Bakı “Rus Evi”nə dair hələ də razılığa gəlməyib
5-06-2025, 10:05
Federasiya rəhbərini icra başçısı bıçaqlatdırıb? - Yenilənib
4-06-2025, 11:27
Vaşinqton Qafqaza böyük diplomatik diqqət yetirir
4-06-2025, 11:10
Rusiyaya qarşı daha sərt sanksiya hazırlanıb
4-06-2025, 10:13
Azərbaycan və Ermənistanın dövlət komissiyaları arasında görüş olub
4-06-2025, 08:08
Sabirabaddakı yanğında 4 nəfər həyatını itirib - (Yenilənib)
3-06-2025, 17:32
Məhkəmələrə hakimlər təyin edilib - (Siyahı)
3-06-2025, 17:26
Dünyanın bir hissəsi su altında qalacaq
3-06-2025, 15:18
Müharibə daha təhlükəli fazaya keçib
3-06-2025, 12:29
Xaricdə yaşayan daha 7 nəfər haqqında həbs qərarı çıxarılıb
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
