Sumqayıt hadisələrini törətmək kimlərin marağında idi?

Xəbər lenti

12:33 / 11-08-2025

67 yaşlı Qusar sakini iki nəfəri baltalayıb

12:24 / 11-08-2025

AAK 141 nəfərə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi adını verməkdən imtina edib

12:20 / 11-08-2025

Tehran şimal sərhədində “Tramp marşrutu”na müqavimət göstərə biləcəkmi?

11:56 / 11-08-2025

Lənkəranda yanğın törədən şəxs cəzalandırılıb

11:52 / 11-08-2025

“Azerbaijan” və “Ilham Aliyev” həştəqləri “X” sosial şəbəkəsində trendə çevrilib

11:47 / 11-08-2025

ABŞ ordusu mafiyalara qarşı döyüşəcək

11:43 / 11-08-2025

UEFA "Qarabağ"ın rəqibinə xəbərdarlıq edib

11:40 / 11-08-2025

Azərbaycan Ukraynaya 2 milyon dollarlıq yardım göndərəcək - Sərəncam

11:25 / 11-08-2025

Azərbaycan-ABŞ birgə layihəsi böyük gələcəyə doğru inamlı addımdır - Bəyanat

11:02 / 11-08-2025

Məleykə Abbaszadə abituriyentlərə müraciət edib

10:51 / 11-08-2025

Xankəndidə VII Türkoloji Yay Məktəbi keçiriləcək

10:42 / 11-08-2025

Zelenski Tramp və Putinin masasında özünə yer axtarır

10:39 / 11-08-2025

Avstraliya Fələstin dövlətini tanıyacaq

10:35 / 11-08-2025

“The Jerusalem Post”: "Azərbaycan Yaxın Şərq diplomatiyasında mühüm oyunçuya çevrilir"

10:35 / 11-08-2025

İlham Əliyevin sülh gündəliyi: dünən təzyiq edənlər bu gün təbrik edirlər

10:29 / 11-08-2025

Naxçıvanda əsgər özünü niyə öldürüb? - Məhkəmə prosesi

10:16 / 11-08-2025

Zəngilanda yanğın törədən şəxs saxlanılıb

09:58 / 11-08-2025

Avropalılar Alyaska görüşündən əvvəl Trampla danışacaq

09:48 / 11-08-2025

Tramp-Putin görüşü necə hazırlanır?

09:33 / 11-08-2025

Bu gün ali məktəblərə ixtisas seçimi başlayır

09:28 / 11-08-2025

Ankarada zəlzələ baş verib

09:17 / 11-08-2025

Güclü zəlzələ və sunami proqnozlaşdırılır

09:14 / 11-08-2025

Prezident kəskin bəyanatla çıxış edib

09:09 / 11-08-2025

Koronavirus peyvəndi cinayətə sövq edib?

08:58 / 11-08-2025

Pxenyan ABŞ-Koreya təlimlərindən narahatdır

08:55 / 11-08-2025

Pekin Tayvan məsələsində Putinə güvənir

08:51 / 11-08-2025

Rusiya və ABŞ ərazi mübadiləsini müzakirə edir

00:21 / 11-08-2025

Ukrayna Rusiyanın neft emalı zavodunu vurub

18:41 / 10-08-2025

Ağdərədə meşə yanğını davam edir

18:05 / 10-08-2025

Azərbaycan-Pakistan əlaqələri daha da genişlənəcək

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

14:15 / 06-08-2025

Təranə Muradova: “Sevgisiz heç nə yaratmaq mümkün deyil” - Müsahibə

15:10 / 07-08-2025

İlham Əliyev ABŞ-da işgüzar səfərdədir - Fotolar

11:05 / 07-08-2025

Şəmkirdə ağır qəza: 7 nəfər ölüb, xəsarət alanlar var - (Yenilənib)

00:04 / 08-08-2025

İlham Əliyev Donald Trampın xüsusi elçisi ilə görüşüb - Fotolar

08:11 / 07-08-2025

Xəzərin dibi ilə fiber-optik kabel çəkilir

20:47 / 06-08-2025

Xaricdə təhsil alan 107 nəfərin diplomu tanınmayıb

00:50 / 09-08-2025

Əliyev-Paşinyan görüşünə dair Birgə Bəyannamə imzalanıb

13:24 / 07-08-2025

Əliyevlə Paşinyanın ABŞ-dakı danışıqları tarixi sıçrayışa səbəb olacaqmı?

23:38 / 08-08-2025

İlham Əliyev-Donald Tramp görüşü başlayıb - (Yenilənib)

01:18 / 08-08-2025

Zəngəzur dəhlizi reallaşır

00:42 / 09-08-2025

Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişinin mətni paraflanıb

00:59 / 08-08-2025

Tramp 907-ci düzəlişin icrasını dayandıracaq

Sumqayıt hadisələrini törətmək kimlərin marağında idi?
Tarix: 28-02-2024 17:18 | Bölmə: Xəbərlər

Şirift ölçüsü:

İbrahim Əliyev
Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin kafedra müdiri

Sumqayıt hadisələrindən 36 il keçsə də, həqiqətin tam açılmasına daim ehtiyac duyulur. Bunu nəzərə alaraq bir neçə il əvvəl nəşr edilmiş yazımı təkrarən oxucuların ixtiyarına verirəm:

SSRİ-nin dağılması ərəfəsində bu dövlətin ərazisində baş vermiş müəmmalı hadisələrdən biri də 1988-ci ilin fevral ayının 26-27-də Sumqayıt şəhərində törədilmiş fitnəkar hadisədir.

Faktik olaraq Sumqayıt təxribatı 1980-ci illərin axırlarında regionda əsası qoyulan bir siyasətin ilk təzahürlərindən ən məkrlisi və eybəcəri idi.

Sumqayıt iğtişaşları özbaşına qalxan kor-təbii bir hadisə deyildi. Bu, uzun bir dövr ərzində işlənib hazırlanmış, ən xırda detallarına qədər hesablanmış, başlanğıcı və sonu, hətta qurbanları olacaq adamların adları əvvəlcədən məlum olan cinayət hadisəsi idi. Digər cinayətlərdən yeganə fərqi isə onun ayrı-ayrı cinayətkar şəxslər və ya cinayətkar qrup tərəfindən deyil, Sovet dövlətində müqəddəs hesab edilən, xüsusi xidmət orqanları tərəfindən SSRİ-nin ali partiya və dövlət rəhbərlərinin göstərişi və “xeyir-duası” ilə həyata keçirilməsi idi.

Sumqayıt hadisələrinin başlanması, gedişi, nəticələri, başvermə yeri və zamanı əvvəlcədən düşünülmüş, ssenariləşdirilmiş, təsdiq edilmiş plana əsasən aparılmışdı. Bu plan isə konkret məqsədlər güdürdü. Həmişə olduğu kimi, həmin plan son dərəcə dəqiqliklə, yüksək peşəkarlıqla və “qüsursuz” icra edilmişdi. Bu planın diqqəti cəlb edən məqamlarından biri də o idi ki, onun iştirakçılarının əksəriyyəti hadisəni hazırlayan və idarə edən şəxslərdən fərqli olaraq, özləri də hiss etmədən idarə edilir, onların problemlərindən, emosional vəziyyətlərindən, insani hisslərindən cinayət əməlini həyata kemirmək üçün istifadə edilirdi.(1; 2; 3; 4)

Sumqayıt hadisələrinin SSRİ rəhbərliyinin göstərişi ilə hazırlanması və həyata keçirilməsini müxtəlif sənədlər də sübut edir. Hadisələrin və proseslərin gedişinə diqqət yetirdikdə pis maskalanmış və tələsik şəkildə ört-basdır edilmiş həqiqətləri müşahidə etməmək mümkün deyil.

Sumqayıt hadisələri iki qonşu xalqın münasibət probleminin nəticəsi deyildi. Bu hadisə SSRİ-nin iflası ərəfəsində imperiyanın ərazilərinin qopub ayrılmasının və müstəqil dövlətlərin yaranmasının qarşısını almaq, dünyanın yeni təsir dairələrinə bölüşdürülməsi məqamında həmin əraziləri öz təsirində saxlamaq və uzaq perspektivdə onları bir sərhəd daxilində yenidən birləşdirməyə yönəlmiş nəhəng və uzunmüddətli bir planın tərkib hissəsi idi.

Əlbəttə, bu tipli münaqişə ocaqlarının alovlandırılması anında yerli problemlər, milli, dini maraqlar, tarixi incikliklər əsas məqsədləri və onun əsl törədicilərini pərdələmək üçün qabardılır, milli problemlər ön plana çəkilir, münaqişəyə milli xarakter damğası vurulur. Elə məhz başlanğıc məqamında milli-etnik düşmənçiliyin aktuallaşması qarşıduran tərəflərin özündə gözlənilməz bir hadisə kimi qarşılanır. Buna görə də Qarabağ münaqişəsinin başlanğıcında törədilmiş Sumqayıt hadisələrinə gətirilən səbəblər təbii ki, normal məntiqə uyğun gəlmir. Sumqayıt hadisələrinin səbəbi məhz bu maraqlar idi. Azərbaycanda və Ermənistanda qızışdırılan düşmənçilik başlanmış işlərə haqq qazandırmaq məqsədi güdürdü.

Müxtəlif sənədlərdə milli amil qəsdən qabardılır. Əsas məqsədləri ört-basdır etmək, imperiya maraqlarını pərdələmək üçün Sumqayıt hadisələrində erməniləri başlıca maraqlı tərəf kimi on plana çıxarırlar.

Erməni pravokatorlar – Qriqoryan və onun qohum-əqrəbası qırğının törədiciləri kimi təqdim edilir.

Ermənilərin həm Sumqayıt hadisələrində, həm də bütövlükdə Qarabağ münaqişəsində təqsiri böyükdür. Onlar bilirdilər ki, Azərbaycana qarşı irəli sürülən ittihamların heç bir əsası yoxdur, lakin özlərinin maraqları xatirinə xəyanətə getməyə, Azərbaycana qarşı fitnələrdə ən mənfur rolu oynamağa razı olmuşdular. Onlar hətta Azərbaycanda, o cümlədən Sumqayıtda, Bakıda yaşayan erməniləri qurban verməyə hazır olurlar. Onlar bu cinayətin ən qəddar icraçısı kimi çıxış edirlər.

Sumqayıt hadisələri zamanı SSRİ-nin maraqlarını satmış, mövcud ictimai-iqtisadi sistemdən və ideologiyadan imtina etməyə hazırlaşan Sovet dövləti və Kommunist Partiyası rəhbərliyi öz niyyət və məqsədlərini elə də ciddi gizlədə bilmir, hər addımda öz xəyanətkar mövqelərini büruzə verirdilər. Ola bilər ki, həmin vaxt sovet qanunlarının və partiya prinsiplərinin müqəddəsliyi onları artıq maraqlandırmırdı. Onlar başladıqları dağıdıcılıq işini axıra çatdırmaq üçün cəmiyyətin gözündə ifşa olmaqdan çəkinmədən açıq-aşkar cinayətə gedirdilər.

Sumqayıt hadisələri SSRİ-də və sosializm dünyasında törədilən birinci və ya axırıncı cinayət deyildi. Sovet İttifaqının müxtəlif yerlərində alovlandırdıqları münaqişə ocaqlarının hamısı cüzi fərqlə bir-birini təkrar edirdi.

Əlbəttə, Sumqayıt hadisələrinin bütün cəhətləri barəsində geniş danışmaq olar. Bu barədə kifayət qədər tədqiqatlar, analitik məqalələr də mövcuddur. Lakin onların hamısının ümumi problemli cəhəti yekun nəticələrin həqiqi reallığı olduğu kimi əhatə etməməsidir. (1; 2; 3; 4) Bu hadisələrin araşdırılmalı məqamları kifayət qədər çoxdur. Ən başlıcası isə, Sumqayıt hadisələri və onunla eyni xarakteri daşıyan və eyni kateqoriyaya aid edilən münaqişələr lokal xarakterli bir hadisə deyil, onlar daha böyük, daha miqyaslı nəhəng bir prosesin tərkib hissələri idi. Buna görə də o hadisələrin düzgün qiymətləndirilməsi gedən prosesin səbəbləri, məntiqi davamı, qlobal nəticələri kontekstindən mümkündür. Hazırda həmin qlobal prosesin bitmədiyini və öz gedişinin qızğın mərhələsində olduğunu nəzərə alaraq qeyd etməliyik ki, obyektiv qiymətləndirməyə mane olan amillər kifayət qədər çoxdur. Bu mənada, bu vaxta qədər aparılan tədqiqatlardakı çatışmazlıqlar müəyyən qədər başadüşüləndir.

Hazırkı məqalədə başlıca məqsəd Sumqayıt hadisələrində Sovet rəhbərliyinin qəribə mövqeyinə, verilən qiymətlərin, qəbul edilən qərarların mahiyyətinə diqqət yetirməkdir. Onların sadəcə, nəzərdən keçirilməsi çox həqiqətləri daha dərindən anlamağa imkan verir. Zaman keçdikcə üzə çıxan yeni faktlar, hadisələrin obyektiv gedişi və onların gətirib çıxardıqları reallıqlar məsələnin mahiyyətini daha əsaslı şəkildə əks etdirir.(5; 6; 7)

Sumqayıt hadisələrinin, eləcə də ona qədər SSRİ-nin müxtəlif yerlərində etnik zəmində baş vermiş bütün münaqişələrin bir mərkəzdən idarə olunması, konkret məqsədlərə xidmət etməsi artıq çoxları üçün sirr deyildir. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq, onların həqiqi məqsədləri, mahiyyəti barədə mübahisələr davam etməkdədir. Bu da həmin hadisələrin bu gün də davam edən qlobal bir prosesin tərkib hissəsi olaraq nəhəng güc və nüfuz sahibi olan, hadisələrin gedişinə təsir etmək gücünə malik qüvvələrin maraqlarına toxunması, həmin səbəbdən də həqiqqətin ortaya qoyulmasının qarşısının alınmasıdır. Bu mənada Azərbaycanın, onun tədqiqatçılarının dönə-dönə bu məsələlərin, o cümlədən Sumqayıt hadisələri ilə bağlı olan məsələlərin üzərinə qayıtması və dünyaya çatdırılması son dərəcə vacibdir.

Azərbaycanın müasir dövrdə başına gətirilən müsibətlərin yalnız ermənilərlə bağlanması diqqəti daha güclü, daha məkrli qüvvələrin cinayətlərindən yayındırmaq, baş verən hadisələrə lokal don geyindirmək, özlərini isə həqiqətin bərqərar edilməsinə xidmət göstərən qüvvə kimi təqdim etmək məqsədi daşıyır.

Şübhəsiz, ermənilərin bu proseslərdə oynadığı mənfur xəyanətkar rol danılmazdır. Lakin unutmaq olmaz ki, ermənilərin hüquqlarının müdafiəsi adı altında daha iyrənc siyasət yeridilir. Bu məsələdə ortada olan milli-etnik maraqlar qabardılaraq əsas məqam kimi təqdim olunur.

Bu vaxta qədər Sumqayıt iğtişaşları zamanı baş verən hadisələrin, onun haqqında çıxarılan qərarların, hakimiyyət orqanları tərəfindən atılan addımların birmənalı qəbul edilən qaneedici izahı yoxdur. Bu həqiqətlər Azərbaycan ictimaiyyəti və dövləti tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul edilsə də, onun dünyaya təqdim edilməsində anlaşılmazlıqlar kifayət qədər çoxdur.

Həmin hadisələrə SSRİ dövlətinin və hakim Kommunist Partiyası rəhbərliyinin sərgilədiyi münasibət, dedikləri fikirlər, qəbul etdikləri qərarlar onların məsələnin mahiyyətini saxtalaşdırmaq və həqiqətləri ört-basdır etmək cəhdlərindən başqa bir şey deyildi. Hadisədən sonra Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunda aparılmış müzakirələr, orada irəli sürülən mülahizələr belə ciddi bir problemə həmin münasibəti bir daha nümayiş etdirir. Orada M. Qorbaçovun Qarabağ münaqişəsinin səbəbləri, Sumqayıt hadisələrinin iştirakçıları haqqında dediyi fikirlər, hadisələrə bütövlükdə verilən qiymət məsələyə qeyri-ciddi münasibəti göstərir. Bu iclasların protokolları da orada real vəziyyəti gizlətmək üçün edilən canfəşanlığı əyani şəkildə əks etdirir.

Əvvəla, Sumqayıt şəhərinin əhalisi haqqında həqiqətə uyğun olmayan fikirlər səsləndirilir. Guya bu şəhərin əhalisinin hər beş nəfərindən biri kriminal aləmə mənsubdur.

Hadisələrin başıpozuq xuliqan dəstələr tərəfindən törədildiyi bildirilir. Hadisələrdən ötən dövr ərzində bunun həqiqətə uyğun olmadığı dəfələrlə sübuta yetirilib.

Qarabağ problemindən danışarkən baş katib onu heç vaxt olmayan səbəblərlə əlaqələndirir. Dağlıq Qarabağın daim diqqətdən kənarda qalmasından, sosial-iqtisadi inkişaf cəhətdən respublikanın ümumi səviyyəsindən geridə olmasından, erməni əhalinin etnik və dini ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarından danışılır. Lakin Sovet dövləti rəhbərliyinin DQMV sosial iqtisadi və mədəni inkişafından xəbəri olmaması qeyri-mümkündür. Onun dəlilləri Sov.İKP MK-nın 1988-ci ildə qəbul etdiyi qərarda verilmiş faktlarla təkzib olunur. Gətirilən bəhanələrin qondarma olmasının sübutu üçün o qədər də çox vaxt tələb olunmur. Qarabağ münaqişəsi dərinləşdikcə, onu törədənlərin əsl məqsədləri aşkar olduqca hadisələrin başlanğıcında irəli sürülən bəhanələrin gülünclüyü təkrar-təkrar üzə çıxır.

Sumqayıt hadisələrindən danışılarkən sovet milisinin və ordu hissələrinin, təhlükəsizlik orqanlarının seyrçi mövqe tutmasının məsuliyyəti də Azərbaycan hökumətinin ayağına yazılır, onların səhlənkarlığının və gizli niyyətlərinin nəticəsi kimi izah edilir. Halbuki onların belə passiv mövqeyi mərkəzi hakimiyyətin niyyətlərindən xəbər verirdi.

Burada hadisədən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclaslarında aparılan müzakirələrə bir daha qayıtmaq və təhlil etmək istərdik. (8, F.89,siy.42,iş 19. V. 1-8; 9, F.89,siy.42,iş 18. V. 1-11) Sumqayıt hadisələri baş verdikdən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunda keçirilən müzakirələrin də məqsədi erməni-azərbaycan münaqişəsinə təkan vermək, ölkənin ali partiya orqanı adından hadisələrə siyasi damğa vuraraq onu istədikləri donda təqdim etmək idi. Bütün bunlar sübut edir ki, Sumqayıt hadisələri təsadüfən baş verməmişdi. Bu pis maskalanmış cinayət hadisəsi Azərbaycanın müstəqillik iradəsinə qarşı çevrilmiş bir avantüra idi.

Sumqayıt hadisələri sonrakı illərdə davam etdirilən təxribatların başlanğıcı oldu. Həmin hadisələrin axıra kimi araşdırılmasına, onun səbəblərinin, gedişinin, nəticələrinin tam şəkildə işıqlanmasına, ən başlıcası isə ona hərtərəfli hüquqi qiymətin verilməsinə ehtiyac qalmaqdadır. Kimin kim olduğu öz təsdiqini tapdıqdan sonra o təxribatların nəticələrinin tam aradan qaldırılmasından və problemin ümumi həllindən danışmaq olar.

Ədəbiyyat:

1. Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. - Bakı: “Qartal”, 1998. - 280 s.

2. Armenian provocation – Sumqait events; Erməni fitnəsi – Sumqayıt hadisələri. Bakı: Nurlan, 2008. 96 səhifə.

3. Məmmədov İ.M. Azərbaycana qarşı Sumqayıt təxribatı - “Qriqoryanın işi”, Bakı, “Təhsil”, 2013, 336 s.

4. Aslan İsmayılov. Sumqayıt-SSRİ-nin süqutunun başlanğıcı. Bakı: Çaşıoğlu. 2010. 204 səh.

5. Sumqayıt hadisələri – 2008.prokurorluq. http://www.prokurorluq.gov.az/sumqayit/

6. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (I) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat1.pdf;

7. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (II) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat2.pdf

8. Российский Государственный Архив Новейшей Истории (РГАНИ). f.89,siy.42, iş 19. V. 1-8

9. РГАНИ. f.89,siy.42,iş 18. V. 1-11.

Ana səhifəyə dön