Sumqayıt hadisələrini törətmək kimlərin marağında idi?

Xəbər lenti

09:27 / 17-10-2025

Füzuli Şəhəri Günü münasibətilə atəşfəşanlıq olacaq

08:58 / 17-10-2025

“Kiss”-in məşhur gitaraçısı vəfat edib

08:52 / 17-10-2025

Kürdəmirdəki uşaq bağçasında yanğın olub

08:47 / 17-10-2025

Robot köpəklər Çinin küçələrində patrulluq edirlər

08:42 / 17-10-2025

İsrail Livana 10-dan çox hava zərbəsi endirib

08:36 / 17-10-2025

ABŞ ordusu gəmiyə hücum edib

08:24 / 17-10-2025

Trampla Putinin telefon söhbətinin təfərrüatı açıqlanıb

08:18 / 17-10-2025

Farac Rusiya təyyarələrini vuracağına söz verib

08:12 / 17-10-2025

Tramp: “Tomagavk”lara özümüzün ehtiyacımız var

08:05 / 17-10-2025

3D-bioprinter tibb aləmində yenilik olacaq

07:53 / 17-10-2025

Prezident İlham Əliyev Füzuli ilə bağlı paylaşım edib - Video

00:02 / 17-10-2025

Füzulinin işğaldan azad olunmasından beş il ötür

22:40 / 16-10-2025

Mehriban Əliyeva Vatikanda - Fotolar - Yenilənib

22:06 / 16-10-2025

Abid Şərifov insult keçirib, vəziyyəti ağırdır

21:46 / 16-10-2025

Trampla Putin Budapeştdə görüşəcəklər

20:20 / 16-10-2025

Ermənilər Bakıda hakim qarşısına çıxarılıblar

19:43 / 16-10-2025

Döyüş robotu müharibəyə hazırdır

18:48 / 16-10-2025

Yeni tikinti matrealı satışa çıxarılıb - Foto

18:01 / 16-10-2025

Fərhad Əhmədov məhkəmədə: "İnandırmışdılar ki, yaxtanı azad edəcəklər"

17:56 / 16-10-2025

Ramiz Mehdiyevin planının üstü necə açılıb? - Şok detallar

17:09 / 16-10-2025

Daha bir vəzifəli şəxs saxlanılıb - Foto

16:56 / 16-10-2025

Müdafiə Nazirliyi paradla bağlı məlumat yayıb

16:31 / 16-10-2025

Azərbaycan prezidenti Fransa səfirinin etimadnaməsini qəbul edib - Fotolar

16:25 / 16-10-2025

Füzulidəki qəzada dörd nəfər xəsarət alıb

15:57 / 16-10-2025

Çin demoqrafik böhranı texnoloji üstünlüklə həll edir - Foto

15:43 / 16-10-2025

Keçmiş diplomata hökm oxunub

15:17 / 16-10-2025

Avropanın müharibəyə hazırlaşmaq üçün beş il vaxtı var

15:02 / 16-10-2025

Xalq artisti II Fəxri xiyabanda dəfn olunub

14:56 / 16-10-2025

Məhkəmə hakiminin fəaliyyətinə xitam verilib - Foto

14:10 / 16-10-2025

“Ramiz Mehdiyev anti-milli ünsürdür” - DQC sədri

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

18:07 / 12-10-2025

İlham Əliyev Baş Assambleya iştirakçılarına müraciət edib

10:19 / 12-10-2025

Xarici İşlər Nazirliyi Qətərə başsağlığı verib

17:37 / 15-10-2025

Cəlaloğlu: Məsələ Ramiz Mehdiyevin həbsi ilə məhdudlaşmamalıdır - Müsahibə

12:30 / 13-10-2025

Prezident bir qrup şəxslə bağlı sərəncam imzalayıb - Siyahı

10:12 / 13-10-2025

Girovların dəyişdirilməsinə başlayıblar - Canlı yayım

22:14 / 14-10-2025

Ramiz Mehdiyevə 4 aylıq ev dustağı cəzası verilib - (Yenilənib)

12:32 / 13-10-2025

Rəhmon varisini təqdim edib

08:06 / 13-10-2025

Yer kürəsində gözlənilməz hadisə qeydə alınıb

13:21 / 15-10-2025

Prezident yeni idarə yaradıb - Fərman

13:38 / 13-10-2025

Şair Əlisəmid Kür dəfn olunub - Yenilənib

14:10 / 16-10-2025

“Ramiz Mehdiyev anti-milli ünsürdür” - DQC sədri

17:10 / 12-10-2025

Prezident İlham Əliyev Misirdə işgüzar səfərdədir - Fotolar

Sumqayıt hadisələrini törətmək kimlərin marağında idi?
Tarix: 28-02-2024 17:18 | Bölmə: Xəbərlər

Şirift ölçüsü:

İbrahim Əliyev
Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin kafedra müdiri

Sumqayıt hadisələrindən 36 il keçsə də, həqiqətin tam açılmasına daim ehtiyac duyulur. Bunu nəzərə alaraq bir neçə il əvvəl nəşr edilmiş yazımı təkrarən oxucuların ixtiyarına verirəm:

SSRİ-nin dağılması ərəfəsində bu dövlətin ərazisində baş vermiş müəmmalı hadisələrdən biri də 1988-ci ilin fevral ayının 26-27-də Sumqayıt şəhərində törədilmiş fitnəkar hadisədir.

Faktik olaraq Sumqayıt təxribatı 1980-ci illərin axırlarında regionda əsası qoyulan bir siyasətin ilk təzahürlərindən ən məkrlisi və eybəcəri idi.

Sumqayıt iğtişaşları özbaşına qalxan kor-təbii bir hadisə deyildi. Bu, uzun bir dövr ərzində işlənib hazırlanmış, ən xırda detallarına qədər hesablanmış, başlanğıcı və sonu, hətta qurbanları olacaq adamların adları əvvəlcədən məlum olan cinayət hadisəsi idi. Digər cinayətlərdən yeganə fərqi isə onun ayrı-ayrı cinayətkar şəxslər və ya cinayətkar qrup tərəfindən deyil, Sovet dövlətində müqəddəs hesab edilən, xüsusi xidmət orqanları tərəfindən SSRİ-nin ali partiya və dövlət rəhbərlərinin göstərişi və “xeyir-duası” ilə həyata keçirilməsi idi.

Sumqayıt hadisələrinin başlanması, gedişi, nəticələri, başvermə yeri və zamanı əvvəlcədən düşünülmüş, ssenariləşdirilmiş, təsdiq edilmiş plana əsasən aparılmışdı. Bu plan isə konkret məqsədlər güdürdü. Həmişə olduğu kimi, həmin plan son dərəcə dəqiqliklə, yüksək peşəkarlıqla və “qüsursuz” icra edilmişdi. Bu planın diqqəti cəlb edən məqamlarından biri də o idi ki, onun iştirakçılarının əksəriyyəti hadisəni hazırlayan və idarə edən şəxslərdən fərqli olaraq, özləri də hiss etmədən idarə edilir, onların problemlərindən, emosional vəziyyətlərindən, insani hisslərindən cinayət əməlini həyata kemirmək üçün istifadə edilirdi.(1; 2; 3; 4)

Sumqayıt hadisələrinin SSRİ rəhbərliyinin göstərişi ilə hazırlanması və həyata keçirilməsini müxtəlif sənədlər də sübut edir. Hadisələrin və proseslərin gedişinə diqqət yetirdikdə pis maskalanmış və tələsik şəkildə ört-basdır edilmiş həqiqətləri müşahidə etməmək mümkün deyil.

Sumqayıt hadisələri iki qonşu xalqın münasibət probleminin nəticəsi deyildi. Bu hadisə SSRİ-nin iflası ərəfəsində imperiyanın ərazilərinin qopub ayrılmasının və müstəqil dövlətlərin yaranmasının qarşısını almaq, dünyanın yeni təsir dairələrinə bölüşdürülməsi məqamında həmin əraziləri öz təsirində saxlamaq və uzaq perspektivdə onları bir sərhəd daxilində yenidən birləşdirməyə yönəlmiş nəhəng və uzunmüddətli bir planın tərkib hissəsi idi.

Əlbəttə, bu tipli münaqişə ocaqlarının alovlandırılması anında yerli problemlər, milli, dini maraqlar, tarixi incikliklər əsas məqsədləri və onun əsl törədicilərini pərdələmək üçün qabardılır, milli problemlər ön plana çəkilir, münaqişəyə milli xarakter damğası vurulur. Elə məhz başlanğıc məqamında milli-etnik düşmənçiliyin aktuallaşması qarşıduran tərəflərin özündə gözlənilməz bir hadisə kimi qarşılanır. Buna görə də Qarabağ münaqişəsinin başlanğıcında törədilmiş Sumqayıt hadisələrinə gətirilən səbəblər təbii ki, normal məntiqə uyğun gəlmir. Sumqayıt hadisələrinin səbəbi məhz bu maraqlar idi. Azərbaycanda və Ermənistanda qızışdırılan düşmənçilik başlanmış işlərə haqq qazandırmaq məqsədi güdürdü.

Müxtəlif sənədlərdə milli amil qəsdən qabardılır. Əsas məqsədləri ört-basdır etmək, imperiya maraqlarını pərdələmək üçün Sumqayıt hadisələrində erməniləri başlıca maraqlı tərəf kimi on plana çıxarırlar.

Erməni pravokatorlar – Qriqoryan və onun qohum-əqrəbası qırğının törədiciləri kimi təqdim edilir.

Ermənilərin həm Sumqayıt hadisələrində, həm də bütövlükdə Qarabağ münaqişəsində təqsiri böyükdür. Onlar bilirdilər ki, Azərbaycana qarşı irəli sürülən ittihamların heç bir əsası yoxdur, lakin özlərinin maraqları xatirinə xəyanətə getməyə, Azərbaycana qarşı fitnələrdə ən mənfur rolu oynamağa razı olmuşdular. Onlar hətta Azərbaycanda, o cümlədən Sumqayıtda, Bakıda yaşayan erməniləri qurban verməyə hazır olurlar. Onlar bu cinayətin ən qəddar icraçısı kimi çıxış edirlər.

Sumqayıt hadisələri zamanı SSRİ-nin maraqlarını satmış, mövcud ictimai-iqtisadi sistemdən və ideologiyadan imtina etməyə hazırlaşan Sovet dövləti və Kommunist Partiyası rəhbərliyi öz niyyət və məqsədlərini elə də ciddi gizlədə bilmir, hər addımda öz xəyanətkar mövqelərini büruzə verirdilər. Ola bilər ki, həmin vaxt sovet qanunlarının və partiya prinsiplərinin müqəddəsliyi onları artıq maraqlandırmırdı. Onlar başladıqları dağıdıcılıq işini axıra çatdırmaq üçün cəmiyyətin gözündə ifşa olmaqdan çəkinmədən açıq-aşkar cinayətə gedirdilər.

Sumqayıt hadisələri SSRİ-də və sosializm dünyasında törədilən birinci və ya axırıncı cinayət deyildi. Sovet İttifaqının müxtəlif yerlərində alovlandırdıqları münaqişə ocaqlarının hamısı cüzi fərqlə bir-birini təkrar edirdi.

Əlbəttə, Sumqayıt hadisələrinin bütün cəhətləri barəsində geniş danışmaq olar. Bu barədə kifayət qədər tədqiqatlar, analitik məqalələr də mövcuddur. Lakin onların hamısının ümumi problemli cəhəti yekun nəticələrin həqiqi reallığı olduğu kimi əhatə etməməsidir. (1; 2; 3; 4) Bu hadisələrin araşdırılmalı məqamları kifayət qədər çoxdur. Ən başlıcası isə, Sumqayıt hadisələri və onunla eyni xarakteri daşıyan və eyni kateqoriyaya aid edilən münaqişələr lokal xarakterli bir hadisə deyil, onlar daha böyük, daha miqyaslı nəhəng bir prosesin tərkib hissələri idi. Buna görə də o hadisələrin düzgün qiymətləndirilməsi gedən prosesin səbəbləri, məntiqi davamı, qlobal nəticələri kontekstindən mümkündür. Hazırda həmin qlobal prosesin bitmədiyini və öz gedişinin qızğın mərhələsində olduğunu nəzərə alaraq qeyd etməliyik ki, obyektiv qiymətləndirməyə mane olan amillər kifayət qədər çoxdur. Bu mənada, bu vaxta qədər aparılan tədqiqatlardakı çatışmazlıqlar müəyyən qədər başadüşüləndir.

Hazırkı məqalədə başlıca məqsəd Sumqayıt hadisələrində Sovet rəhbərliyinin qəribə mövqeyinə, verilən qiymətlərin, qəbul edilən qərarların mahiyyətinə diqqət yetirməkdir. Onların sadəcə, nəzərdən keçirilməsi çox həqiqətləri daha dərindən anlamağa imkan verir. Zaman keçdikcə üzə çıxan yeni faktlar, hadisələrin obyektiv gedişi və onların gətirib çıxardıqları reallıqlar məsələnin mahiyyətini daha əsaslı şəkildə əks etdirir.(5; 6; 7)

Sumqayıt hadisələrinin, eləcə də ona qədər SSRİ-nin müxtəlif yerlərində etnik zəmində baş vermiş bütün münaqişələrin bir mərkəzdən idarə olunması, konkret məqsədlərə xidmət etməsi artıq çoxları üçün sirr deyildir. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq, onların həqiqi məqsədləri, mahiyyəti barədə mübahisələr davam etməkdədir. Bu da həmin hadisələrin bu gün də davam edən qlobal bir prosesin tərkib hissəsi olaraq nəhəng güc və nüfuz sahibi olan, hadisələrin gedişinə təsir etmək gücünə malik qüvvələrin maraqlarına toxunması, həmin səbəbdən də həqiqqətin ortaya qoyulmasının qarşısının alınmasıdır. Bu mənada Azərbaycanın, onun tədqiqatçılarının dönə-dönə bu məsələlərin, o cümlədən Sumqayıt hadisələri ilə bağlı olan məsələlərin üzərinə qayıtması və dünyaya çatdırılması son dərəcə vacibdir.

Azərbaycanın müasir dövrdə başına gətirilən müsibətlərin yalnız ermənilərlə bağlanması diqqəti daha güclü, daha məkrli qüvvələrin cinayətlərindən yayındırmaq, baş verən hadisələrə lokal don geyindirmək, özlərini isə həqiqətin bərqərar edilməsinə xidmət göstərən qüvvə kimi təqdim etmək məqsədi daşıyır.

Şübhəsiz, ermənilərin bu proseslərdə oynadığı mənfur xəyanətkar rol danılmazdır. Lakin unutmaq olmaz ki, ermənilərin hüquqlarının müdafiəsi adı altında daha iyrənc siyasət yeridilir. Bu məsələdə ortada olan milli-etnik maraqlar qabardılaraq əsas məqam kimi təqdim olunur.

Bu vaxta qədər Sumqayıt iğtişaşları zamanı baş verən hadisələrin, onun haqqında çıxarılan qərarların, hakimiyyət orqanları tərəfindən atılan addımların birmənalı qəbul edilən qaneedici izahı yoxdur. Bu həqiqətlər Azərbaycan ictimaiyyəti və dövləti tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul edilsə də, onun dünyaya təqdim edilməsində anlaşılmazlıqlar kifayət qədər çoxdur.

Həmin hadisələrə SSRİ dövlətinin və hakim Kommunist Partiyası rəhbərliyinin sərgilədiyi münasibət, dedikləri fikirlər, qəbul etdikləri qərarlar onların məsələnin mahiyyətini saxtalaşdırmaq və həqiqətləri ört-basdır etmək cəhdlərindən başqa bir şey deyildi. Hadisədən sonra Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunda aparılmış müzakirələr, orada irəli sürülən mülahizələr belə ciddi bir problemə həmin münasibəti bir daha nümayiş etdirir. Orada M. Qorbaçovun Qarabağ münaqişəsinin səbəbləri, Sumqayıt hadisələrinin iştirakçıları haqqında dediyi fikirlər, hadisələrə bütövlükdə verilən qiymət məsələyə qeyri-ciddi münasibəti göstərir. Bu iclasların protokolları da orada real vəziyyəti gizlətmək üçün edilən canfəşanlığı əyani şəkildə əks etdirir.

Əvvəla, Sumqayıt şəhərinin əhalisi haqqında həqiqətə uyğun olmayan fikirlər səsləndirilir. Guya bu şəhərin əhalisinin hər beş nəfərindən biri kriminal aləmə mənsubdur.

Hadisələrin başıpozuq xuliqan dəstələr tərəfindən törədildiyi bildirilir. Hadisələrdən ötən dövr ərzində bunun həqiqətə uyğun olmadığı dəfələrlə sübuta yetirilib.

Qarabağ problemindən danışarkən baş katib onu heç vaxt olmayan səbəblərlə əlaqələndirir. Dağlıq Qarabağın daim diqqətdən kənarda qalmasından, sosial-iqtisadi inkişaf cəhətdən respublikanın ümumi səviyyəsindən geridə olmasından, erməni əhalinin etnik və dini ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarından danışılır. Lakin Sovet dövləti rəhbərliyinin DQMV sosial iqtisadi və mədəni inkişafından xəbəri olmaması qeyri-mümkündür. Onun dəlilləri Sov.İKP MK-nın 1988-ci ildə qəbul etdiyi qərarda verilmiş faktlarla təkzib olunur. Gətirilən bəhanələrin qondarma olmasının sübutu üçün o qədər də çox vaxt tələb olunmur. Qarabağ münaqişəsi dərinləşdikcə, onu törədənlərin əsl məqsədləri aşkar olduqca hadisələrin başlanğıcında irəli sürülən bəhanələrin gülünclüyü təkrar-təkrar üzə çıxır.

Sumqayıt hadisələrindən danışılarkən sovet milisinin və ordu hissələrinin, təhlükəsizlik orqanlarının seyrçi mövqe tutmasının məsuliyyəti də Azərbaycan hökumətinin ayağına yazılır, onların səhlənkarlığının və gizli niyyətlərinin nəticəsi kimi izah edilir. Halbuki onların belə passiv mövqeyi mərkəzi hakimiyyətin niyyətlərindən xəbər verirdi.

Burada hadisədən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclaslarında aparılan müzakirələrə bir daha qayıtmaq və təhlil etmək istərdik. (8, F.89,siy.42,iş 19. V. 1-8; 9, F.89,siy.42,iş 18. V. 1-11) Sumqayıt hadisələri baş verdikdən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunda keçirilən müzakirələrin də məqsədi erməni-azərbaycan münaqişəsinə təkan vermək, ölkənin ali partiya orqanı adından hadisələrə siyasi damğa vuraraq onu istədikləri donda təqdim etmək idi. Bütün bunlar sübut edir ki, Sumqayıt hadisələri təsadüfən baş verməmişdi. Bu pis maskalanmış cinayət hadisəsi Azərbaycanın müstəqillik iradəsinə qarşı çevrilmiş bir avantüra idi.

Sumqayıt hadisələri sonrakı illərdə davam etdirilən təxribatların başlanğıcı oldu. Həmin hadisələrin axıra kimi araşdırılmasına, onun səbəblərinin, gedişinin, nəticələrinin tam şəkildə işıqlanmasına, ən başlıcası isə ona hərtərəfli hüquqi qiymətin verilməsinə ehtiyac qalmaqdadır. Kimin kim olduğu öz təsdiqini tapdıqdan sonra o təxribatların nəticələrinin tam aradan qaldırılmasından və problemin ümumi həllindən danışmaq olar.

Ədəbiyyat:

1. Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. - Bakı: “Qartal”, 1998. - 280 s.

2. Armenian provocation – Sumqait events; Erməni fitnəsi – Sumqayıt hadisələri. Bakı: Nurlan, 2008. 96 səhifə.

3. Məmmədov İ.M. Azərbaycana qarşı Sumqayıt təxribatı - “Qriqoryanın işi”, Bakı, “Təhsil”, 2013, 336 s.

4. Aslan İsmayılov. Sumqayıt-SSRİ-nin süqutunun başlanğıcı. Bakı: Çaşıoğlu. 2010. 204 səh.

5. Sumqayıt hadisələri – 2008.prokurorluq. http://www.prokurorluq.gov.az/sumqayit/

6. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (I) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat1.pdf;

7. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (II) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat2.pdf

8. Российский Государственный Архив Новейшей Истории (РГАНИ). f.89,siy.42, iş 19. V. 1-8

9. РГАНИ. f.89,siy.42,iş 18. V. 1-11.

Ana səhifəyə dön