14:27 / 14-03-2025
Ata oğlunun ölümündə şübhəli bilinir
14:22 / 14-03-2025
Putin Trampın xüsusi nümayəndəsini qəbul edib
13:35 / 14-03-2025
Ruslar Kurskda daha bir yaşayış məntəqəsini azad edib
13:14 / 14-03-2025
Xocalı rayonuna növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib) - Fotolar
13:12 / 14-03-2025
Əfv Məsələləri Komissiyasının iclaslarının vaxtı uzadılıb
13:01 / 14-03-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:55 / 14-03-2025
Əliyevin Ermənistandan tələbləri beynəlxalq hüquq normalarına tam uyğundur - Professor
12:35 / 14-03-2025
Jurnalistlərin həbs müddəti uzadılıb - (Yenilənib)
12:14 / 14-03-2025
Nazir Pərviz Şahbazovun biznes planı "batıb"
12:11 / 14-03-2025
Humanitar təşkilatlar Qəzzaya yardımı azaldır
12:04 / 14-03-2025
Mirzoyan: "Sülh sazişi imzalandıqdan sonra ATƏT-ə ehtiyac qalmayacaq"
11:52 / 14-03-2025
İşğaldan azad edilən ərazilərdə ötən il 3 min km yol salınıb
11:46 / 14-03-2025
2024-cü ildə istehsalatla əlaqəli 87 nəfər həyatını itirib
11:28 / 14-03-2025
Moskva yenidən PUA hücumuna məruz qalıb
11:00 / 14-03-2025
Yevlaxda iki nəfər bıçaqlanıb
10:53 / 14-03-2025
Bakıdakı "Boranı" restoranında yanğın olub
10:52 / 14-03-2025
Ermənistan Qafqaz əhəmiyyətli referenduma hazırlaşır
10:34 / 14-03-2025
DİN və Penitensiar Xidmət əməliyyat keçirib
10:06 / 14-03-2025
BMT-nin Ali Komissarlığı Vardanyan işi üzrə yekun rəyini açıqlayıb
10:02 / 14-03-2025
Ukrayna ordusu Kursk bölgəsini tərk edir
09:49 / 14-03-2025
Gəncədə iki yeniyetmə itkin düşüb
09:45 / 14-03-2025
Abşeronda yaşlı qadın dəm qazından boğulub
09:43 / 14-03-2025
Britaniya Azərbaycana müdafiə attaşesi göndərib - Foto
09:19 / 14-03-2025
Oğurluqda şübhəli bilinən beş nəfər ələ keçib - Foto
08:54 / 14-03-2025
Okeanlarda daha sürətlə qabarma prosesi gedir
08:48 / 14-03-2025
Xarici İşlər Nazirliyi İşçi Qrupun Ruben Vardanyan işi ilə bağlı rəyini alqışlayır
08:40 / 14-03-2025
Hava limanında sərnişin təyyarəsi yanıb
08:31 / 14-03-2025
Teleulduz ikinci dəfə oğurluq üstə tutulub
14:48 / 10-03-2025
Baş redaktorun “Facebook” hesabı ələ keçirilib
20:14 / 09-03-2025
Liana Vəzirova - Mədəni həyatın ayrılmaz hissəsi
21:05 / 10-03-2025
Arkadi Qukasyan: "Böyük Ermənistan” ideyası nağıldır" - Məhkəmə prosesi - Yenilənib
16:31 / 09-03-2025
Ağ evdə daxili münaqişə qızışır
22:52 / 10-03-2025
Azərbaycan güləşçisi Avropa çempionatının qalibi olub
19:56 / 11-03-2025
Erməni şahid Bakıda Ruben Vardanyanın məhkəməsində ifadə verib - (Yenilənib) - Fotolar
13:26 / 10-03-2025
Tələbələrlə şairin görüşü keçirilib - Foto
21:09 / 13-03-2025
İlham Əliyev XII Qlobal Bakı Forumunda çıxış edib - (Yenilənib) - Fotolar
15:56 / 10-03-2025
Naməlum sivilizasiyanın qalıqları tapılıb
17:57 / 10-03-2025
Professor: ABŞ Qrelandiyanı, Rusiya Baltikayanı ölkələri götürəcək
11:09 / 11-03-2025
Parisdəki səfirliyimizdə “Yeddi gözəl” konserti olub - Foto
Sumqayıt hadisələrini törətmək kimlərin marağında idi?
Tarix: 28-02-2024 17:18 | Bölmə: Xəbərlər
İbrahim Əliyev
Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin kafedra müdiri
Sumqayıt hadisələrindən 36 il keçsə də, həqiqətin tam açılmasına daim ehtiyac duyulur. Bunu nəzərə alaraq bir neçə il əvvəl nəşr edilmiş yazımı təkrarən oxucuların ixtiyarına verirəm:
SSRİ-nin dağılması ərəfəsində bu dövlətin ərazisində baş vermiş müəmmalı hadisələrdən biri də 1988-ci ilin fevral ayının 26-27-də Sumqayıt şəhərində törədilmiş fitnəkar hadisədir.
Faktik olaraq Sumqayıt təxribatı 1980-ci illərin axırlarında regionda əsası qoyulan bir siyasətin ilk təzahürlərindən ən məkrlisi və eybəcəri idi.
Sumqayıt iğtişaşları özbaşına qalxan kor-təbii bir hadisə deyildi. Bu, uzun bir dövr ərzində işlənib hazırlanmış, ən xırda detallarına qədər hesablanmış, başlanğıcı və sonu, hətta qurbanları olacaq adamların adları əvvəlcədən məlum olan cinayət hadisəsi idi. Digər cinayətlərdən yeganə fərqi isə onun ayrı-ayrı cinayətkar şəxslər və ya cinayətkar qrup tərəfindən deyil, Sovet dövlətində müqəddəs hesab edilən, xüsusi xidmət orqanları tərəfindən SSRİ-nin ali partiya və dövlət rəhbərlərinin göstərişi və “xeyir-duası” ilə həyata keçirilməsi idi.
Sumqayıt hadisələrinin başlanması, gedişi, nəticələri, başvermə yeri və zamanı əvvəlcədən düşünülmüş, ssenariləşdirilmiş, təsdiq edilmiş plana əsasən aparılmışdı. Bu plan isə konkret məqsədlər güdürdü. Həmişə olduğu kimi, həmin plan son dərəcə dəqiqliklə, yüksək peşəkarlıqla və “qüsursuz” icra edilmişdi. Bu planın diqqəti cəlb edən məqamlarından biri də o idi ki, onun iştirakçılarının əksəriyyəti hadisəni hazırlayan və idarə edən şəxslərdən fərqli olaraq, özləri də hiss etmədən idarə edilir, onların problemlərindən, emosional vəziyyətlərindən, insani hisslərindən cinayət əməlini həyata kemirmək üçün istifadə edilirdi.(1; 2; 3; 4)
Sumqayıt hadisələrinin SSRİ rəhbərliyinin göstərişi ilə hazırlanması və həyata keçirilməsini müxtəlif sənədlər də sübut edir. Hadisələrin və proseslərin gedişinə diqqət yetirdikdə pis maskalanmış və tələsik şəkildə ört-basdır edilmiş həqiqətləri müşahidə etməmək mümkün deyil.
Sumqayıt hadisələri iki qonşu xalqın münasibət probleminin nəticəsi deyildi. Bu hadisə SSRİ-nin iflası ərəfəsində imperiyanın ərazilərinin qopub ayrılmasının və müstəqil dövlətlərin yaranmasının qarşısını almaq, dünyanın yeni təsir dairələrinə bölüşdürülməsi məqamında həmin əraziləri öz təsirində saxlamaq və uzaq perspektivdə onları bir sərhəd daxilində yenidən birləşdirməyə yönəlmiş nəhəng və uzunmüddətli bir planın tərkib hissəsi idi.
Əlbəttə, bu tipli münaqişə ocaqlarının alovlandırılması anında yerli problemlər, milli, dini maraqlar, tarixi incikliklər əsas məqsədləri və onun əsl törədicilərini pərdələmək üçün qabardılır, milli problemlər ön plana çəkilir, münaqişəyə milli xarakter damğası vurulur. Elə məhz başlanğıc məqamında milli-etnik düşmənçiliyin aktuallaşması qarşıduran tərəflərin özündə gözlənilməz bir hadisə kimi qarşılanır. Buna görə də Qarabağ münaqişəsinin başlanğıcında törədilmiş Sumqayıt hadisələrinə gətirilən səbəblər təbii ki, normal məntiqə uyğun gəlmir. Sumqayıt hadisələrinin səbəbi məhz bu maraqlar idi. Azərbaycanda və Ermənistanda qızışdırılan düşmənçilik başlanmış işlərə haqq qazandırmaq məqsədi güdürdü.
Müxtəlif sənədlərdə milli amil qəsdən qabardılır. Əsas məqsədləri ört-basdır etmək, imperiya maraqlarını pərdələmək üçün Sumqayıt hadisələrində erməniləri başlıca maraqlı tərəf kimi on plana çıxarırlar.
Erməni pravokatorlar – Qriqoryan və onun qohum-əqrəbası qırğının törədiciləri kimi təqdim edilir.
Ermənilərin həm Sumqayıt hadisələrində, həm də bütövlükdə Qarabağ münaqişəsində təqsiri böyükdür. Onlar bilirdilər ki, Azərbaycana qarşı irəli sürülən ittihamların heç bir əsası yoxdur, lakin özlərinin maraqları xatirinə xəyanətə getməyə, Azərbaycana qarşı fitnələrdə ən mənfur rolu oynamağa razı olmuşdular. Onlar hətta Azərbaycanda, o cümlədən Sumqayıtda, Bakıda yaşayan erməniləri qurban verməyə hazır olurlar. Onlar bu cinayətin ən qəddar icraçısı kimi çıxış edirlər.
Sumqayıt hadisələri zamanı SSRİ-nin maraqlarını satmış, mövcud ictimai-iqtisadi sistemdən və ideologiyadan imtina etməyə hazırlaşan Sovet dövləti və Kommunist Partiyası rəhbərliyi öz niyyət və məqsədlərini elə də ciddi gizlədə bilmir, hər addımda öz xəyanətkar mövqelərini büruzə verirdilər. Ola bilər ki, həmin vaxt sovet qanunlarının və partiya prinsiplərinin müqəddəsliyi onları artıq maraqlandırmırdı. Onlar başladıqları dağıdıcılıq işini axıra çatdırmaq üçün cəmiyyətin gözündə ifşa olmaqdan çəkinmədən açıq-aşkar cinayətə gedirdilər.
Sumqayıt hadisələri SSRİ-də və sosializm dünyasında törədilən birinci və ya axırıncı cinayət deyildi. Sovet İttifaqının müxtəlif yerlərində alovlandırdıqları münaqişə ocaqlarının hamısı cüzi fərqlə bir-birini təkrar edirdi.
Əlbəttə, Sumqayıt hadisələrinin bütün cəhətləri barəsində geniş danışmaq olar. Bu barədə kifayət qədər tədqiqatlar, analitik məqalələr də mövcuddur. Lakin onların hamısının ümumi problemli cəhəti yekun nəticələrin həqiqi reallığı olduğu kimi əhatə etməməsidir. (1; 2; 3; 4) Bu hadisələrin araşdırılmalı məqamları kifayət qədər çoxdur. Ən başlıcası isə, Sumqayıt hadisələri və onunla eyni xarakteri daşıyan və eyni kateqoriyaya aid edilən münaqişələr lokal xarakterli bir hadisə deyil, onlar daha böyük, daha miqyaslı nəhəng bir prosesin tərkib hissələri idi. Buna görə də o hadisələrin düzgün qiymətləndirilməsi gedən prosesin səbəbləri, məntiqi davamı, qlobal nəticələri kontekstindən mümkündür. Hazırda həmin qlobal prosesin bitmədiyini və öz gedişinin qızğın mərhələsində olduğunu nəzərə alaraq qeyd etməliyik ki, obyektiv qiymətləndirməyə mane olan amillər kifayət qədər çoxdur. Bu mənada, bu vaxta qədər aparılan tədqiqatlardakı çatışmazlıqlar müəyyən qədər başadüşüləndir.
Hazırkı məqalədə başlıca məqsəd Sumqayıt hadisələrində Sovet rəhbərliyinin qəribə mövqeyinə, verilən qiymətlərin, qəbul edilən qərarların mahiyyətinə diqqət yetirməkdir. Onların sadəcə, nəzərdən keçirilməsi çox həqiqətləri daha dərindən anlamağa imkan verir. Zaman keçdikcə üzə çıxan yeni faktlar, hadisələrin obyektiv gedişi və onların gətirib çıxardıqları reallıqlar məsələnin mahiyyətini daha əsaslı şəkildə əks etdirir.(5; 6; 7)
Sumqayıt hadisələrinin, eləcə də ona qədər SSRİ-nin müxtəlif yerlərində etnik zəmində baş vermiş bütün münaqişələrin bir mərkəzdən idarə olunması, konkret məqsədlərə xidmət etməsi artıq çoxları üçün sirr deyildir. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq, onların həqiqi məqsədləri, mahiyyəti barədə mübahisələr davam etməkdədir. Bu da həmin hadisələrin bu gün də davam edən qlobal bir prosesin tərkib hissəsi olaraq nəhəng güc və nüfuz sahibi olan, hadisələrin gedişinə təsir etmək gücünə malik qüvvələrin maraqlarına toxunması, həmin səbəbdən də həqiqqətin ortaya qoyulmasının qarşısının alınmasıdır. Bu mənada Azərbaycanın, onun tədqiqatçılarının dönə-dönə bu məsələlərin, o cümlədən Sumqayıt hadisələri ilə bağlı olan məsələlərin üzərinə qayıtması və dünyaya çatdırılması son dərəcə vacibdir.
Azərbaycanın müasir dövrdə başına gətirilən müsibətlərin yalnız ermənilərlə bağlanması diqqəti daha güclü, daha məkrli qüvvələrin cinayətlərindən yayındırmaq, baş verən hadisələrə lokal don geyindirmək, özlərini isə həqiqətin bərqərar edilməsinə xidmət göstərən qüvvə kimi təqdim etmək məqsədi daşıyır.
Şübhəsiz, ermənilərin bu proseslərdə oynadığı mənfur xəyanətkar rol danılmazdır. Lakin unutmaq olmaz ki, ermənilərin hüquqlarının müdafiəsi adı altında daha iyrənc siyasət yeridilir. Bu məsələdə ortada olan milli-etnik maraqlar qabardılaraq əsas məqam kimi təqdim olunur.
Bu vaxta qədər Sumqayıt iğtişaşları zamanı baş verən hadisələrin, onun haqqında çıxarılan qərarların, hakimiyyət orqanları tərəfindən atılan addımların birmənalı qəbul edilən qaneedici izahı yoxdur. Bu həqiqətlər Azərbaycan ictimaiyyəti və dövləti tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul edilsə də, onun dünyaya təqdim edilməsində anlaşılmazlıqlar kifayət qədər çoxdur.
Həmin hadisələrə SSRİ dövlətinin və hakim Kommunist Partiyası rəhbərliyinin sərgilədiyi münasibət, dedikləri fikirlər, qəbul etdikləri qərarlar onların məsələnin mahiyyətini saxtalaşdırmaq və həqiqətləri ört-basdır etmək cəhdlərindən başqa bir şey deyildi. Hadisədən sonra Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunda aparılmış müzakirələr, orada irəli sürülən mülahizələr belə ciddi bir problemə həmin münasibəti bir daha nümayiş etdirir. Orada M. Qorbaçovun Qarabağ münaqişəsinin səbəbləri, Sumqayıt hadisələrinin iştirakçıları haqqında dediyi fikirlər, hadisələrə bütövlükdə verilən qiymət məsələyə qeyri-ciddi münasibəti göstərir. Bu iclasların protokolları da orada real vəziyyəti gizlətmək üçün edilən canfəşanlığı əyani şəkildə əks etdirir.
Əvvəla, Sumqayıt şəhərinin əhalisi haqqında həqiqətə uyğun olmayan fikirlər səsləndirilir. Guya bu şəhərin əhalisinin hər beş nəfərindən biri kriminal aləmə mənsubdur.
Hadisələrin başıpozuq xuliqan dəstələr tərəfindən törədildiyi bildirilir. Hadisələrdən ötən dövr ərzində bunun həqiqətə uyğun olmadığı dəfələrlə sübuta yetirilib.
Qarabağ problemindən danışarkən baş katib onu heç vaxt olmayan səbəblərlə əlaqələndirir. Dağlıq Qarabağın daim diqqətdən kənarda qalmasından, sosial-iqtisadi inkişaf cəhətdən respublikanın ümumi səviyyəsindən geridə olmasından, erməni əhalinin etnik və dini ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarından danışılır. Lakin Sovet dövləti rəhbərliyinin DQMV sosial iqtisadi və mədəni inkişafından xəbəri olmaması qeyri-mümkündür. Onun dəlilləri Sov.İKP MK-nın 1988-ci ildə qəbul etdiyi qərarda verilmiş faktlarla təkzib olunur. Gətirilən bəhanələrin qondarma olmasının sübutu üçün o qədər də çox vaxt tələb olunmur. Qarabağ münaqişəsi dərinləşdikcə, onu törədənlərin əsl məqsədləri aşkar olduqca hadisələrin başlanğıcında irəli sürülən bəhanələrin gülünclüyü təkrar-təkrar üzə çıxır.
Sumqayıt hadisələrindən danışılarkən sovet milisinin və ordu hissələrinin, təhlükəsizlik orqanlarının seyrçi mövqe tutmasının məsuliyyəti də Azərbaycan hökumətinin ayağına yazılır, onların səhlənkarlığının və gizli niyyətlərinin nəticəsi kimi izah edilir. Halbuki onların belə passiv mövqeyi mərkəzi hakimiyyətin niyyətlərindən xəbər verirdi.
Burada hadisədən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclaslarında aparılan müzakirələrə bir daha qayıtmaq və təhlil etmək istərdik. (8, F.89,siy.42,iş 19. V. 1-8; 9, F.89,siy.42,iş 18. V. 1-11) Sumqayıt hadisələri baş verdikdən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunda keçirilən müzakirələrin də məqsədi erməni-azərbaycan münaqişəsinə təkan vermək, ölkənin ali partiya orqanı adından hadisələrə siyasi damğa vuraraq onu istədikləri donda təqdim etmək idi. Bütün bunlar sübut edir ki, Sumqayıt hadisələri təsadüfən baş verməmişdi. Bu pis maskalanmış cinayət hadisəsi Azərbaycanın müstəqillik iradəsinə qarşı çevrilmiş bir avantüra idi.
Sumqayıt hadisələri sonrakı illərdə davam etdirilən təxribatların başlanğıcı oldu. Həmin hadisələrin axıra kimi araşdırılmasına, onun səbəblərinin, gedişinin, nəticələrinin tam şəkildə işıqlanmasına, ən başlıcası isə ona hərtərəfli hüquqi qiymətin verilməsinə ehtiyac qalmaqdadır. Kimin kim olduğu öz təsdiqini tapdıqdan sonra o təxribatların nəticələrinin tam aradan qaldırılmasından və problemin ümumi həllindən danışmaq olar.
Ədəbiyyat:
1. Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. - Bakı: “Qartal”, 1998. - 280 s.
2. Armenian provocation – Sumqait events; Erməni fitnəsi – Sumqayıt hadisələri. Bakı: Nurlan, 2008. 96 səhifə.
3. Məmmədov İ.M. Azərbaycana qarşı Sumqayıt təxribatı - “Qriqoryanın işi”, Bakı, “Təhsil”, 2013, 336 s.
4. Aslan İsmayılov. Sumqayıt-SSRİ-nin süqutunun başlanğıcı. Bakı: Çaşıoğlu. 2010. 204 səh.
5. Sumqayıt hadisələri – 2008.prokurorluq. http://www.prokurorluq.gov.az/sumqayit/
6. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (I) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat1.pdf;
7. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (II) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat2.pdf
8. Российский Государственный Архив Новейшей Истории (РГАНИ). f.89,siy.42, iş 19. V. 1-8
9. РГАНИ. f.89,siy.42,iş 18. V. 1-11.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 28-02-2024 17:18 | Bölmə: Xəbərlər
İbrahim Əliyev
Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin kafedra müdiri
Sumqayıt hadisələrindən 36 il keçsə də, həqiqətin tam açılmasına daim ehtiyac duyulur. Bunu nəzərə alaraq bir neçə il əvvəl nəşr edilmiş yazımı təkrarən oxucuların ixtiyarına verirəm:
SSRİ-nin dağılması ərəfəsində bu dövlətin ərazisində baş vermiş müəmmalı hadisələrdən biri də 1988-ci ilin fevral ayının 26-27-də Sumqayıt şəhərində törədilmiş fitnəkar hadisədir.
Faktik olaraq Sumqayıt təxribatı 1980-ci illərin axırlarında regionda əsası qoyulan bir siyasətin ilk təzahürlərindən ən məkrlisi və eybəcəri idi.
Sumqayıt iğtişaşları özbaşına qalxan kor-təbii bir hadisə deyildi. Bu, uzun bir dövr ərzində işlənib hazırlanmış, ən xırda detallarına qədər hesablanmış, başlanğıcı və sonu, hətta qurbanları olacaq adamların adları əvvəlcədən məlum olan cinayət hadisəsi idi. Digər cinayətlərdən yeganə fərqi isə onun ayrı-ayrı cinayətkar şəxslər və ya cinayətkar qrup tərəfindən deyil, Sovet dövlətində müqəddəs hesab edilən, xüsusi xidmət orqanları tərəfindən SSRİ-nin ali partiya və dövlət rəhbərlərinin göstərişi və “xeyir-duası” ilə həyata keçirilməsi idi.
Sumqayıt hadisələrinin başlanması, gedişi, nəticələri, başvermə yeri və zamanı əvvəlcədən düşünülmüş, ssenariləşdirilmiş, təsdiq edilmiş plana əsasən aparılmışdı. Bu plan isə konkret məqsədlər güdürdü. Həmişə olduğu kimi, həmin plan son dərəcə dəqiqliklə, yüksək peşəkarlıqla və “qüsursuz” icra edilmişdi. Bu planın diqqəti cəlb edən məqamlarından biri də o idi ki, onun iştirakçılarının əksəriyyəti hadisəni hazırlayan və idarə edən şəxslərdən fərqli olaraq, özləri də hiss etmədən idarə edilir, onların problemlərindən, emosional vəziyyətlərindən, insani hisslərindən cinayət əməlini həyata kemirmək üçün istifadə edilirdi.(1; 2; 3; 4)
Sumqayıt hadisələrinin SSRİ rəhbərliyinin göstərişi ilə hazırlanması və həyata keçirilməsini müxtəlif sənədlər də sübut edir. Hadisələrin və proseslərin gedişinə diqqət yetirdikdə pis maskalanmış və tələsik şəkildə ört-basdır edilmiş həqiqətləri müşahidə etməmək mümkün deyil.
Sumqayıt hadisələri iki qonşu xalqın münasibət probleminin nəticəsi deyildi. Bu hadisə SSRİ-nin iflası ərəfəsində imperiyanın ərazilərinin qopub ayrılmasının və müstəqil dövlətlərin yaranmasının qarşısını almaq, dünyanın yeni təsir dairələrinə bölüşdürülməsi məqamında həmin əraziləri öz təsirində saxlamaq və uzaq perspektivdə onları bir sərhəd daxilində yenidən birləşdirməyə yönəlmiş nəhəng və uzunmüddətli bir planın tərkib hissəsi idi.
Əlbəttə, bu tipli münaqişə ocaqlarının alovlandırılması anında yerli problemlər, milli, dini maraqlar, tarixi incikliklər əsas məqsədləri və onun əsl törədicilərini pərdələmək üçün qabardılır, milli problemlər ön plana çəkilir, münaqişəyə milli xarakter damğası vurulur. Elə məhz başlanğıc məqamında milli-etnik düşmənçiliyin aktuallaşması qarşıduran tərəflərin özündə gözlənilməz bir hadisə kimi qarşılanır. Buna görə də Qarabağ münaqişəsinin başlanğıcında törədilmiş Sumqayıt hadisələrinə gətirilən səbəblər təbii ki, normal məntiqə uyğun gəlmir. Sumqayıt hadisələrinin səbəbi məhz bu maraqlar idi. Azərbaycanda və Ermənistanda qızışdırılan düşmənçilik başlanmış işlərə haqq qazandırmaq məqsədi güdürdü.
Müxtəlif sənədlərdə milli amil qəsdən qabardılır. Əsas məqsədləri ört-basdır etmək, imperiya maraqlarını pərdələmək üçün Sumqayıt hadisələrində erməniləri başlıca maraqlı tərəf kimi on plana çıxarırlar.
Erməni pravokatorlar – Qriqoryan və onun qohum-əqrəbası qırğının törədiciləri kimi təqdim edilir.
Ermənilərin həm Sumqayıt hadisələrində, həm də bütövlükdə Qarabağ münaqişəsində təqsiri böyükdür. Onlar bilirdilər ki, Azərbaycana qarşı irəli sürülən ittihamların heç bir əsası yoxdur, lakin özlərinin maraqları xatirinə xəyanətə getməyə, Azərbaycana qarşı fitnələrdə ən mənfur rolu oynamağa razı olmuşdular. Onlar hətta Azərbaycanda, o cümlədən Sumqayıtda, Bakıda yaşayan erməniləri qurban verməyə hazır olurlar. Onlar bu cinayətin ən qəddar icraçısı kimi çıxış edirlər.
Sumqayıt hadisələri zamanı SSRİ-nin maraqlarını satmış, mövcud ictimai-iqtisadi sistemdən və ideologiyadan imtina etməyə hazırlaşan Sovet dövləti və Kommunist Partiyası rəhbərliyi öz niyyət və məqsədlərini elə də ciddi gizlədə bilmir, hər addımda öz xəyanətkar mövqelərini büruzə verirdilər. Ola bilər ki, həmin vaxt sovet qanunlarının və partiya prinsiplərinin müqəddəsliyi onları artıq maraqlandırmırdı. Onlar başladıqları dağıdıcılıq işini axıra çatdırmaq üçün cəmiyyətin gözündə ifşa olmaqdan çəkinmədən açıq-aşkar cinayətə gedirdilər.
Sumqayıt hadisələri SSRİ-də və sosializm dünyasında törədilən birinci və ya axırıncı cinayət deyildi. Sovet İttifaqının müxtəlif yerlərində alovlandırdıqları münaqişə ocaqlarının hamısı cüzi fərqlə bir-birini təkrar edirdi.
Əlbəttə, Sumqayıt hadisələrinin bütün cəhətləri barəsində geniş danışmaq olar. Bu barədə kifayət qədər tədqiqatlar, analitik məqalələr də mövcuddur. Lakin onların hamısının ümumi problemli cəhəti yekun nəticələrin həqiqi reallığı olduğu kimi əhatə etməməsidir. (1; 2; 3; 4) Bu hadisələrin araşdırılmalı məqamları kifayət qədər çoxdur. Ən başlıcası isə, Sumqayıt hadisələri və onunla eyni xarakteri daşıyan və eyni kateqoriyaya aid edilən münaqişələr lokal xarakterli bir hadisə deyil, onlar daha böyük, daha miqyaslı nəhəng bir prosesin tərkib hissələri idi. Buna görə də o hadisələrin düzgün qiymətləndirilməsi gedən prosesin səbəbləri, məntiqi davamı, qlobal nəticələri kontekstindən mümkündür. Hazırda həmin qlobal prosesin bitmədiyini və öz gedişinin qızğın mərhələsində olduğunu nəzərə alaraq qeyd etməliyik ki, obyektiv qiymətləndirməyə mane olan amillər kifayət qədər çoxdur. Bu mənada, bu vaxta qədər aparılan tədqiqatlardakı çatışmazlıqlar müəyyən qədər başadüşüləndir.
Hazırkı məqalədə başlıca məqsəd Sumqayıt hadisələrində Sovet rəhbərliyinin qəribə mövqeyinə, verilən qiymətlərin, qəbul edilən qərarların mahiyyətinə diqqət yetirməkdir. Onların sadəcə, nəzərdən keçirilməsi çox həqiqətləri daha dərindən anlamağa imkan verir. Zaman keçdikcə üzə çıxan yeni faktlar, hadisələrin obyektiv gedişi və onların gətirib çıxardıqları reallıqlar məsələnin mahiyyətini daha əsaslı şəkildə əks etdirir.(5; 6; 7)
Sumqayıt hadisələrinin, eləcə də ona qədər SSRİ-nin müxtəlif yerlərində etnik zəmində baş vermiş bütün münaqişələrin bir mərkəzdən idarə olunması, konkret məqsədlərə xidmət etməsi artıq çoxları üçün sirr deyildir. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq, onların həqiqi məqsədləri, mahiyyəti barədə mübahisələr davam etməkdədir. Bu da həmin hadisələrin bu gün də davam edən qlobal bir prosesin tərkib hissəsi olaraq nəhəng güc və nüfuz sahibi olan, hadisələrin gedişinə təsir etmək gücünə malik qüvvələrin maraqlarına toxunması, həmin səbəbdən də həqiqqətin ortaya qoyulmasının qarşısının alınmasıdır. Bu mənada Azərbaycanın, onun tədqiqatçılarının dönə-dönə bu məsələlərin, o cümlədən Sumqayıt hadisələri ilə bağlı olan məsələlərin üzərinə qayıtması və dünyaya çatdırılması son dərəcə vacibdir.
Azərbaycanın müasir dövrdə başına gətirilən müsibətlərin yalnız ermənilərlə bağlanması diqqəti daha güclü, daha məkrli qüvvələrin cinayətlərindən yayındırmaq, baş verən hadisələrə lokal don geyindirmək, özlərini isə həqiqətin bərqərar edilməsinə xidmət göstərən qüvvə kimi təqdim etmək məqsədi daşıyır.
Şübhəsiz, ermənilərin bu proseslərdə oynadığı mənfur xəyanətkar rol danılmazdır. Lakin unutmaq olmaz ki, ermənilərin hüquqlarının müdafiəsi adı altında daha iyrənc siyasət yeridilir. Bu məsələdə ortada olan milli-etnik maraqlar qabardılaraq əsas məqam kimi təqdim olunur.
Bu vaxta qədər Sumqayıt iğtişaşları zamanı baş verən hadisələrin, onun haqqında çıxarılan qərarların, hakimiyyət orqanları tərəfindən atılan addımların birmənalı qəbul edilən qaneedici izahı yoxdur. Bu həqiqətlər Azərbaycan ictimaiyyəti və dövləti tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul edilsə də, onun dünyaya təqdim edilməsində anlaşılmazlıqlar kifayət qədər çoxdur.
Həmin hadisələrə SSRİ dövlətinin və hakim Kommunist Partiyası rəhbərliyinin sərgilədiyi münasibət, dedikləri fikirlər, qəbul etdikləri qərarlar onların məsələnin mahiyyətini saxtalaşdırmaq və həqiqətləri ört-basdır etmək cəhdlərindən başqa bir şey deyildi. Hadisədən sonra Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunda aparılmış müzakirələr, orada irəli sürülən mülahizələr belə ciddi bir problemə həmin münasibəti bir daha nümayiş etdirir. Orada M. Qorbaçovun Qarabağ münaqişəsinin səbəbləri, Sumqayıt hadisələrinin iştirakçıları haqqında dediyi fikirlər, hadisələrə bütövlükdə verilən qiymət məsələyə qeyri-ciddi münasibəti göstərir. Bu iclasların protokolları da orada real vəziyyəti gizlətmək üçün edilən canfəşanlığı əyani şəkildə əks etdirir.
Əvvəla, Sumqayıt şəhərinin əhalisi haqqında həqiqətə uyğun olmayan fikirlər səsləndirilir. Guya bu şəhərin əhalisinin hər beş nəfərindən biri kriminal aləmə mənsubdur.
Hadisələrin başıpozuq xuliqan dəstələr tərəfindən törədildiyi bildirilir. Hadisələrdən ötən dövr ərzində bunun həqiqətə uyğun olmadığı dəfələrlə sübuta yetirilib.
Qarabağ problemindən danışarkən baş katib onu heç vaxt olmayan səbəblərlə əlaqələndirir. Dağlıq Qarabağın daim diqqətdən kənarda qalmasından, sosial-iqtisadi inkişaf cəhətdən respublikanın ümumi səviyyəsindən geridə olmasından, erməni əhalinin etnik və dini ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarından danışılır. Lakin Sovet dövləti rəhbərliyinin DQMV sosial iqtisadi və mədəni inkişafından xəbəri olmaması qeyri-mümkündür. Onun dəlilləri Sov.İKP MK-nın 1988-ci ildə qəbul etdiyi qərarda verilmiş faktlarla təkzib olunur. Gətirilən bəhanələrin qondarma olmasının sübutu üçün o qədər də çox vaxt tələb olunmur. Qarabağ münaqişəsi dərinləşdikcə, onu törədənlərin əsl məqsədləri aşkar olduqca hadisələrin başlanğıcında irəli sürülən bəhanələrin gülünclüyü təkrar-təkrar üzə çıxır.
Sumqayıt hadisələrindən danışılarkən sovet milisinin və ordu hissələrinin, təhlükəsizlik orqanlarının seyrçi mövqe tutmasının məsuliyyəti də Azərbaycan hökumətinin ayağına yazılır, onların səhlənkarlığının və gizli niyyətlərinin nəticəsi kimi izah edilir. Halbuki onların belə passiv mövqeyi mərkəzi hakimiyyətin niyyətlərindən xəbər verirdi.
Burada hadisədən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclaslarında aparılan müzakirələrə bir daha qayıtmaq və təhlil etmək istərdik. (8, F.89,siy.42,iş 19. V. 1-8; 9, F.89,siy.42,iş 18. V. 1-11) Sumqayıt hadisələri baş verdikdən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunda keçirilən müzakirələrin də məqsədi erməni-azərbaycan münaqişəsinə təkan vermək, ölkənin ali partiya orqanı adından hadisələrə siyasi damğa vuraraq onu istədikləri donda təqdim etmək idi. Bütün bunlar sübut edir ki, Sumqayıt hadisələri təsadüfən baş verməmişdi. Bu pis maskalanmış cinayət hadisəsi Azərbaycanın müstəqillik iradəsinə qarşı çevrilmiş bir avantüra idi.
Sumqayıt hadisələri sonrakı illərdə davam etdirilən təxribatların başlanğıcı oldu. Həmin hadisələrin axıra kimi araşdırılmasına, onun səbəblərinin, gedişinin, nəticələrinin tam şəkildə işıqlanmasına, ən başlıcası isə ona hərtərəfli hüquqi qiymətin verilməsinə ehtiyac qalmaqdadır. Kimin kim olduğu öz təsdiqini tapdıqdan sonra o təxribatların nəticələrinin tam aradan qaldırılmasından və problemin ümumi həllindən danışmaq olar.
Ədəbiyyat:
1. Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. - Bakı: “Qartal”, 1998. - 280 s.
2. Armenian provocation – Sumqait events; Erməni fitnəsi – Sumqayıt hadisələri. Bakı: Nurlan, 2008. 96 səhifə.
3. Məmmədov İ.M. Azərbaycana qarşı Sumqayıt təxribatı - “Qriqoryanın işi”, Bakı, “Təhsil”, 2013, 336 s.
4. Aslan İsmayılov. Sumqayıt-SSRİ-nin süqutunun başlanğıcı. Bakı: Çaşıoğlu. 2010. 204 səh.
5. Sumqayıt hadisələri – 2008.prokurorluq. http://www.prokurorluq.gov.az/sumqayit/
6. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (I) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat1.pdf;
7. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (II) https://web.archive.org/.../sumgayit19.../files/cinayat2.pdf
8. Российский Государственный Архив Новейшей Истории (РГАНИ). f.89,siy.42, iş 19. V. 1-8
9. РГАНИ. f.89,siy.42,iş 18. V. 1-11.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 12:35
Jurnalistlərin həbs müddəti uzadılıb - (Yenilənib)
Bu gün, 11:28
Moskva yenidən PUA hücumuna məruz qalıb
Bu gün, 11:00
Yevlaxda iki nəfər bıçaqlanıb
Bu gün, 10:34
DİN və Penitensiar Xidmət əməliyyat keçirib
Bu gün, 09:49
Gəncədə iki yeniyetmə itkin düşüb
Bu gün, 09:19
Oğurluqda şübhəli bilinən beş nəfər ələ keçib - Foto
Bu gün, 08:20
Kursk hadisəsi Kiyevin nüfuzuna zərbə vurub
Bu gün, 00:14
NATO silah istehsalında problemlə üzləşib
Bu gün, 00:06
Almaniya Bundestaqında Rusiya casusu tapılıb
Bu gün, 00:03
Ağstafada dönərdən zəhərlənmə olub - (Yenilənib)
Dünən, 18:00
Ukraynada iki Azərbaycan vətəndaşı itkin düşüb
Dünən, 16:56
İcra Hakimiyyətinin şöbə müdiri həbs olunub
Dünən, 16:27
İlham Əliyev ÜST rəhbərini qəbul edib
Dünən, 13:47
Axtarışda olan daha bir nəfər Azərbaycana gətirilib
Dünən, 11:40
Prezident Roma Papasına təbrik ünvanlayıb
Dünən, 11:00
Sabah ilin ilk Ay tutulması olacaq
Dünən, 10:45
Bərdədə 17 yaşlı şəxs özünü asıb
Dünən, 08:56
Ottava Vaşinqtonla şərtlə danışacaq
Dünən, 08:44
Kurskun 86 faizi rusların nəzarətindədir
Dünən, 08:17
Erebus vulkanı qızıl püskürür
12-03-2025, 23:48
Bakıda sürücünü döyənlər həbs edilib
12-03-2025, 17:04
Saturn ətrafında 128 yeni peyk kəşf edilib
12-03-2025, 16:48
Rus ordusu Sudjaya yaxınlaşır - (Yenilənib) - Foto
12-03-2025, 14:35
İtmiş qitəni tapmaq üçün fərqli ünvanlar göstərirlər
12-03-2025, 12:51
Ukraynaya silah tədarükü bərpa olunub
12-03-2025, 09:59
Pezeşkiandan Trampa sərt cavab: “Nə qələt istəyirsən, et!”
12-03-2025, 08:58
Aydan Yerə ilk zəng alınmayıb
12-03-2025, 08:45
“Dərnəgül” taxta bazarında yanğın olub - Video
12-03-2025, 08:40
Marşal Stringer: Hərbi təlimlər Putinə mesajdır
12-03-2025, 00:06
Tramp: "ABŞ və Rusiyanın Ukrayna ilə bağlı görüşü olacaq"
11-03-2025, 19:06
Vətəndaşların böyrəyini satan qadın həbs edilib
11-03-2025, 17:57
General-leytenant təqaüdə göndərilib
11-03-2025, 16:02
Nüvə tullantıları ilə işləyən batareya hazırlayırlar
11-03-2025, 15:47
“Turan" tamamilə ləğv olunur
11-03-2025, 13:49
Rusların Ukraynaya hücumu dayanmır
11-03-2025, 11:47
Rusiya kütləvi PUA hücumuna məruz qalıb
11-03-2025, 09:34
Qum fırtınası Rumıniyaya yaxınlaşır
11-03-2025, 08:19
Zelenski Səudiyyə Ərəbistanına səfər edib - Yenilənib
11-03-2025, 08:14
Bu gün Azərbaycanda Yel çərşənbəsidir
10-03-2025, 19:40
Ukrayna atəşkəsə razı olmayacaq
10-03-2025, 17:48
Sədr müavini aparat rəhbəri təyin olunub
10-03-2025, 16:51
Gəncədə məktəbli bıçaqlanıb
10-03-2025, 16:38
Jurnalistlər İnam Kərimova müraciət edib
10-03-2025, 16:22
Bakıda qanunsuz ağackəsmə faktı aşkarlanıb
10-03-2025, 15:14
Milli Məclis bəyanat yayıb
10-03-2025, 14:48
Baş redaktorun “Facebook” hesabı ələ keçirilib
10-03-2025, 14:03
Sıfrın dəyəri... - Eldəniz Quliyev yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
