Azərbaycan-İran münasibətləri: Zəngəzur yoxsa Araz dəhlizi?
Tarix: 08-04-2024 11:55 | Bölmə: Slayd
Azərbaycan-İran münasibətləri: Zəngəzur yoxsa Araz dəhlizi?

Son illərdə artan qarşıdurma və söz savaşından sonra Azərbaycan və İran diplomatik yola qayıdıb, praqmatizmə əsaslanan regional əlaqə və infrastruktur layihələrini vurğulayıb.

Reyting.az
xəbər verir ki, bu barədə “Amwaj Media” yazıb.

Təhlildə qeyd olunur:

2020-ci ildən İsrail və Türkiyənin Azərbaycanda artan təsirini cilovlamaq üçün məcburi diplomatiyaya əl atan Tehran gərginliyi azaltmaq üçün Bakıya qarşı əks-diplomatiyaya üstünlük verib. Bu dəyişiklik İranın qonşu dövlətlərlə, o cümlədən Səudiyyə Ərəbistanı ilə yaxınlaşmağa yönəlmiş daha geniş strategiyasının bir hissəsidir.

Tranzit diqqət mərkəzindədir

Azərbaycan-İran münasibətlərindəki mövcud praqmatizmin əsasında regional infrastruktur layihələri dayanır və siyasi mübahisələri arxa plana keçir.

2023-cü ilin oktyabrında Bakı və Tehran Azərbaycanı İran ərazisindən keçməklə onun Naxçıvan anklavına birləşdirən yeni marşrutun əsasını qoyub. Mərasimdə Azərbaycan baş nazirinin müavini Şahin Mustafayev və İranın yol və şəhərsalma naziri Mehrdad Bəzrpaş iştirak ediblər.

İlkin razılaşmaya əsasən, iki ölkə arasında avtomobil körpüsü tikiləcək, ardınca yeni avtomobil və dəmir yolu əlaqələri qurulacaq. Hazırda Azərbaycanla Naxçıvan arasında İran üzərindən fəaliyyət göstərən yol əlaqəsi olsa da, yeni avtomobil yolu səyahət vaxtını xeyli azaldacaq.

Araz dəhlizi kimi tanınan bu cəhd Cənubi Qafqazın geosiyasi mənzərəsində mühüm inkişafdır. Layihə İranın iqtisadi maraqlarına uyğundur və ikitərəfli ticarəti artırmaqla Azərbaycana maliyyə dividentləri təklif edir.

Siyasi nöqteyi-nəzərdən marşrut İranın regionda təcrid olunmasından yayınır. Azərbaycan və Türkiyə arasında yerüstü əlaqənin bir hissəsi olmaqla, İslam Respublikasının siyasi təsir alətləri güclənəcək.

Xoş qarşılanan alternativ

İran ərazisindən tranzit marşrutu ideyası Azərbaycanın mübahisəli Zəngəzur dəhlizindən imtina etməsindən az sonra real varianta çevrilib. Eyni zamanda, Bakı Ermənistanla yekun sülh müqaviləsi imzalanacağı təqdirdə Zəngəzurun gələcək təqibini də istisna etməyib.

2023-cü ilin sentyabrında Qarabağ bölgəsi üzərində tam nəzarəti bərpa etdikdən sonra Azərbaycanın dövlət mediası və rəsmiləri Rusiyanın vasitəçiliyi ilə 2020-ci ilin noyabrında üçtərəfli bəyanata istinad edərək, Ermənistanın cənubundakı Sünik vilayətindən keçməklə quru dəhlizinin yaradılmasının vacibliyini vurğulayıblar. Bununla belə, Azərbaycanın Naxçıvan və Türkiyəyə quru yolunun Ermənistan ərazisindən keçməsi tələbi iki qrup narahatlığa səbəb olub.

Bir tərəfdən, İrəvan yeni təhlükəsizlik tərəfdaşları axtarmağa və qərbə doğru yönəlməyə məcbur edilib. Bu kontekstdə Ermənistan Qərb dövlətlərinə, Bakının təkzib etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanın işğala hazırlaşdığı barədə xəbərdarlıq edib. İrana gəlincə, o, Ermənistana birbaşa çıxışı kəsəcəyi üçün Zəngəzur dəhlizinin qəti əleyhinə çıxıb.

Beləliklə, İran Araz dəhlizinə xoş alternativ kimi baxır.

İran ərazisindən yeni tranzit marşrutunun yaradılması istiqamətində atılan addımlar rasional görünür. Ötən il Bakı və Tehran Astara sərhəd-keçid məntəqəsində müştərək dəmir yolu vasitəsilə mal mübadiləsində nəzərəçarpacaq dərəcədə 44 faiz artım müşahidə ediblər. Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu ilə Naxçıvanı birləşdirmək üçün təklif olunan marşrut hər iki ölkənin iqtisadi inteqrasiyanın və regional əməkdaşlığın dərinləşdirilməsinə sadiqliyini ifadə edir. Şübhəsiz ki, bu, əlavə maliyyə dividendləri və yeni tikilmiş infrastruktur gətirməklə yanaşı, İranın Cənubi Qafqazda əlaqəsini daha da gücləndirəcək.

İslam Respublikası, həmçinin Araz dəhlizini Rusiya və Hindistanı İran vasitəsilə birləşdirən Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinin (INSTC) mühüm elementi kimi təqdim edir. Bu, Azərbaycanın yeni avtomobil və dəmir yolu xəttini Orta Dəhliz kimi tanınan Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu ilə əlaqələndirməkdə maraqlı olduğu bir vaxtdadır.

2021-ci ildən Azərbaycan və Türkiyə Rusiya ərazisindən keçən mövcud marşruta ən qısa alternativ olan Orta Dəhlizin təşviqi üçün böyük səylər göstəriblər. Təşəbbüs 2022-ci ildə, Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü başlayanda yenidən nəzərdən keçirilib. Rusiyaya qarşı əlavə iqtisadi sanksiyaların tətbiqi ilə Avropa İttifaqı Orta Dəhlizin Avropanı Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionu ilə birləşdirən alternativ marşrut kimi əhəmiyyətini etiraf edib. Məsələn, 2024-cü ilin fevralında Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) infrastruktur layihəsinin inkişafını dəstəkləmək üçün Azərbaycana əlavə 42 milyon ABŞ dolları məbləğində sərmayə yatıracağını bildirib.

Azərbaycan və İranın bu iki böyük tranzit layihəsinin gücləndirilməsində müxtəlif maraqlarını nəzərə alaraq, Araz dəhlizinin INSTC-ya, yoxsa Orta Dəhlizə daxil edilməsi ilə bağlı danışıqlar aparıla bilər. Çox güman ki, Tehran dalana dirənmiş Azərbaycan-Ermənistan sülh danışıqları fonunda Bakı ilə diplomatik gərginliyi bərpa edə biləcək Araz dəhlizinə INSTC-nın “erməni ayağı”nı daxil etməyi planlaşdırır.

Qarşıda problemlər

Azərbaycan, Bakıya Türkiyə ilə daha güclü müttəfiqlik yaratmağa imkan verdiyi üçün Orta Dəhlizin inkişafını INSTC-dən üstün tutur. Bu kontekstdə Araz dəhlizi çox güman ki, Azərbaycan və Türkiyənin quru əlaqəyə nail olması üçün müvəqqəti seçim olacaq.

Başqa sözlə, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Ermənistanla mübahisə həll olunduqdan sonra Azərbaycan Araz dəhlizi ilə ticarəti mərhələli şəkildə dayandıra və ya aşağı sala bilər.

Araz dəhlizinin dəmir yolu seqmenti də problem ola bilər. Azərbaycan yeni avtomobil körpüsünü maliyyələşdirsə də, dəmir yolu tikintisini maliyyələşdirməyə hazır olduğunu bildirməyib. Dəmir yolu marşrutu ilə bağlı müzakirələr davam edir, lakin maliyyələşdirmə aspektinə dair aydınlıq hələ də çətin olaraq qalır. Qərbin sərt sanksiyaları ilə üzləşən İran, layihənin ödənilməsi üçün səylərə mane ola biləcək məhdudiyyətlərlə üzləşir.

Artan beynəlxalq təzyiq və tənqidləri nəzərə alaraq, İran ərazisindən keçən yeni tranzit marşrutu Azərbaycana Ermənistanın cənubunu işğal etmək iddiası ilə bağlı narahatlıqları aradan qaldırmağa imkan verir. Bu, həm də Bakıya Naxçıvan və Türkiyəyə alternativ quru yollarının olduğunu nümayiş etdirmək imkanı yaradır.

Araz dəhlizi əlavə olaraq, ortamüddətli perspektivdə materik Azərbaycan və Naxçıvan arasında quru əlaqəsinin olmamasına real həll təklif etmək potensialına malikdir və beləliklə, Cənubi Qafqazda əsas əlaqə problemlərindən birini həll edir.

Y. QACAR




Bölməyə aid digər xəbərlər
{sape_links}{sape_article}