İran-Azərbaycan hərbi toqquşması mümkündürmü? - Təhlil
Tarix: 03-02-2023 20:20 | Bölmə: Slayd
İran-Azərbaycan hərbi toqquşması mümkündürmü?

Bu yaxınlarda Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə qarşı törədilmiş və səfirlik işçisinin ölümü ilə nəticələnən terror aktı iki ölkəni müharibə həddinə yaxınlaşdırıb. Belə bir hadisə Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinə ziyan vuracaq və Xəzər dənizinin Bakı limanından İranın Xəzər limanlarına qədər olan marşrutlarını bağlayacaq ki, bu da Avropadan Fars körfəzinə və Cənubi Asiyaya malların çıxışını dayandıracaq. Bundan başqa, Avropa İttifaqının (Aİ) Asiya ilə ticarətini yalnız Süveyş kanalı ilə və ola bilsin ki, Qazaxıstan vasitəsilə Orta Dəhlizə çıxışı məhdudlaşdıracaq.

Reyting.az
xəbər verir ki, bu barədə “Silk Road Briefing” yazıb.

Təhlildə qeyd olunur:

İki ölkə arasında gərginlik bir çox komponentlərlə artır. Onlardan biri İranın şimal-qərbində yaşayan və ölkədə 25-35 milyon etnik azərbaycanlı ilə bağlıdır. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev 2022-ci ilin dekabrında deyib ki, İran azərbaycanlıları “millətimizin bir parçasıdır”.

Digər mühüm məsələ Azərbaycanın xarici siyasət əlaqələridir. Bakı İranın əsas düşməni olan İsraillə sıx əməkdaşlıq edir. 2022-ci ilin cəmi 10 ayında Azərbaycan və İsrail arasında ticarət dövriyyəsi qismən “İbrahim razılaşmaları” sayəsində 1,2 milyard ABŞ dolları təşkil edib. Bakı İsraili neft və neft məhsulları ilə təmin edir, həmçinin yüksək texnologiyalı silahlar - ikili təyinatlı elektronika, hücum və kəşfiyyat pilotsuz təyyarələri, naviqasiya və optik sistemlər, dəqiq idarə olunan döyüş sursatları alır. Bu yaxınlarda bu əlaqələr rəsmiləşib, qarşılıqlı ticarət nümayəndəlikləri açılıb. Azərbaycan hökuməti də Təl-Əvivdə səfirlik açacağını bəyan edib.

İranda İsrailin fəaliyyətinə düşmənçiliklə yanaşılır. Azərbaycan İran və Xəzər dənizi ilə quru həmsərhədlərinə malikdir və İran bunu İsrail qüvvələrinin İrana hücumunda tramplin kimi istifadə etməsi üçün potensial dəhliz kimi görür.

Nəzəri cəhətdən İsrail Azərbaycan ərazisindən təxribat qrupları üçün baza kimi istifadə edə bilər. İranın zəifləməsi potensial olaraq Azərbaycana İranın iki vilayətinə - Qərbi və Şərqi Azərbaycan və ola bilsin, Ərdəbilə iddia qaldırmağa imkan verəcək.

Digər mübahisəli məsələ Zəngəzur dəhlizi layihəsidir. Azərbaycan Naxçıvan anklavına birbaşa yol çəkmək və onu Türkiyəyə qədər uzatmaq istəyir. Marşrut Ermənistanın Sünik rayonundan keçəcək. Bu layihənin həyata keçirilməsi İranı Ermənistandan kəsə və deməli, Tehranın Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) ölkələri ilə ticarətinə mane ola bilər.

Bundan əlavə, dəhlizin tikintisi Türkiyənin regionda daha da möhkəmlənməsinə gətirib çıxaracaq. İranın Aİİ ilə sərfəli azad ticarət sazişi var və bu layihə potensial olaraq artan ticarət həcminə mane ola bilər.

2022-ci ilin sentyabrında Azərbaycan və Ermənistan sərhədində (Qarabağdan kənarda) genişmiqyaslı toqquşmalardan sonra İranın narahatlığı artıb. Bakı göstərdi ki, bu məsələni güc yolu ilə həll etməyə hazırdır. Tehran həmin vaxt sərhəd dəyişikliyinə dözməyəcəyini bildirmişdi. Sünik rayonunun inzibati mərkəzi Qafan şəhərində İran konsulluğunun açılması Ermənistana dəstəyin əyani sübutuna çevrilib. Buna cavab olaraq Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi İran azərbaycanlılarının paytaxtı sayılan Təbriz şəhərində öz konsulluğunun açılacağını vəd edib.

Ötən ilin oktyabr-noyabr aylarında Bakı və Tehran sərhədyanı bölgələrdə ordu təlimləri keçirib və sərt bəyanatlar verib. İranlı deputat Məhəmməd Səfai bu hərəkətlərin bütün pisləyənlərə mesaj olduğunu izah edib. Onun fikrincə, İslam Respublikasına qarşı istənilən hərəkət “düşmənlərə baha başa gələcək”.

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev deyib ki, Bakı “qorxmadığımızı göstərmək üçün” təlimlərə başlamaq məcburiyyətində qalıb. “Biz öz həyat tərzimizi, Azərbaycanın və azərbaycanlıların, o cümlədən İranda yaşayan azərbaycanlıların dünyəvi inkişaf vektorunu qorumaq üçün əlimizdən gələni edəcəyik”.

Bundan sonra nə olacaq?

Müxtəlif regional ekspertlər İran-Azərbaycan münasibətlərinin perspektivlərini fərqli qiymətləndirirlər. MDB Ölkələri İnstitutunun Qafqaz şöbəsinin müdiri Vladimir Novikov “İzvestiya” qəzetinə müsahibəsində deyib ki, Bakı getdikcə fəallaşır. “İndi Azərbaycan fəal, hətta aqressiv fəaliyyət göstərir. Ölkə Türkiyənin dəstəyini alır və getdikcə öz hüquq və iddialarını müdafiə edir”.

Onun sözlərinə görə, Tehran öz azərbaycanlılarının da taleyindən narahatdır: Azərbaycan nə qədər güclü olarsa, Türkiyə ilə əlaqələri nə qədər sıx olarsa, İran daxilində separatizm təhlükəsi də bir o qədər yüksək olar.

Novikov hesab edir ki, iki ölkə arasında münasibətlər bundan sonra da pisləşəcək: “Ola bilsin ki, Bakı ilə Tehran arasında bütün təmaslar kəsiləcək. Mən hərbi eskalasiyanı istisna etmirəm. Variant kimi - Naxçıvan bölgəsində İran-Azərbaycan sərhədində toqquşma”.

Yaxın və Orta Şərq Ölkələrinin Tədqiqi Mərkəzinin elmi işçisi Vladimir Sajin deyir ki, İran güclü etiraz dalğası ilə zəifləyib. “Yəqin ki, Bakı və Ankara hesab edirlər ki, Tehran Cənubi Qafqazda öz iradəsini diktə etmək iqtidarında deyil. Bunun birbaşa hərbi toqquşmaya gələcəyini düşünmürəm. Lakin ideoloji və təbliğat müharibələri getdikcə daha kəskin formalar alacaq”.

Şərqşünaslıq İnstitutunun direktor müavini Aleksandr Skakov bildirib ki, ikitərəfli münasibətlərin perspektivləri regionda və dünyadakı ümumi vəziyyətdən asılıdır. “Biz İran üzərində buludların yığıldığını görürük. Ölkədəki etirazların kənardan təhrik edildiyinə dair sübutlar var; yanvarın sonlarında İrana pilotsuz uçuş aparatları ilə zərbələr endirilib. Tehran İsrailin Azərbaycan ərazisindən bu işə qarışdığından şübhələnir. Vəziyyətin daha da gərginləşməsini istisna etmək olmaz. Əgər bu baş verərsə, o zaman Azərbaycan geniş beynəlxalq anti-İran koalisiyasına qoşula bilər. Mən Bakı ilə Tehran arasında təkbətək qarşıdurmaların olacağını proqnozlaşdırmıram. Amma hər iki ölkənin özünü qorumaq instinkti güclüdür”.

ABŞ İranın Azərbaycanla münaqişədə uduzmasında maraqlı olacaq və rejimin dəyişməsini dəstəkləyəcək. İran nəticədə ərazisini itirərsə, ABŞ çətin ki, böyük ağrı hiss etsin. Qısa müddətdə Şərqdə Avropa ticarətində əhəmiyyətli bir pozulma olacaq və bu, bütün bazarlarda qiymətlərin artmasına səbəb olacaqdır. Uzunmüddətli perspektivdə Tehranda rejim dəyişikliyi baş verərsə, dəhliz Qərbin güclü təsiri altına düşəcək - Aİ və ABŞ üçün optimal nəticə. Bunun Rusiya ticarətinə necə təsir edəcəyi gələcək İran hökumətinin tərkibindən, onun sanksiyalarla bağlı mövqeyindən və Rusiya ilə münasibətləri inkişaf etdirmək istəyindən asılı olacaq.

E. KAMAL
Reyting.az




Bölməyə aid digər xəbərlər
bütün xəbərlər