09:22 / 13-06-2025
Yardımlıda traktor aşıb
Ukrayna müharibəsi nüvə silahının yayılmasına təkan verəcəkmi? - Təhlil
Tarix: 07-07-2022 15:36 | Bölmə: Slayd
Ukrayna müharibəsi nüvə silahının yayılmasına təkan verəcəkmi?

1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağılanda Ukrayna nüvə arsenalının bir hissəsini miras aldı. Lakin 1994-cü il Budapeşt Memorandumunda Ukrayna Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın suverenliyinə və sərhədlərinə hörmət ediləcəyinə dair “təminat” müqabilində bu silahları Rusiyaya qaytarmağa razılaşdı. Rusiya 2014-cü ildə Krımı ilhaq edərkən bu vədi həyasızcasına pozdu və fevralın 24-də Ukraynaya genişmiqyaslı işğalı ilə Memorandumu cırdı. Onlar haqlıdırmı?

Reyting.az
xəbər verir ki, bu barədə “Project Syndicate” yazıb.

Təhlildə qeyd olunur:

1960-cı illərin əvvəllərində ABŞ prezidenti Con Kennedi növbəti onillikdə ən azı 25 dövlətin nüvə silahına sahib olacağını proqnozlaşdırmışdı. Lakin 1968-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv dövlətlər nüvə silahlarını artıq mövcud olan beş dövlətə (ABŞ, Sovet İttifaqı, İngiltərə, Fransa və Çin) məhdudlaşdıran nüvə silahlarının yayılmaması haqqında müqaviləyə razılıq verdilər. Bu gün yalnız doqquz dövlətdən söhbət gedə bilər, müqaviləni imzalayan beş dövlət, üstəlik İsrail, Hindistan, Pakistan və Şimali Koreya. Lakin həmin variantı nəzərdən keçirən daha çox "ərəfəsində olan dövlətlər" (nüvə silahlarını sürətlə yaratmaq üçün texnoloji imkanlara malik ölkələr) var.

Bəzi analitiklər deyirlər ki, yayılma yaxşı bir şey ola bilər, çünki nüvə silahı olan kirpilər dünyası nüvə canavarları və silahsız dovşanlar dünyasından daha sabit olardı. Onların fikrincə, Rusiya nüvə silahına sahib Ukraynanın işğalına cəsarət etməzdi. Üstəlik, onlar “niyə bəzi dövlətlər nüvə silahı əldə etmək hüququna malik olmalı, digərlərinin isə buna malik olmadığını” soruşurlar.

Digərləri 2021-ci ildə qüvvəyə minən BMT-nin “Nüvə silahlarının qadağan edilməsi haqqında” 2017-ci il müqaviləsində təsbit olunmuş məqsəd bütün nüvə silahlarının ləğvinin tərəfdarıdır. Hazırda onu imzalayan 86 ölkə və 66 tərəf var.

Bu yanaşmaya skeptiklər iddia edirlər ki, nüvə silahının ləğvi layiqli uzunmüddətli arzu olsa da, ora çox tez çatmaq üçün səylər qeyri-sabitliyi və münaqişə ehtimalını artıra bilər. Onların fikrincə, əsl etik problem nüvə silahının mövcudluğu deyil, onların istifadə ehtimalıdır. Bəşəriyyət 1930-cu illərdə parçalanmış atomun gücündən istifadə etməyi öyrənməsəydi, daha yaxşı olardı; lakin bu bilik ləğv edilə bilməz, ona görə də ondan müharibədə istifadə risklərinin azaldılmasına diqqət yetirmək daha yaxşıdır.

Tutaq ki, siz davamlı dağıdıcı oğurluqlar və hücumlardan əziyyət çəkən bir məhəllədə yaşayırsınız. Bir gün qonşularınızdan bəziləri evlərini böyük partlayıcı qurğular və elektrik naqilləri ilə təchiz etmək qərarına gəlir və içəri girənlərin qarşısını almaq üçün xəbərdarlıq lövhələri asırlar. Problem ondadır ki, bu cihazlardan istifadə edilərsə, evinizə də ziyan dəyəcək. Bununla belə, sistemin qısa müddətdə sökülməsinə cəhd etməyin ciddi təhlükələri də var.

Bəs siz nə edərdiniz? Qonşularınızdan sistemdən yalnız təcavüzkarlardan qorunmaq və başqalarını təhdid etməmək üçün istifadə etmələrini xahiş edə bilərsiniz. Siz onları qəza riskini azaltmaq üçün cihazlar quraşdırmağa sövq edə və evinizi xəbərdarlıq işarələrinin altına daxil etməklə onların sizə qoyduğu riskə görə kompensasiya tələb edə bilərsiniz. Siz onları gələcəkdə nisbətən təhlükəsiz vasitələr tapıldıqda sistemi sökmək üçün addımlar atmağa inandıra bilərsiniz.

Kobud bənzətmə ilə desək, bunlar 1968-ci il Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsində (NPT) təsbit edilmiş şərtlər növləridir və buna görə də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi bu qədər zərərlidir. Rusiya təkcə Budapeşt Memorandumu üzrə açıq-aşkar təhlükəsizlik zəmanətini pozmayıb; o, həmçinin başqalarını Ukraynaya yardım etməkdən çəkindirmək üçün nüvə eskalasiyasına işarə edib.

Beləliklə, nüvə silahlarına normal müharibə silahı kimi baxılmasına qarşı tabu zəifləyir - Nobel mükafatı laureatı iqtisadçı Tomas Şellinq 1945-ci ildən bəri ən vacib qlobal norma adlandırdığı konvensiya.

Ancaq Ukraynaya müdaxilənin nüvə silahının yayılmaması rejiminə vurduğu zərəri şişirtmək səhv olardı. Birincisi, işğalın digər dövlətlərə nüvə silahı olsaydı daha təhlükəsiz olacağını öyrədəcəyini düşünənlər tarixi çox sadələşdirirlər. Güman etmək olmaz ki, Ukrayna sovet dövründən qalma nüvə silahını saxlasaydı, heç nə olmazdı.

Axı, bu cür silahlar "rəfdən kənarda" istifadəyə hazır deyil. Ukraynada yerləşdirilən uzaqmənzilli sovet raketlərindəki parçalanan material çıxarılmalı, forması və təyinatı dəyişdirilməli idi. Bu, nəinki vaxt və təcrübə tələb edirdi, həm də Rusiyanın müdaxiləsini sürətləndirə bilərdi. Dövlətlər nüvə həddinə yaxınlaşdıqda, onların təhlükəsizliyini azalda və ümumi qeyri-sabitliyi artıra biləcək “zəiflik vadisinə” daxil olurlar. Bir bölgədə sabit çəkindirmə təsəvvür edilə biləndə belə, buradan oraya getməyə çalışmaq çox riskli ola bilər.

Bəzi nəzəriyyəçilər iddia edirlər ki, nüvə silahları böyük dövlətlər arasında ehtiyatlılığı təşviq etdiyi kimi, nüvə müharibəsindən gələcək dağıntıları qabaqcadan görmək üçün onlara “büllur kürə” verməklə, nüvə silahlarının yayılması da eyni şəkildə daha kiçik regional rəqiblər arasında sabitlik yaradacaq. Nüvə kirpiləri canavar yox, dovşan kimi hərəkət edərdilər.

Lakin bütün regionlar eskalasiya riski baxımından bərabər deyil və bütün liderlərin öz kristal kürələrindən istifadə etmək müdrikliyinə sahib olacağını güman etmək olmaz. Regionlar vətəndaş müharibələrinin və devrilmiş hökumətlərin sayı, orduya mülki nəzarət, rabitə təhlükəsizliyi və silahlara nəzarət protokolları baxımından fərqlənir. Əgər yeni yayılanların nüvə silahından istifadə etmək riski daha yüksək olarsa - hətta təsadüfən də - onlar və onların qonşuları “zəiflik vadisində” daha da etibarsız olacaqlar.

Nəhayət, nüvə silahları çoxaldıqda, təsadüfən istifadə şansları artır, potensial nüvə böhranlarını idarə etmək daha da çətinləşir və nə vaxtsa dünya siyasətində nüvə silahının rolunu azaltmağa kömək edə biləcək nəzarətin qurulması daha çətinləşir. Bir sözlə, guya müdafiə silahlarının yayılması nə qədər çox olarsa, bütün məhəlləni partlatmaq riski bir o qədər yüksəkdir. Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsindən əsl dərs odur ki, biz mövcud NPT-ni gücləndirməliyik və onu pozan hərəkətlərdən çəkinməliyik.




Bölməyə aid digər xəbərlər