11:02 / 13-06-2025
İsrail İranda 60 məkana zərbələr endirib
10:48 / 13-06-2025
İlham Əliyev konqres iştirakçılarına məktub ünvanlayıb
10:40 / 13-06-2025
143 milyon manatlıq mənimsəmə üzrə yenidən məhkəmə olub
10:29 / 13-06-2025
İran nüvə danışıqlarını dayandırıb
10:02 / 13-06-2025
İranın 6 nüvə alimi öldürülüb
09:57 / 13-06-2025
İsrailin İrana zərbələri davam edəcək
09:27 / 13-06-2025
Tramp İrana hücumdan əvvəlcədən məlumatlı olub
09:22 / 13-06-2025
Yardımlıda traktor aşıb
09:05 / 13-06-2025
İranın Ali Rəhbəri ölən generalların yerinə müvəqqəti təyinat edib
08:50 / 13-06-2025
Xamneinin ağır yaralanan müşaviri ölüb - Yenilənib
08:36 / 13-06-2025
Ananın Antalyada atdığı uşaq Rusiyaya qaytarılıb
08:30 / 13-06-2025
AZAL son hadisələrlə əlaqədar bəzi reysləri ləğv edib - Siyahı
08:17 / 13-06-2025
“Google”nin fəaliyyətində nasazlıq yaranıb
08:09 / 13-06-2025
Xabarovskda qızıl mədəni yanır
08:06 / 13-06-2025
Donald Tramp: “Rusiya və Ukrayna məni məyus edib”
08:01 / 13-06-2025
Mariya Zaxarovanın ironiyası...
07:48 / 13-06-2025
İrana hücum səbəbindən 10-dan çox aviareys Bakıya enib
07:42 / 13-06-2025
İsrail İrana beş zərbə endirib
07:37 / 13-06-2025
Pentaqonun Qrenlandiya və Panama üçün “xüsusi strategiyası” var
07:30 / 13-06-2025
İranın ali rəhbəri İsraili hədələyir
07:23 / 13-06-2025
İsrail İranı vurmağa başlayıb
21:38 / 12-06-2025
Erməniəsilli şəxslərin məhkəməsi davam edir - Yenilənib
19:57 / 12-06-2025
"Naxçıvan" TV-nin sədri vəzifədən azad edilib - Təyinat
19:22 / 12-06-2025
Almaniya Ukraynanın silahlanmasına əlavə vəsait ayıracaq
18:33 / 12-06-2025
Fransa İranın nüvə eskalasiyasını pisləyir
18:19 / 12-06-2025
Uşaqların sosial şəbəkələrə girişi qadağan ediləcək
18:01 / 12-06-2025
İlham Əliyev Baş nazirə başsağlığı məktubu göndərib
17:51 / 12-06-2025
Nə Bayden, nə də Tramp Rusiyanın çökməsini istəmir
17:38 / 12-06-2025
ƏƏSMN: "Yeni sosial islahat paketi 3 milyon insanı əhatə edir"
17:33 / 12-06-2025
Prezident Şuşa ilə bağlı sərəncam imzalayıb
18:34 / 08-06-2025

22:58 / 08-06-2025

13:07 / 10-06-2025

09:31 / 09-06-2025

08:48 / 09-06-2025

22:32 / 09-06-2025

16:32 / 10-06-2025

21:10 / 09-06-2025

18:45 / 10-06-2025

13:40 / 11-06-2025

11:18 / 10-06-2025

09:22 / 09-06-2025

Ukrayna müharibəsi nüvə silahının yayılmasına təkan verəcəkmi? - Təhlil
Tarix: 07-07-2022 15:36 | Bölmə: Slayd

1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağılanda Ukrayna nüvə arsenalının bir hissəsini miras aldı. Lakin 1994-cü il Budapeşt Memorandumunda Ukrayna Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın suverenliyinə və sərhədlərinə hörmət ediləcəyinə dair “təminat” müqabilində bu silahları Rusiyaya qaytarmağa razılaşdı. Rusiya 2014-cü ildə Krımı ilhaq edərkən bu vədi həyasızcasına pozdu və fevralın 24-də Ukraynaya genişmiqyaslı işğalı ilə Memorandumu cırdı. Onlar haqlıdırmı?
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Project Syndicate” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur:
1960-cı illərin əvvəllərində ABŞ prezidenti Con Kennedi növbəti onillikdə ən azı 25 dövlətin nüvə silahına sahib olacağını proqnozlaşdırmışdı. Lakin 1968-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv dövlətlər nüvə silahlarını artıq mövcud olan beş dövlətə (ABŞ, Sovet İttifaqı, İngiltərə, Fransa və Çin) məhdudlaşdıran nüvə silahlarının yayılmaması haqqında müqaviləyə razılıq verdilər. Bu gün yalnız doqquz dövlətdən söhbət gedə bilər, müqaviləni imzalayan beş dövlət, üstəlik İsrail, Hindistan, Pakistan və Şimali Koreya. Lakin həmin variantı nəzərdən keçirən daha çox "ərəfəsində olan dövlətlər" (nüvə silahlarını sürətlə yaratmaq üçün texnoloji imkanlara malik ölkələr) var.
Bəzi analitiklər deyirlər ki, yayılma yaxşı bir şey ola bilər, çünki nüvə silahı olan kirpilər dünyası nüvə canavarları və silahsız dovşanlar dünyasından daha sabit olardı. Onların fikrincə, Rusiya nüvə silahına sahib Ukraynanın işğalına cəsarət etməzdi. Üstəlik, onlar “niyə bəzi dövlətlər nüvə silahı əldə etmək hüququna malik olmalı, digərlərinin isə buna malik olmadığını” soruşurlar.
Digərləri 2021-ci ildə qüvvəyə minən BMT-nin “Nüvə silahlarının qadağan edilməsi haqqında” 2017-ci il müqaviləsində təsbit olunmuş məqsəd bütün nüvə silahlarının ləğvinin tərəfdarıdır. Hazırda onu imzalayan 86 ölkə və 66 tərəf var.
Bu yanaşmaya skeptiklər iddia edirlər ki, nüvə silahının ləğvi layiqli uzunmüddətli arzu olsa da, ora çox tez çatmaq üçün səylər qeyri-sabitliyi və münaqişə ehtimalını artıra bilər. Onların fikrincə, əsl etik problem nüvə silahının mövcudluğu deyil, onların istifadə ehtimalıdır. Bəşəriyyət 1930-cu illərdə parçalanmış atomun gücündən istifadə etməyi öyrənməsəydi, daha yaxşı olardı; lakin bu bilik ləğv edilə bilməz, ona görə də ondan müharibədə istifadə risklərinin azaldılmasına diqqət yetirmək daha yaxşıdır.
Tutaq ki, siz davamlı dağıdıcı oğurluqlar və hücumlardan əziyyət çəkən bir məhəllədə yaşayırsınız. Bir gün qonşularınızdan bəziləri evlərini böyük partlayıcı qurğular və elektrik naqilləri ilə təchiz etmək qərarına gəlir və içəri girənlərin qarşısını almaq üçün xəbərdarlıq lövhələri asırlar. Problem ondadır ki, bu cihazlardan istifadə edilərsə, evinizə də ziyan dəyəcək. Bununla belə, sistemin qısa müddətdə sökülməsinə cəhd etməyin ciddi təhlükələri də var.
Bəs siz nə edərdiniz? Qonşularınızdan sistemdən yalnız təcavüzkarlardan qorunmaq və başqalarını təhdid etməmək üçün istifadə etmələrini xahiş edə bilərsiniz. Siz onları qəza riskini azaltmaq üçün cihazlar quraşdırmağa sövq edə və evinizi xəbərdarlıq işarələrinin altına daxil etməklə onların sizə qoyduğu riskə görə kompensasiya tələb edə bilərsiniz. Siz onları gələcəkdə nisbətən təhlükəsiz vasitələr tapıldıqda sistemi sökmək üçün addımlar atmağa inandıra bilərsiniz.
Kobud bənzətmə ilə desək, bunlar 1968-ci il Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsində (NPT) təsbit edilmiş şərtlər növləridir və buna görə də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi bu qədər zərərlidir. Rusiya təkcə Budapeşt Memorandumu üzrə açıq-aşkar təhlükəsizlik zəmanətini pozmayıb; o, həmçinin başqalarını Ukraynaya yardım etməkdən çəkindirmək üçün nüvə eskalasiyasına işarə edib.
Beləliklə, nüvə silahlarına normal müharibə silahı kimi baxılmasına qarşı tabu zəifləyir - Nobel mükafatı laureatı iqtisadçı Tomas Şellinq 1945-ci ildən bəri ən vacib qlobal norma adlandırdığı konvensiya.
Ancaq Ukraynaya müdaxilənin nüvə silahının yayılmaması rejiminə vurduğu zərəri şişirtmək səhv olardı. Birincisi, işğalın digər dövlətlərə nüvə silahı olsaydı daha təhlükəsiz olacağını öyrədəcəyini düşünənlər tarixi çox sadələşdirirlər. Güman etmək olmaz ki, Ukrayna sovet dövründən qalma nüvə silahını saxlasaydı, heç nə olmazdı.
Axı, bu cür silahlar "rəfdən kənarda" istifadəyə hazır deyil. Ukraynada yerləşdirilən uzaqmənzilli sovet raketlərindəki parçalanan material çıxarılmalı, forması və təyinatı dəyişdirilməli idi. Bu, nəinki vaxt və təcrübə tələb edirdi, həm də Rusiyanın müdaxiləsini sürətləndirə bilərdi. Dövlətlər nüvə həddinə yaxınlaşdıqda, onların təhlükəsizliyini azalda və ümumi qeyri-sabitliyi artıra biləcək “zəiflik vadisinə” daxil olurlar. Bir bölgədə sabit çəkindirmə təsəvvür edilə biləndə belə, buradan oraya getməyə çalışmaq çox riskli ola bilər.
Bəzi nəzəriyyəçilər iddia edirlər ki, nüvə silahları böyük dövlətlər arasında ehtiyatlılığı təşviq etdiyi kimi, nüvə müharibəsindən gələcək dağıntıları qabaqcadan görmək üçün onlara “büllur kürə” verməklə, nüvə silahlarının yayılması da eyni şəkildə daha kiçik regional rəqiblər arasında sabitlik yaradacaq. Nüvə kirpiləri canavar yox, dovşan kimi hərəkət edərdilər.
Lakin bütün regionlar eskalasiya riski baxımından bərabər deyil və bütün liderlərin öz kristal kürələrindən istifadə etmək müdrikliyinə sahib olacağını güman etmək olmaz. Regionlar vətəndaş müharibələrinin və devrilmiş hökumətlərin sayı, orduya mülki nəzarət, rabitə təhlükəsizliyi və silahlara nəzarət protokolları baxımından fərqlənir. Əgər yeni yayılanların nüvə silahından istifadə etmək riski daha yüksək olarsa - hətta təsadüfən də - onlar və onların qonşuları “zəiflik vadisində” daha da etibarsız olacaqlar.
Nəhayət, nüvə silahları çoxaldıqda, təsadüfən istifadə şansları artır, potensial nüvə böhranlarını idarə etmək daha da çətinləşir və nə vaxtsa dünya siyasətində nüvə silahının rolunu azaltmağa kömək edə biləcək nəzarətin qurulması daha çətinləşir. Bir sözlə, guya müdafiə silahlarının yayılması nə qədər çox olarsa, bütün məhəlləni partlatmaq riski bir o qədər yüksəkdir. Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsindən əsl dərs odur ki, biz mövcud NPT-ni gücləndirməliyik və onu pozan hərəkətlərdən çəkinməliyik.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 07-07-2022 15:36 | Bölmə: Slayd

1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağılanda Ukrayna nüvə arsenalının bir hissəsini miras aldı. Lakin 1994-cü il Budapeşt Memorandumunda Ukrayna Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın suverenliyinə və sərhədlərinə hörmət ediləcəyinə dair “təminat” müqabilində bu silahları Rusiyaya qaytarmağa razılaşdı. Rusiya 2014-cü ildə Krımı ilhaq edərkən bu vədi həyasızcasına pozdu və fevralın 24-də Ukraynaya genişmiqyaslı işğalı ilə Memorandumu cırdı. Onlar haqlıdırmı?
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Project Syndicate” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur:
1960-cı illərin əvvəllərində ABŞ prezidenti Con Kennedi növbəti onillikdə ən azı 25 dövlətin nüvə silahına sahib olacağını proqnozlaşdırmışdı. Lakin 1968-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv dövlətlər nüvə silahlarını artıq mövcud olan beş dövlətə (ABŞ, Sovet İttifaqı, İngiltərə, Fransa və Çin) məhdudlaşdıran nüvə silahlarının yayılmaması haqqında müqaviləyə razılıq verdilər. Bu gün yalnız doqquz dövlətdən söhbət gedə bilər, müqaviləni imzalayan beş dövlət, üstəlik İsrail, Hindistan, Pakistan və Şimali Koreya. Lakin həmin variantı nəzərdən keçirən daha çox "ərəfəsində olan dövlətlər" (nüvə silahlarını sürətlə yaratmaq üçün texnoloji imkanlara malik ölkələr) var.
Bəzi analitiklər deyirlər ki, yayılma yaxşı bir şey ola bilər, çünki nüvə silahı olan kirpilər dünyası nüvə canavarları və silahsız dovşanlar dünyasından daha sabit olardı. Onların fikrincə, Rusiya nüvə silahına sahib Ukraynanın işğalına cəsarət etməzdi. Üstəlik, onlar “niyə bəzi dövlətlər nüvə silahı əldə etmək hüququna malik olmalı, digərlərinin isə buna malik olmadığını” soruşurlar.
Digərləri 2021-ci ildə qüvvəyə minən BMT-nin “Nüvə silahlarının qadağan edilməsi haqqında” 2017-ci il müqaviləsində təsbit olunmuş məqsəd bütün nüvə silahlarının ləğvinin tərəfdarıdır. Hazırda onu imzalayan 86 ölkə və 66 tərəf var.
Bu yanaşmaya skeptiklər iddia edirlər ki, nüvə silahının ləğvi layiqli uzunmüddətli arzu olsa da, ora çox tez çatmaq üçün səylər qeyri-sabitliyi və münaqişə ehtimalını artıra bilər. Onların fikrincə, əsl etik problem nüvə silahının mövcudluğu deyil, onların istifadə ehtimalıdır. Bəşəriyyət 1930-cu illərdə parçalanmış atomun gücündən istifadə etməyi öyrənməsəydi, daha yaxşı olardı; lakin bu bilik ləğv edilə bilməz, ona görə də ondan müharibədə istifadə risklərinin azaldılmasına diqqət yetirmək daha yaxşıdır.
Tutaq ki, siz davamlı dağıdıcı oğurluqlar və hücumlardan əziyyət çəkən bir məhəllədə yaşayırsınız. Bir gün qonşularınızdan bəziləri evlərini böyük partlayıcı qurğular və elektrik naqilləri ilə təchiz etmək qərarına gəlir və içəri girənlərin qarşısını almaq üçün xəbərdarlıq lövhələri asırlar. Problem ondadır ki, bu cihazlardan istifadə edilərsə, evinizə də ziyan dəyəcək. Bununla belə, sistemin qısa müddətdə sökülməsinə cəhd etməyin ciddi təhlükələri də var.
Bəs siz nə edərdiniz? Qonşularınızdan sistemdən yalnız təcavüzkarlardan qorunmaq və başqalarını təhdid etməmək üçün istifadə etmələrini xahiş edə bilərsiniz. Siz onları qəza riskini azaltmaq üçün cihazlar quraşdırmağa sövq edə və evinizi xəbərdarlıq işarələrinin altına daxil etməklə onların sizə qoyduğu riskə görə kompensasiya tələb edə bilərsiniz. Siz onları gələcəkdə nisbətən təhlükəsiz vasitələr tapıldıqda sistemi sökmək üçün addımlar atmağa inandıra bilərsiniz.
Kobud bənzətmə ilə desək, bunlar 1968-ci il Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsində (NPT) təsbit edilmiş şərtlər növləridir və buna görə də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi bu qədər zərərlidir. Rusiya təkcə Budapeşt Memorandumu üzrə açıq-aşkar təhlükəsizlik zəmanətini pozmayıb; o, həmçinin başqalarını Ukraynaya yardım etməkdən çəkindirmək üçün nüvə eskalasiyasına işarə edib.
Beləliklə, nüvə silahlarına normal müharibə silahı kimi baxılmasına qarşı tabu zəifləyir - Nobel mükafatı laureatı iqtisadçı Tomas Şellinq 1945-ci ildən bəri ən vacib qlobal norma adlandırdığı konvensiya.
Ancaq Ukraynaya müdaxilənin nüvə silahının yayılmaması rejiminə vurduğu zərəri şişirtmək səhv olardı. Birincisi, işğalın digər dövlətlərə nüvə silahı olsaydı daha təhlükəsiz olacağını öyrədəcəyini düşünənlər tarixi çox sadələşdirirlər. Güman etmək olmaz ki, Ukrayna sovet dövründən qalma nüvə silahını saxlasaydı, heç nə olmazdı.
Axı, bu cür silahlar "rəfdən kənarda" istifadəyə hazır deyil. Ukraynada yerləşdirilən uzaqmənzilli sovet raketlərindəki parçalanan material çıxarılmalı, forması və təyinatı dəyişdirilməli idi. Bu, nəinki vaxt və təcrübə tələb edirdi, həm də Rusiyanın müdaxiləsini sürətləndirə bilərdi. Dövlətlər nüvə həddinə yaxınlaşdıqda, onların təhlükəsizliyini azalda və ümumi qeyri-sabitliyi artıra biləcək “zəiflik vadisinə” daxil olurlar. Bir bölgədə sabit çəkindirmə təsəvvür edilə biləndə belə, buradan oraya getməyə çalışmaq çox riskli ola bilər.
Bəzi nəzəriyyəçilər iddia edirlər ki, nüvə silahları böyük dövlətlər arasında ehtiyatlılığı təşviq etdiyi kimi, nüvə müharibəsindən gələcək dağıntıları qabaqcadan görmək üçün onlara “büllur kürə” verməklə, nüvə silahlarının yayılması da eyni şəkildə daha kiçik regional rəqiblər arasında sabitlik yaradacaq. Nüvə kirpiləri canavar yox, dovşan kimi hərəkət edərdilər.
Lakin bütün regionlar eskalasiya riski baxımından bərabər deyil və bütün liderlərin öz kristal kürələrindən istifadə etmək müdrikliyinə sahib olacağını güman etmək olmaz. Regionlar vətəndaş müharibələrinin və devrilmiş hökumətlərin sayı, orduya mülki nəzarət, rabitə təhlükəsizliyi və silahlara nəzarət protokolları baxımından fərqlənir. Əgər yeni yayılanların nüvə silahından istifadə etmək riski daha yüksək olarsa - hətta təsadüfən də - onlar və onların qonşuları “zəiflik vadisində” daha da etibarsız olacaqlar.
Nəhayət, nüvə silahları çoxaldıqda, təsadüfən istifadə şansları artır, potensial nüvə böhranlarını idarə etmək daha da çətinləşir və nə vaxtsa dünya siyasətində nüvə silahının rolunu azaltmağa kömək edə biləcək nəzarətin qurulması daha çətinləşir. Bir sözlə, guya müdafiə silahlarının yayılması nə qədər çox olarsa, bütün məhəlləni partlatmaq riski bir o qədər yüksəkdir. Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsindən əsl dərs odur ki, biz mövcud NPT-ni gücləndirməliyik və onu pozan hərəkətlərdən çəkinməliyik.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 10:40
143 milyon manatlıq mənimsəmə üzrə yenidən məhkəmə olub
Bu gün, 09:57
İsrailin İrana zərbələri davam edəcək
Bu gün, 09:27
Tramp İrana hücumdan əvvəlcədən məlumatlı olub
Bu gün, 07:48
İrana hücum səbəbindən 10-dan çox aviareys Bakıya enib
Bu gün, 07:23
İsrail İranı vurmağa başlayıb
Dünən, 17:51
Nə Bayden, nə də Tramp Rusiyanın çökməsini istəmir
Dünən, 17:09
Təqaüd və sosial müavinətlər artırılıb - Fərman
Dünən, 14:57
“Hörümçək toru” əməliyyatının son məqsədi nə idi?
Dünən, 13:07
İranı vurmağa hazırlaşırlar
11-06-2025, 15:00
Nüvə hücumu ola bilər - Xəbərdarlıq
11-06-2025, 14:27
Qəbul imtahanının nəticəsi elan edilib
11-06-2025, 12:12
Dron müharibəsinin dərsləri
11-06-2025, 08:09
NATO Ukrayna ilə bağlı qərar verməyə hazırlaşır
10-06-2025, 16:32
Mollazadə: Paşinyan Qarabağ klanı ilə mübarizəni davam etdirir
10-06-2025, 13:54
Rusiya təhlükəsi artır - Xəbərdarlıq
10-06-2025, 13:07
Cəlaloğlu: “Dini idarələr kəşfiyyatla əməkdaşlıq edib”
10-06-2025, 11:18
İranda it gəzdirmə polemikası: daha bir qadağa qüvvəyə minir
9-06-2025, 22:32
Deputat: “İqtisadiyyatımız üçün görülən işləri yetərli saymıram”
6-06-2025, 10:11
Elmdə yenilik: insanlar 1000 il yaşaya biləcək
5-06-2025, 17:33
İqlim dəyişikliyi münaqişələri artıracaq
5-06-2025, 13:29
Kilsə ilə Paşinyan arasında qarşıdurma böyüyür
5-06-2025, 12:08
Moskva və Bakı “Rus Evi”nə dair hələ də razılığa gəlməyib
5-06-2025, 10:05
Federasiya rəhbərini icra başçısı bıçaqlatdırıb? - Yenilənib
4-06-2025, 11:27
Vaşinqton Qafqaza böyük diplomatik diqqət yetirir
4-06-2025, 11:10
Rusiyaya qarşı daha sərt sanksiya hazırlanıb
4-06-2025, 10:13
Azərbaycan və Ermənistanın dövlət komissiyaları arasında görüş olub
4-06-2025, 08:08
Sabirabaddakı yanğında 4 nəfər həyatını itirib - (Yenilənib)
3-06-2025, 17:32
Məhkəmələrə hakimlər təyin edilib - (Siyahı)
3-06-2025, 17:26
Dünyanın bir hissəsi su altında qalacaq
3-06-2025, 15:18
Müharibə daha təhlükəli fazaya keçib
3-06-2025, 12:29
Xaricdə yaşayan daha 7 nəfər haqqında həbs qərarı çıxarılıb
3-06-2025, 11:57
Şəhidimiz Suraxanıda dəfn olunub - (Yenilənib) - Foto
3-06-2025, 10:34
Ərdoğan Zelenski, Putin və Trampla Türkiyədə görüşmək istəyir
3-06-2025, 09:58
Türkiyədə güclü zəlzələ olub - Ölən və xəsarət alanlar var
3-06-2025, 08:26
Yerin maqnit qasırğası artıb
2-06-2025, 14:02
50 minlik qoşun hücumdadır, Ukrayna Sumını itirə bilər - (Yenilənib)
2-06-2025, 11:00
Paşinyan kilsəyə niyə müharibə elan edib?
2-06-2025, 08:58
Azərbaycan ərazisində zəlzələ olub
1-06-2025, 20:08
Kəlbəcərdə traktor minaya düşüb, yaralı var
31-05-2025, 16:52
Laçına növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)