Akif Əli yazır: Şairlər doğulur xalqın kədərindən

Xəbər lenti

18:20 / 31-08-2025

Putin Çində Paşinyanla görüşüb

17:12 / 31-08-2025

İlham Əliyevlə birinci xanımı Çin lideri və həyat yoldaşı qarşılayıb - Fotolar

15:02 / 31-08-2025

İlham Əliyev Çində görüşlər keçirib - (Yenilənib) - Fotolar

14:51 / 31-08-2025

İlham Əliyev kralı təbrik edib

12:15 / 31-08-2025

Salyanda avtomobil kanala aşıb - Bir nəfər ölüb, beş nəfər xəsarət alıb

11:37 / 31-08-2025

İlham Əliyev Sadır Japarova məktub göndərib

10:15 / 31-08-2025

Çin Azərbaycanın suveren inkişaf modelini dəstəkləyir

09:50 / 31-08-2025

Si Cinpin: Azərbaycan-Çin əlaqələri inkişaf edir

09:16 / 31-08-2025

Hikmət Hacıyev: Zəngəzur dəhlizi Orta dəhlizin imkanlarını genişləndirəcək

09:10 / 31-08-2025

"Qarabağ" bu gün daha bir komanda ilə qarşılaşacaq

08:49 / 31-08-2025

Prezident İlham Əliyevin Çin lideri Si Cinpin ilə görüşü keçirilib - (Yenilənib) - Fotolar

19:36 / 30-08-2025

Bu gündən Bakının bəzi yollarında hərəkət məhdudlaşdırılacaq

19:30 / 30-08-2025

Aİ-nin xüsusi nümayəndəsi Naxçıvana gəlib

18:08 / 30-08-2025

Prezident İlham Əliyev Çinə səfər edib - Fotolar

15:49 / 30-08-2025

Ukrayna Ali Radasının deputatı qətlə yetirilib

12:09 / 30-08-2025

Şüvəlanda yeni ictimai çimərliklər yaradılıb

09:27 / 30-08-2025

Premyer Liqa: bu gün daha iki qarşılaşma olacaq

08:23 / 30-08-2025

Gədəbəydəki qəzada ölənlər var

08:13 / 30-08-2025

Bakı-Ağdam sərnişin qatarı istifadəyə verilib

07:08 / 30-08-2025

Ukrayna yenidən kütləvi hücuma məruz qalıb

00:24 / 30-08-2025

Töhmət alan icra başçısı: “İş olan yerdə nöqsan da olur"

00:10 / 30-08-2025

Azərbaycanla ABŞ arasında Anlaşma Memorandumu imzalanlb

19:01 / 29-08-2025

Bako Sahakyanın ibtidai istintaqa ifadəsi yayılıb

18:25 / 29-08-2025

MİQ üzrə müsahibə mərhələsinin nəticələri elan olunub

18:01 / 29-08-2025

Məhkəmə tiktoker Aysel Mustafayeva haqqında həbs qərarı verib

17:53 / 29-08-2025

Gənclər Liqası və U-17 Liqada 2025/2026 mövsümünün püşkü atılıb

17:43 / 29-08-2025

DÇ-2026: Türkiyə yığmasının heyəti açıqlanıb

17:38 / 29-08-2025

Azərbaycanda saxlanılan Özbəkistan vətəndaşı ölkəsinə təhvil verilib

17:32 / 29-08-2025

Rusiya ABŞ və NATO-nun silah marşrutlarını izləyir

17:15 / 29-08-2025

İtaliyada 60-dan çox turist qidadan zəhərlənib

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

18:09 / 27-08-2025

Bakının üç rayonunda söküntü işlərinə başlayırlar

13:31 / 28-08-2025

Bakıda nəqliyyatda gedişhaqqı artırılacaq? - Açıqlama

12:50 / 27-08-2025

Keçmiş rəqiblər barışır: Türkiyə Səddamla əlaqə qurur

13:54 / 27-08-2025

Ağdama növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)

22:01 / 26-08-2025

Ağstafanın meşə sahəsində yanğın məhdudlaşdırılıb

19:36 / 30-08-2025

Bu gündən Bakının bəzi yollarında hərəkət məhdudlaşdırılacaq

10:16 / 27-08-2025

Kəlbəcərdə qaz sızması nəticəsində partlayış olub, 4 nəfər xəsarət alıb - Yenilənib

16:24 / 27-08-2025

Sənaye metallarının qiyməti artıb

21:29 / 28-08-2025

Çempionlar Liqası: "Qarabağ"ın rəqibləri müəyyənləşib

00:02 / 27-08-2025

Çempionlar Liqası: “Kayrat” tarix yazıb

23:00 / 28-08-2025

Arne Slot: "Liverpul" üçün "Qarabağ"la qarşılaşmaq xoş olacaq"

14:24 / 29-08-2025

Mollazadə: Yekun sülh sazişi üçün Azərbaycanın şərtləri yerinə yetirilməlidir

Akif Əli yazır: Şairlər doğulur xalqın kədərindən - Söz haqqı
Tarix: 30-09-2019 15:22 | Bölmə: Cəmiyyət / Xəbərlər

Şirift ölçüsü:

Akif ƏLİ,
Yazıçı-publisist,
Fəlsəfə doktoru.

(fəlsəfi-poetik esse)

“İdrakdır müsibətə mizan, əvət, əvət!

İdraksızların ola bilməz müsibəti.” (M.Ə.Sabir)

Əlbəttə, idrakı sönüklər nə bilir dərd nədir, kədər nədir, müsibət nə?!

Xeyirdə payı olmayan, əyri-düz tanımayan, “abrunun nolduğunu” bilməyən, “dünyanın dərdi mənəmi qalıb” deyə məmnun-məmnun cövlan edib dünya dağılsa da kefindən qalmayan, təbii, müsibəti də tanımaz. Yalnız əzabı öz içində dinməz çəkən dərdli ürəklər bilər zülm nədir, zillət nədir, müsibət nə?! İdrakı parlaq, vicdanı oyaq, əyrini düzdən seçib dünyanı dərk edənlərin qismətidir müqəddəs qəm yükü. O kəslərin ki, millət nahaqla üzləşib dərd çəkəndə, onlar da millətin dərdini çəkirlər. Bəlkə də bu qeyrət damarına görədir uca Tanrı dərdin çoxunu elə dərd çəkənlərə yükləyir!

Mirzə Ələkbər Sabirin kədəri bir ayrı müsibət idi. “Çərxi-fələyin tərsinə dövran etdiyi” bir zamanda onun duyğuları acı göz yaşları üstündə gələn istehzalar, yandırıb-yaxan satiralar şəklində üzə çıxırdı. Şairin hər misrasında millətin əzablı halının şəkli vardı: “Еy fələk, zülmün əyandır, bu nеcə dövri-zəmandır ki, işim ahü fəğandır, məni yandırma amandır, gözümün əşki rəvandır, ürəyim dоpdоlu qandır...”

Bütün böyük yaradıcılar kimi, M. Ə. Sabir də xalqın dərdini öz taleyi bilib yaşayırdı. Özünü xalqdan ayrı bilmirdi. Əkinçini, yoxsulu, ərbabı mütilik girdabından çıxartmaq üçün “Al gəldi, Molla əmi!” - deyib vüsətlə “Molla Nəsrəddin” meydanına atılan alovlu şair qaragüruhun ölüm təhdidləri altında belə cəsarətlə yazıb-yaradırdı:

“Nuri-çeşmanımmısan, ey pul, ya canımmısan?

İsmətim, namusum, irzim, qeyrətim, qanımmısan?

Hörmətim, fəxrim, cəlalım, şövkətim, şanımmısan?

Müshəfim, Məkkəm, Mədinəm, qibləm, ərkanımmısan

Məzhəbim, dinimmi, ayinimmi, imanımmısan?”

...Bir xalqın, ya bir fərdin dərdi – nə fərqi?! İnsanın əzab çəkdiyini görmək İnsan olanlara həmişə qəm-qüssə, kədər gətirir. İnsanlıqdan uzaq olanlar isə tarix boyu zülm çəkənlərin aqibəti üstündə kef çəkib. Çünki zülmü çəkdikcə məzlumlaşıb, məzlum olduqca məğmunlaşıb insanlar; məğmunluq isə ən etibarlı boyunduruqdur...

Məhz belədə şairlər doğulur xalqın kədərindən. Niyyəti: “Haqqı xalqa bildirib, dəfi-zəlalət etməli, Gün kimi taban edib pamali-zülmət etməli!..” – olan o şairlər batinləri açmağa, mahiyyəti anlatmağa, yatanları oyatmağa çalışıb tarixən.

Hansısa acgöz bir “Qarnıyoğun” aciz kasıb Qulamı işlədib pulunu kəsəndə, binəvanın halına acıyan Sabirin də əsəbdən dişi bağırsağını kəsib... Handa bir insafsız “Qoluzorlu” fağır Pirverdiyə zülm edib qanını içəndə, ürəyindən axan qara qanlar da Sabirin bağrına dolub onu vərəmlədib... Məmləkətin didərgin əhli aclıq çəkdiyi bir vaxtda, nəfsinə sahib olmayan tamahkar “Boynuyoğun” toxluqdan gecələri yata bilməyəndə, lampa işığında ac qarındaşların dərdini düşünən Sabirin də gözünə yuxu getməyib... Mədrəsədə bir əxlaqsız “Qırmızısaqqal kişi” tifil Məmmədvəlini yanına çəkib məzə qılanda, uşağın taleyini düşünən Sabir də yazı masası arxasında saralıb solub, kədərdən üzülüb... Harın bir “Pullu” gədə gecə-gündüz qeyrətlə çalışan binəva “fəhləyə” ruzi əvəzinə ümid yedirəndə, bu müsibətə dözməyən Sabir də ürəyinin yağını yeyib...

Çiyninə götürdüyü bu şərəfli şairlik yükü Sabiri tək öz evinin-ailəsinin deyil, bütün el-obanın təəssübkeşi, yolgöstərəni etmişdi. Taledən üzərinə belə məsuliyyət yükü qoyulan şairin səsi – sanki soyuqqanlı zalımların üzünə çırpılan məzlumun isti nəfəsi kimi yandırıb-yaxır, ahı üz qızardırdı. Bu isti nəfəs, bu ahu-fəğan kənd-kəsəyi, el-obanı bürümüş haqsızlığın alovlandırdığı qəm-qüssə tonqalından qalxan, dərddən od tutub yanan və yandıran ərşə dirənmiş kədərin sədası idi. Əsrlər boyu “Min zülm çatır xalqa dilazarlığından” – deyən Sabir bunu bildiyi üçün də zülmə nifrət edirdi. Hürriyyət aşiqi idi. Sevgili millətin mütləqiyyət əsarətində əzabla inlədiyini görüb, onun bu gedişlə tapdaq altında qalacağını, qəhr ola biləcəyini fəhm edirdi. Bağrı qan olan şair təhlükəni anlayıb dərk etdiyi və dərd-qəmdən qurtula bilmədiyi üçün, ruhuna hopan müqəddəs kədərdən qarşısındakı vərəqlərə söz naxışları kimi damla-damla göz yaşları axırdı. Sabiranə istehzalar - vicdan yanğısının doğurduğu kədərin üzdə görünən izi idi. Vəhy ilə gəlib inci-inci misralara düzülürdü: “Daş qəlbli insanları neylərdin, İlahi!?”

Həqiqətin yükü yüngül olmaz, təbii. Hər yoldan keçən onu qaldıramaz. Ya dözməz, ya yük altına girməz, girə bilməz. Çünki həqiqət yolunun əzabı çoxdur. Odda yanmağı, suda batmağı, tonqalda qovrulmağı, dərisi soyulmağı var... Çarmıxa çəkilmək, dar ağacından asılmaq, şaqqalanmaq, təhqirlərə, böhtanlara, şər-xatalara tuş gəlmək... Zindanda yatmaq, işgəncə görmək, zülm çəkmək, zillət tanımaq var həqiqətin əzablı yollarında... Kədərlə, qəmlə, qüssəylə, dərdlə, iztirabla dolu bu ağır yolun yolçusu olmaq hər kəsin işi deyil. Cəsarəti çatanlar – fədakarlardır. Eli-obanı, yurdu-yuvanı, milləti-xalqı Ata-Ana qədər təmənnasız sevənlərin, mərdlərin, mətinlərin yoludur bu yol. Dönməz əqidəli belə fədakar qəhrəmanları olan xalq - böyük xalqdır! Məhz böyük xalqın el dərdi çəkən Babək qeyrətli igidləri, İnsana inamı yaşadan Nəsimi əqidəli dühaları, düzü-düz, əyrini-əyri deyən Sabir amallı şairləri hər zaman olub, olacaq...

Tarixin gərdişidir - şairi də, şahı da xalq yaradır. Dizinə döysə də, yenə qayıdıb “daha adil” olanı axtarır. Ən idbar övladına belə qıymayan, ən əzazil övladın da inciməsini istəməyən müqəddəs Ana qədər mərhəmətli olduğu üçün ümidini üzmür, inamını itirmir heç vaxt. Ancaq tarixin dərsi həm də odur ki – zülm edən zalımın da taleyi tez-gec onu yaradan xalqın ümidinə qalır. Zalımın hökmü ilə əzilənlər bir gün özü hökm verir. Bütün dövrlərdə, bütün məmləkətlərdə, bütün xalqlarda bu belə olub, olacaq... Səbəb – əlahəzrət zamandır. Tanrının yer üzündə ən qüdrətli dayağı, dünyada haqqı qoruyan ən adil hökmdar - əbədi zaman. Hər kəsin və hər şeyin, rəiyyətdən şahadək hər nəfərin tabe olduğu yeganə güc – məğlubedilməz zaman. O, kimsədən asılı olmayan möhtəşəm bir nizam düzəndir. O gələndə çəkiclər bir zindana vurulur, sözlər bir olur, hesablar tək-tək sorulur. İlanın ağına da lənət, qarasına da, - deyilir. İlana ağı verənin nə erkəyi, nə dişisi. Qanqalın qocası da tikanlı, cavanı da. Zalımın yaxşısı da pis, pisi də pis. Hər şeyin bir zamanı var. Hətta insan xislətinin ən alçaq sifəti olan oğurluqla yalanın da ömrü qırx gündür... Beləcə, zülmün zalımdan gətirdiyi qüssəni zamanın haqqdan gətirdiyi ədalət silib aparar.

M. Ə. Sabirin “amal və əməl qardaşı” Mirzə Cəlilin də kədəri eyni bəşəri kədər idi. Onun da çiyinlərinə düşən yük cəhalət girdabına batmış “Ölülər” səltənətində tək-tənha qalan Kefli İsgəndərin əzablı yaşantılarına oxşar qəm, qüssə, kədər idi... Həyat yoldaşı – xeyriyyəçi və maarifpərvər kübar qadın Həmidə xanım Cavanşir xatirələrində yazır ki, Tiflisdə ilk dəfə Mirzə Cəlili görəndə mənə elə gəldi ki, o “sanki çiyinlərində qəm yükü gəzdirir”. Yurdunu qəhr edən çarizm istibdadı, millətin acizliyi, rəiyyətin cahilliyi, vətən övladının dərbədər halı üzürdü ədibi.

“...Müsəlmanlara qəm pəncərəsindən baxan” Mirzə ən böyük dərdin qəmini gəzdirirdi ürəyində: “Ax, unudulmuş vətən, ax yazıq vətən! Dünyalar titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı, millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş qardaşlarını tapıb, dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular. Bəs sən haradasan, ay biçarə vətən?!...” Onun istəyi xalqın “gicgah tükündən” dartıb qəflətdən oyatmaq idi. Məhz bu amalla Şərqdə bənzərsiz bir “Molla Nəsrəddin” meydanı açan Mirzə Cəlil ürək ağrısı ilə o meydandan kədərini dünyaya dağıdırdı:

“Ah, gözəl Azərbaycan vətənim. Harda qalmısan?.. Gəlin, gəlin, ey unudulmuş vətənin cırıq-mırıq qardaşları! Gəlin görək beşikdə yad millətlərin südünü əmmiş və vətənimizdən yadırğamış və millətimizin ruhundan xəbərsiz bir para millət başçılarımız sizə nə gün ağlayacaqlar?! Niyə sakitsiz, ey mənim lüt-üryan vətən qardaşlarım?!.”

Kədərin qədəri həm də itkiyə bağlıdır. Vətən itkisi, torpaq itkisi, yurd itkisi, Ata-Ana, dost, doğma itkisi - ən kədərli itkidir... Ancaq əşya itkisindən, pul, mənsəb, sərvət, vəzifə, şöhrət itgisindən yaranan kədər də var... O böyük itkilərin yanğısı böyük qəlblərdə müqəddəs kədər yaradar, xırda itkilərə heyfsilənən xırda ürəklərdə isə cılız qüssə dolanar. Ucalardan baxanda insanlara təmənnasız yanaşıb xalqın firavanlığı, vətənin, torpağın azadlığı naminə ləyaqətlə yaşamaq - şərəfli həyat tərzidir. Şəxsi firavanlığa qapılıb sərvət, nemət, şöhrət naminə gözüqıpıq yaşamaq – miskinin həyat tərzidir, yaşamaq deyil.

Bozalqanlı Hüseynin “Gah boşalıb, gah da dolan gördüyü”, Səməd Vurğunun “Bir yandan boşalan, bir yandan dolan” dediyi bu sirli dünyada hər nə varsa, mütləq həddi-hüdudu var. Tək Tanrıdan gələn bütün səma Kitabları bu həddi bilməyə, hüdudu gözləməyə çağırır insanları. Aşma, aşarsan fəna olar,- deyilir. Həqiqətən, “artıq içiləndə dərd verir su da”... Ağlagəlməz, dərkolunmaz dərəcədə mizan-tərəzi, ölçü-biçi, nizam-düzən üzərində qurulmuş bu kainatda hər şeyin bir əvvəli, bir axırı olduğu kimi, hər gələn dərd də əvvəl-axır sona yetir. Hər şeyin ifrat həddi nələrinsə dəyişməsinə aparır. Onçu dərdin-kədərin də həddi çox olanda səbr kasası dolub-daşır, içdəki mütiliyə, üzdəki məğmunluğa etiraz doğulur. Kədərə üsyan yaranır! Və tarixən belə “kədərə üsyan” məqamlarında şairlər doğulur əzab çəkən xalqın qüssəsindən, qəmindən. Şair təbli insanlar, ürəyində vəhydən yanğı gəzdirən yazarlar, istedadlı yaradanlar çıxır üzə. Dərdi dilə gətirib “qəm oduna tutuşan” könüllərə məlhəm qoymaq üçün “alov dilli ox ola bilənlər” gəlir meydana. Dəyər yaradan, məslək yayan dahi sənətçilər, işıqlı zəka sahibi olan qüdrətli söz adamları, yanar qəlbli parlaq adamlar çıxır ortaya! Belələri bir deyil, iki deyil uzun zaman yollarında... Dünyanın faniliyini, ömrün vəfasızlığını, zalımların zülmünü görüb həyatı dərk edən, səbrlə qədərə xoşgəldin deyən təmkinli insanlar taleyin sərt üzünü də tanıyır. Həyatın qanun-qaydalarını bilib, fələyin zərbələrinə hazır olur, qəfil yaxalanmadan sevincin ekiz qardaşı kədərin daim “qonşu otaqda” olduğunu unutmur. “Pis günün ömrü az olar”, - deyib də kədərə, dərdə, qəmə alınmır. Belədə dözənlərə təsəllini öncə şairlər verib uzun zaman yollarında.

“İnsanı sarsıdır göz yaşı, nalə,

Ah çəkib, uf deyən yetməz kamalə.

Ömrünü ah-vayla vermə sən bada,

Acizlər ah-vayla yaşar dünyada” – deyə dünyanın sirrlər xəzinəsindən incilər seçib sapa düzən, rəiyyəti saya salmayan zalım şahlara üzünü tutub –

“Dünyaya fateh olmaz zülmkarlıq, rəzalət,

Yer üzünün fatehi ədalətdir, ədalət!..

Çalış öz xalqının işinə yara,

Geysin əməlinlə dünya zərxara...” - nəsihəti verən, ibrətamiz hekayətlər danışmaqla, müdrik sözlər söyləməklə xalqın arzuladığı adil şah obrazını yaradan dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi kimi;

“Qəmindir könlümün təxtində sultan,

Bir iqlimə iki sultan gərəkməz...

Zər eşqiylə Tanrı eşqi sığışmayır bir araya,

Ölkə necə abad olar, iki şahı varsa əgər?!...” - deyə Şirvan, Aran, Qarabağ daxil cəmi yurdun sərvətlərini dönə-dönə yağmalayan teymurilərin cahilliyini görüb, dünya malına güvənənləri qafil, aza qane olanları isə mərd adlandıran, mala-dövlətə, sərvət toplamağa can atanlara müraciətlə –

“Dünyada mülkə, mala sən aldanma, ey məlik!

Kim, dünyanın mətahi bəğayət həqirdir...

Qafil olan öz ömrünü var yığmağa sərf eyləyər,

Öləndəsə Əzrailin hüzurunda boyun bükər...” - doğrularını söyləyib, cahil fanatların fitvasıyla sərpa soyulsa da haqq sözündən dönməyən şair-filosof İmadəddin Nəsimi kimi;

“Tülkü siyasilərlə”, “altun və qadın düşkünü, divanə bəbəkli” iblis-insanlarla qaynaşan bir cəmiyyətdə əxlaq itkisindən narahatlıqla tirana üsyan edən, çıxış yolu kimi - “Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət” – deyib də əlini yerdən üzüb səmalarda, Tanrı dərgahında həqiqət axtarışına çıxan böyük şair-dramaturq Hüseyn Cavid kimi;

Xalqa məxsus neçə minillik qədim sərvətləri “Yeni dövrün gəmisindən” atmağa çağıran nadan proletar gədalara etirazla –

“Oxu, tar, oxu tar!

Səsindən ən lətif şeir dinləyim.

Oxu tar, bir qadar!

Nəğməni su kimi alışan ruhuma çiləyim.

Oxu, tar! Səni kim unudar!

Ey geniş kütlənin acısı, şərbəti,

Alovlu sənəti!..” – yazaraq, milli dəyərləri öz həyatı bahasına qoruyan nakam şair Mikayıl Müşfiq kimi;

Ölkənin tarixini silib soyuna qənim kəsilən acgöz bolşeviklərin doymaq bilməyən əzazilliyindən dad döyüb sızlar-sızlar –

“Könlümə tək Kəbə yapdım səni mən,

Sənsiz neylim qürbət eldə günü mən,

Sənsiz neylim Allahı mən, dini mən,

Azərbaycan, mənim tacım, taxtım oy!..

Oyanmazmı kor olası baxtım oy?! ” – yanğısı ilə nalə çəkən patriot şair Almas İldırım kimi;

Vətənsevərlərin ünsiyyətində əbədi yer alan –

“...Səndən ötən mənə dəydi,

Məndən ötən sənə dəydi.

Səndən, məndən ötən zərbə,

Vətən, Vətən, sənə dəydi...” – sətirlərinin müəllifi, vətən, millət mövzularını qələmə alanda daha amansız, tam güzəştsiz, sərt və sərrast olaraq:

“Demədim kimə şah, kimə yetimsən,

Bu qara millətin bu ac millətin.

Dedim ki, yemini Allah yetirsin,

Ağlı gödəninə calaq millətin!..

...Payını it qapar maymaq millətin!

Yamaq millətlərə, yamaq millətin!

Qadını ər doğmaz qorxaq millətin!

Məni bağışlayan olarmı? - Çətin!” – deyən və torpaqlarımızın işğalına etinasız qalanların “qeyrətinə” heyrətlə “Dinlə məni, Azərbaycan!” deyib təklənmiş xalqa xitabən hirslə-hikkəylə, acıyla-qüssəylə -

“Nə yatmısan, qoca vulkan, səninləyəm!

Ayağa dur, Azərbaycan, səninləyəm!

Səninləyəm, haqq-ədalət, səninləyəm,

Milli qürur, milli qeyrət, səninləyəm...” – çağırıb düşmənlə mübarizədə əlacın yalnız özümüzdə olduğunu ucadan bəyan edən müqəddəs ruhlu şair Məmməd Araz kimi;

“Əzabkeş və yazıq” görkəmli oğru-yalançı qonşularımızı arxa sokaklarında gizlədən Kremlin qızıl-qırmızı şər-xatalarından qeyzlənib, –

“Nə qədər ki, cəzasızdır

Xankəndimdə evlər yıxan,

ürək yaxan yırtıcılar,

Davam edir 37-i,

Daha gərgin, daha ciddi!” – deyə “Azadlıq” hayqırtısı ilə xalqı saxtakarlara qarşı arxasınca aparan alovlu tribun Xəlil Rza Ulutürk kimi...

...Bəli, tarixin yaddaşında onlar çoxdur, bir deyil, iki deyil. Ədəbiyyatda belə çağırış poeziyasının hər zaman olduğunu, alovlu misraların bütün dövrlərdə yazıldığını görürük. Həyatın əzablı yollarında həmişə cəsur söz sahibləri çıxıb xalqa təsəlli verib, “Çəkil kədər, xalqım gəlir!” – deyib. Alov dilli sözləri ilə onun dərdini-qəmini dağıdıb... Əlbəttə, elin mərdi olsa - dərdi olmaz!

“Darılma sənə üz verdikcə kədər,

Ondan da böyük bir dərddən qıl həzər...”

“Dünya könül dünyasıdıdr,

Bu dünyanı tanı sən...”

“Hər gecəm oldu kədər, qüssə, fəlakət sənsiz,

Hər nəfəs çəkdim, hədər getdi o saət sənsiz!” – bu kimi poeziya inciləri yaradaraq, qələmini İnsanlıq elminin vəsfinə həsr edən humanizm fəlsəfəsinin banisi Nizami Gəncəvidən üzü bəri bütün söz-sənət ustadları mənəviyyat aləminin uca dəyərlərinə, yüksək əxlaq qaydalarına, bəşəriyyətin əbədi xoşbəxtlik arzularına çıraq tutublar. Bəşəriyyətin mənəvi tərəqqisinə təkan verən Şərqin klassik ədibləri çox belə əsərlər yaradıblar. Mütəfəkkir şairlər, kamil söz ustadları - Sədinin, Xəyyamın, İbn-Sinanın, N. Tusinin, Füzulinin, Caminin, Ruminin, Nəvainin, Yunis İmrənin və b. ədəbi əsərləri, müdrik kəlamları, nəsihətamiz deyimləri uzun əsrləri keçərək çağımızadək gəlib çatan “Kədərə üsyan” nəhrinin qiymətli nümunələridir.

“Könlünün dərdli olmasını istəmirsənsə,

Dərdli könülləri dərddən qurtar” (Sədi Şirazi)

“Anlada bilmərəm dərdimi dərdsiz insana,

Dərd çəkməyən dərd qiymətini bilməz.” (Aşıq Veysəl)

“Dərman axtardım dərdimə,

Dərdim mənə dərman imiş. (Yunus Əmrə) və b.

Ana, Vətən, Sevgi... Bunların itkisi müqəddəs kədər yaradar. Səmalardan gələn bu duyğuların vəhdəti heyrətamiz möcüzədir - “Heyrət, ey büt”! Müqəddəslik zirvəsində birləşən bu üç dəyər haqqında söz deyən, əsər yazan hər şairin, yaradanın, sevdalının öz yolu, fərqli baxışı, qavramı olub, təbii. Kövrək duyğular şairi Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında məhəbbət lirikası geniş “poeziya səhrası” miqyasında davamını tapıb. Şərqdə aşiqanə poeziyanın ən dərdli-qəmli nümunələrini yaradan Füzuli müqəddəs kədəri poetik söz zirvəsinin ucalıqlarına qaldırıb. Qəlbində sönməz sənət işığı yaşadan şair Leylisindən iraq düşdüyü üçün Məcnun olub səhralarda “qəm oduna tutuşan” insanın obrazını yaradaraq, yanıqlı-yanıqlı – “Ey Füzuli, fələkin var səninlə nəzəri, Kim, qəmü möhnətini verdi nə kim var sana...” – deməklə öz dərdini qələmə aldığına işarə vurur.

“Eşq içrə əzab olduğun ondan bilirəm kim,

Hər kimsə ki, aşiqdir, işi ahü fəğandır!” – deyən şairin sonsuz dərd-qəmlə yüklənmiş qəzəlləri əsrlərdir insanların dilinin əzbəridir:

“Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?

Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?

Şəbi-hicran yanar canım, tökər qan çeşmi-giryanım,

Oyadar xəlqi əfğanım, qara bəxtim oyanmazmı?”

Bu sayaq bəşəri kədər yükü daşıyan çox görkəmli söz sahibləri əsrlər boyu Ana, Vətən, Sevgi kimi müqəddəs dəyərlərin yaşantılarını nəzmə çəkiblər. Paralanmış Vətənin cənubunda şimaldakı doğmalara həsrətli qalan M. Şəhriyar da öz dərdini ana dilində, şirin Azərbaycan türkcəsində qələmə alıb. Dünyanın qəzöv-qədərli, ölüm-itimli olduğunu dərk edib, - “Bilməz idim döngələr var, dönüm var, İtginlik var, ayrılıq var, ölüm var” – deyib, “Bəlkə yatmış bəxtim oyanar” ümidi ilə kədərli-kədərli giley edib.

“Şeirsiz bir dünya kədər, qəm kimi,

Şeirsiz cənnət də cəhənnəm kimi...” – yazan qəmli şair öz dərdini göz açandan ətəyindən yapışdığı, sinəsində boy atdığı, müqəddəs sandığı Heydərbabaya söyləyib:

“Heydərbaba, dünya yalan dünyadı,

Süleymandan, Nuhdan qalan dünyadı,

Oğul doğan, dərdə salan dünyadı,

Hər kimsəyə hər nə verib alıbdı,

Əflatundan bir quru ad qalıbdı...

…Bir görəydim ayrılığı kim saldı?

Ölkəmizdə kim qırıldı, kim qaldı?

Deynən mənim şair oğlum Şəhriyar,

Bir ömürdür qəm üstünə qəm qalar...”

Süngüləri ilə “Vətənin sinəsini dələn”, “Bir lələk qələmlə” əsrlik hicran çəpəri çəkən yadların yaratdığı belə ayrılıq dərdini “Gülüstan"da qələmə alan şair Bəxtiyar Vahabzadə də müqəddəs kədəri vəsf edərək, qəmli düşüncələr qoynunda şam kimi yanıb:

“Kədər düşüncədir, qəm düşüncədir,

Qəmin pəncəsində düşünürük biz.

...Toplayıb bir yerə qəm fikirləri,

Qəmdə yetişirik, kök atırıq biz.

Dünyanın sirridir bir qəlbin sirri,

Sirrin tilsimilə yaradırıq biz.

Qəm fikrin açarı, ağlın ustadı,

İdrak qəm daşına dəydi parladı.

Çəkdiyi əzabdan qəm dərən ağıl,

İlləri yaşayır bircə anda da.

Qəmin damcısında közərən ağıl,

Közərməz şadlığın ümmanında da.

...Əgər olmasaydı qəmin qazancı,

Şadlıq nə xərclərdi, görəsən, Allah?!”

Xalq öz kədərli halını şairlərin yaradıcılığı ilə yanaşı, həm də ozanların sazında-sözündə dinləyib, nəğmələr, bayatılar üstündə dərdini dağıdıb. Beş yüz ildən artıq bir zaman məsafəsində qalan Aşıq Qurbanidən bu günümüzədək gəlmiş-keçmiş bütün saz-söz ustadları – Aşıq Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Molla Cümə, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Azaflı və b. məclislərdə xoş ovqat yaradan, könül şadlandıran nəğmələrlə yanaşı, həm də yeri gəldikcə dövranın gərdişindən, həyatın əzablarından, məzlumların əziyyətindən, dərdindən, kədərindən də söz açıblar:

“Dəli könül, qəm çəkirsən nə üçün?

Qəmli günün şad günü var yanınca.” (Xəstə Qasım)

“Bu dünyada belə olubdu adət,

Varlılar yoxsula verir əziyyət...”( Aşıq Alı)

“Qalmayıb dünyada “mənəm” dеyənlər,

Həzrət Sülеymanın taxtına bax-bax!”

“O qəmli könlünü, müşkül halını,

Düşünən də yazıq, bilən də yazıq!”( Aşıq Ələsgər)

“Molla Cümə qəm-hicrana batıbdır,

Ahu-zarı asimana çatıbdır”( Molla Cümə)

Büsbütün kədər aşiqi olan aşıq Molla Vəli Vidadinin tam əksi olan həmyerlisi, dostu, ürək sirdaşı, nikbin ovqatlı Molla Pənah Vaqifin əsərlərində yeri gəldikcə həyatın çətinlikləri, yoxsulluğun çarəsizliyi, dövranın haqsızlığı da əksini tapır. Qıtlıq üzündən çətinə düşəndə dərdini zarafatla - “Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim, Bizim evdə axta-zoğal da yoxdur...” - deyən şair, sonralar həyatın daha amansız olduğunu dərk etdikcə, sarayların daha sərt üzünü gördükcə - “Baş ağardı, ruzigarım оldu gün-gündən siyah” – sözləri ilə zarafatdan uzaqlaşıb ciddiləşib:

“Mən cahan mülkündə, mütləq, dоğru halət görmədim,

Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim...” - deyib. Və rastlaşdığı bütün əyriliklər, haqsızlıqlar, ədalətsizliklər şairin xoş ovqatını büsbütün kədərə, qəmə, dərdə çevirib:

“Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-kəcrəftarə bax!

Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax!..

...Baş götür bu əhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,

Nə qıza, nə oğula, nə dustə, nə yarə bax!”

Eyni motivlər sonrakı yaradıcıların əsərlərində də mütəmadi davam edib. Həyatın ağırlığı altında “güzəranının gün-gündən qaraldığını, başının isə əksinə, ağardığını” - qüssə ilə bildirən M.P.Vaqifin kədərli halının davamını çağdaş dövrdə başqa bir ustad aşığın daha qəmli, daha dərin nisgilli misralarında görürük:

“Haqq aşiqi yaranıbdır qəm çəkə,

Ürəyinə sala qara xal ləkə,

And verirəm saf vicdana, məsləkə,

Ağarmaynan ay saçlarım, amandır...”

Bu kövrək xitabında mərdliyə, dözümə, kişi qüruruna kölgə düşə biləcəyindən narahat olan haqq aşığı Mikayıl Azaflı ləyaqətini qorumaq üçün təbiətin “insafsızlığından” yanıqlı-yanıqlı giley edir. Sənətkar orijinal poetik üslubda çətin günlər, ağır güzəran, dərd-qəm üzündən vaxtından tez ağaran saçlara müraciətlə, zahiri görüntünün el-oba içində qınağa səbəb ola biləcəyindən, əzaba dözə bilmədiyi gümanıyla mərdlik qüruruna, daxili vüqarına, mənliyinə toxunan söz-söhbət yaradılacağından narahatlıq keçirir:

“Azaflıyam ağ saçlarım bir yana,

Gənclik getdi oldum dəli-divana.

Deyəcəklər dözəmmədi zindana,

Ağarmaynan ay saçlarım, amandır...”

Nəzər saldığımız klassik poeziya nümunələri, aşıq yaradıcılığı ilə yanaşı, qədim və zəngin mədəniyyətimizin orijinal sərvəti olan muğamlarımızın içində də zaman-zaman xalqın kədəri üstündə köklənən uyğun əsərlər görürük. Onlar dünyanın haqsızlıqlarına tuş gələn insanların alov dolu ürəklərinə su səpib, dərdli könüllərə təsəlli verib. “Şüştər”in həzin sədası dərin kədər hissini səngidib, “Bayatı-Şiraz”ın ahəngi qəm-qüssəni dağıdıb. Sevən ürəklərə “Segah” sığal çəkib, xiffətli könüllərə məlhəm olub. Ümidsizliyə qapılan, qəmdən üzülən, “dərd əlindən dağa çıxan” qəribin yanan ürəyini “Yetim segahı” ovundurub...

Bəli, şairlər doğulur xalqın kədərindən... Tanrının bu möcüzəsi M. Ə. Sabirin fəlsəfi düşüncələrində kodlaşıb: həyatdakı müsibət, dərd, qəm idraka bağlıdır. Yalnız zəkanın qüdrətilə dünyanı dərindən dərk edən, ağlın gücü ilə uca həqiqətləri anlayan insanlar bəşəri duyğularla yaşaya bilərlər. Xalqın dərdini anlayıb kədərini görməyənlər, ali insani meyarların fərqində olmayanlar öz miskinliyinin də fərqinə vara bilməz. Dahi şairin bu dəqiq müşahidələri sərrast və lakonik misralarında ümumiləşir: “İdrakdır müsibətə mizan, əvət, əvət! İdraksızların ola bilməz müsibəti...”

Haqq-ədalət qeybə çəkilən yerdə qamçıya sarılan zalımın önündə isə xalqın kədərindən doğulan idrakı aydın yaradıcılar çarəni qələmə sarılmaqda görüblər. Həqiqət sözünü demək, haqqı xalqa bildirib dərdi doğru yazmaq üçün. Kədərə batan sadə insanların dərd içində öləziyən heysiyyatını qorumaq üçün. Qəmli sızıltıları qəzəbə çevirib kədərə üsyana çağırmaq üçün... Hətta bilsələr də ki, dillərinin ucunda olan həqiqət sözünü “desələr öldürərlər, deməsələr ölərlər”, - yenə deyiblər, yazıblar, haray çəkiblər... Çünki... çünki... çünki...

Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım,

Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar yazım,

Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım.

Pisi pis, əyrini əyri, düzü həmvar yazım...

29.09.2019

Ana səhifəyə dön