İran əfqanlarla hərbi münaqişədən qaçır
Tarix: 05-06-2023 17:42 | Bölmə: Slayd
İran əfqanlarla hərbi münaqişədən qaçır

İran və Əfqanıstan arasındakı son gərginlik danışıqlar vasitəsilə qismən həllini tapsa da, növbəti gərginliyin olmayacağına təminat yoxdur. Nəzərə alsaq ki, gərginlik su səbəbindəndir, bu problemin həlli çətindir və hazırda əksər ölkələrdə su qıtlığı var.

Reyting.az
-ın xəbərinə görə, İran üzrə araşdırmaçı Mehmet Koç İran və Əfqanıstan hökumətləri arasında baş verən son hadisələri şərh edərkən xatırladıb ki, ABŞ 2021-ci ilin avqust ayında Əfqanıstanda 20 illik işğalına son qoyarkən “Taliban” ölkəyə nəzarəti bərpa edib.

Onun sözlərinə görə, “Taliban”ın Əfqanıstanda dominantlıq etdiyi 1995-2001-ci illərdən fərqli olaraq, İran proseslərə daha müsbət yanaşıb və ABŞ geri çəkilməzdən əvvəl “Taliban”la təmaslarda yeni bir başlanğıc edib. Çünki “Taliban” Əfqanıstanda nəzarəti ələ keçirdiyi 90-cı illərdə İranın Məzari-Şərifdəki konsulluğunda səkkizi diplomat və biri jurnalist olmaqla doqquz nəfərə edam cəzası verib. Bu hadisədən sonra tərəflər arasında gərginlik müharibə həddinə çatıb.

M. Koç əlavə edib ki, ABŞ-ın Əfqanıstanı işğalı zamanı İranla yaxınlıq nəticəsində işğalın son illərində “Taliban”ın bəzi rəsmiləri İrana səfər edib. “Taliban” rəsmiləri bu səfərdən qayıdarkən ABŞ-ın bombardmanı nəticəsində məhv ediliblər. Yəni İran və “Taliban” arasında bu təmaslar sayəsində ortaq məxrəcdə anti-ABŞ yaxınlaşması olub. Bu vəziyyət nəticəsində tərəflərin bir-birinə yanaşmalarında yumşalma, əməkdaşlıq yaranıb. Ona görə də “Taliban” ölkəni nəzarətə götürdükdən sonra İranda ictimai rəy ikiyə bölünüb.

İran üzrə araşdırmaçı diqqətə çatdırıb ki, İran isteblişmenti yeni dövrdə “Taliban”a qarşı müsbət münasibət nümayiş etdirərək yeni diplomatik səhifə açıb. İran Əfqanıstanda dəstəklədiyi şiə həzaralara və taciklərə qarşı “Taliban”ın daha çevik davranışı müqabilində bu icmalara verdiyi hərbi, siyasi və diplomatik dəstəyi minimuma endirib. “Taliban” da əvvəlki təcrübələrindən çıxardığı nəticə sayəsində fərqli mövqe ortaya qoyub. Bu vəziyyət isə Tehranla “Taliban” arasında diplomatik təmasların və əlaqələrin inkişafına zəmin hazırlayıb. Lakin tərəflər arasında münasibətlər optimizmdən çox ehtiyatlı realist yanaşmaya əsaslanır. Çünki İran “Taliban”dan əməli olaraq vədlərini yerinə yetirəcəyini gözlədiyi halda, beynəlxalq ictimaiyyətin və regional aktyorların münasibəti ilə maraqlanır. Bu səbəbdən “Taliban”ı rəsmən tanımaq əvəzinə, “gözlə-gör” siyasətini qəbul edir.

Xatırladaq ki, “Taliban” iqtidara gəldikdən sonra İranla sərhəddə 12 dəfə gərginlik baş verib. Lakin tərəflər arasında aparılan danışıqlar nəticəsində hadisələri nəzarətdə saxlamaq mümkün olub. Sərhəddəki gərginlikdən başqa, su böhranı, qaçaqmalçılıq və milyonlarla əfqan mühacirin İrana qayıdışı ilə bağlı zaman-zaman siyasi-diplomatik təmaslar səviyyəsində gərginliklər davam edir.

Onu da qeyd edək ki, son gərginlik İran prezidenti İbrahim Rəisinin Əfqanıstandan İrana axan Hilmend çayının suyunun yetərincə verilməməsi ilə bağlı açıqlamasından qaynaqlanıb. “Taliban” quraqlığı əsas gətirərək daha çox su verə bilməyəcəklərini elan etdikdən sonra Əfqanıstanın bəzi yerli komandirləri İran hakimiyyətinin bəyanatlarına istehza ilə cavab veriblər. Bu vəziyyət isə sərhədçilər arasında toqquşmalara səbəb olub.

Mütəxəssis bu yerdə diqqəti “Taliban”ın region ölkələri ilə rəqabət apara biləcək hərbi gücünün olub-olmamasına çəkib:

“Taliban”ın hərbi gücü onun hərbi texnikası və imkanlarından deyil, qeyri-ənənəvi döyüş təcrübəsi və metodlarından irəli gəlir. Bunun ən gözəl nümunəsi Yəməndə husilərin Səudiyyə Ərəbistanı və müttəfiqlərinə qarşı hazırladıqları müharibə üsuludur. Hərbi və silah imkanlarının məhdud olmasına baxmayaraq, aşındırıcı təsiri olan bu döyüş üsulu ilə qarşı tərəfə həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən ciddi ziyan vurmaq mümkündür. Ona görə də “Taliban”ın İran kimi bir ölkə ilə, xüsusən ABŞ-ın geri çəkilərkən buraxdığı 80 milyard dollarlıq hərbi texnika ilə şərti müharibə aparması mümkün deyil. Bununla belə, “Taliban” 20 ildir ki, dünyanın super gücü ABŞ-a qarşı apardığı asimmetrik müharibə nəticəsində daxili işlərinə qarışacağı təqdirdə, laqeyd qalmayacağını bəyan edərək qonşu ölkələri ehtiyatlı davranmağa çağırır. “Taliban” bəyan edib ki, onların daxili işlərinə qarışmasalar, qonşu prinsiplərə heç bir təhlükə törətməyəcəklər. Buna baxmayaraq, İran, Pakistan, Tacikistan, Özbəkistan və Türkmənistan Əfqanıstanla sərhəd bölgələrdə təhlükəsizlik tədbirlərini artırıb”.

İran üzrə araşdırmaçı mümkün ssenariləri də proqnozlaşdırıb:

“Taliban”ın Pakistandakı milyonlarla puştunla etnik əlaqələri, habelə Pakistana qarşı ərazi iddiaları vasitəsilə İslamabada göstərdiyi təzyiq, Mərkəzi Asiya ölkələrində radikal islamçı qrupların güclənməsinə dəstəyin mümkün təsirləri və imkanları, İranla su problemi, qaçaqmalçılıq, etnik və məzhəb kimliyi qarşıdurması, milyonlarla müntəzəm və qeyri-qanuni əfqan qaçqının problemləri birlikdə nəzərdən keçirildikdə münaqişə potensialı regionda daimi sayıqlıq mühitinin hökm sürməsinə səbəb olur. Heç bir dövlət təcrübəsi olmayan “Taliban”la bu problemlərin daimi həllini tapmaq və bu yolla daimi təhlükəsizlik, sabitlik və sülh mühiti yaratmaq qısa müddətdə mümkün görünmür”.

M. Koç bildirib ki, “Taliban”ın beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilməsinin nə qədər vaxt aparacağı hələlik məlum deyil:

“Çin, Rusiya, ABŞ və Avropa İttifaqı ölkələri və Əfqanıstana birbaşa qonşu olan ölkələr “Taliban”la qurduqları münasibətləri hələlik sınaqdan keçirir. Görünən odur ki, “Taliban” müasir anlamda dövlət olmağa qadir olduğunu və üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirə biləcəyini sübut edənə qədər indiki vəziyyət davam edəcək. Ona görə də İran bu şərtləri nəzərə alaraq “Taliban”la mümkün problemləri və lokal münaqişələri heç bir müharibəyə girmədən idarə etməyə çalışır. Son hadisə zamanı İranın siyasi və təhlükəsizlik elitasının atdığı addımlar, verdiyi bəyanatlar da bunu göstərdi. Bundan əlavə, ABŞ sanksiyalarının yaratdığı iqtisadi təzyiqi və günü-gündən dərinləşən iqtisadi böhranın səbəb olacağı yeni siyasi və sosial etirazları nəzərə alaraq, İran problemli münasibətlərini düzəltməyə çalışarkən “Taliban”la birbaşa münaqişədən qaçacaq”.

E. KAMAL




Bölməyə aid digər xəbərlər
{sape_links}{sape_article}