07:49 / 25-04-2024
Kuba prezidenti etiraz edir
Ərdoğan niyə qalib?
Tarix: 19-05-2023 11:13 | Bölmə: Slayd
Ərdoğan niyə qalib?

Türkiyədə mayın 14-də keçirilən prezident və parlament seçkilərinin birinci turunun nəticələrindən məyus olmamaq çətindir. Çünki fevralda baş vermiş güclü zəlzələnin nəticələri, artan iqtisadi problemlər və dərinləşən korrupsiya ilə müəyyən edilən kampaniyada prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın getdikcə avtoritarlaşan 20 illik hakimiyyətinin sona çatacağı gözlənilirdi. Bəzi sorğular Cümhuriyyət Xalq Partiyasından (CHP) mərkəz solçu Kamal Kılıçdaroğlunun başçılıq etdiyi altı partiyalı müxalifətin səs çoxluğu qazana biləcəyini və ya ən azı Ərdoğan üzərində üstünlüklə ikinci tura çıxa biləcəyini göstərirdi.

Reyting.az
xəbər verir ki, bu barədə “Project Syndicate” yazıb.

Daron Acemoğlunun təhlilində qeyd olunur:

Səslərin 49,5 faizini toplayan Ərdoğan mayın 28-də üstünlüklə ikinci tura gedir. Kılıçdaroğlu 45 faizdən az səs toplayıb, qalanını isə ifrat sağçı, anti-immiqrant namizəd Sinan Oğan ələ keçirib, qalan iki namizəddən hansını dəstəkləyəcəyini bu gün açıqlayacaq. Lakin onun tərəfdarlarının əhəmiyyətli hissəsinin ikinci turda Ərdoğanı dəstəkləyəcəyi ehtimalı var.

Səhv olan şey səhv seçkidən daha fundamental idi. Türkiyə elektoratının nə qədər millətçi olduğunu dərk etmədən nəticələrə məna vermək mümkün deyil.

Bu dəyişiklik ölkənin cənub-şərqində kürd separatçıları ilə uzun müddət davam edən münaqişəni, Yaxın Şərqdən kütləvi qaçqın axınını, böyük media orqanlarının və Ərdoğanın Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) rəhbərlik etdiyi onilliklər ərzində aparılan təbliğatı əks etdirir. Parlament seçkilərində AKP, onun koalisiya ortağı Milliyyətçi Hərəkat Partiyası (MHP), İyi Partiya (müxalifət koalisiyasında ikinci böyük partiya) və ən azı üç partiya millətçi gündəmlə mübarizə aparıb. Məsələn, MHP xəstə, əlaqəsi olmayan bir liderin apardığı səmərəsiz kampaniyaya baxmayaraq, 10 faizdən çox səs topladı.

Beləliklə, Ərdoğanın mübariz millətçiliyi seçicilərdə Kılıçdaroğlunun mötədilliyi və korrupsiya ilə mübarizə kampaniyasından daha çox əks-səda doğurdu, xüsusən də Kılıçdaroğlunun ələvi azlığından (əsasən sünni ölkədəki şiə qolu) olduğunu və kürd partiyasının və seçicilərin gizli dəstəyini aldığını nəzərə alsaq.

Bununla belə, seçkilərin nəticələrinin iki sadə şərhinə qarşı çıxmaq lazımdır.

Birincisi, təhsilli şəhərlilərin xoşuna gəlsə də, gəlməsə də, nəticə Türkiyə ictimaiyyətinin demokratik iradəsini əks etdirir.

İkincisi birincinin əksidir: bu, avtokrat tərəfindən hazırlanmış saxta seçki idi.

Həqiqət budur ki, bir çox türk seçicisi partiyasındakı korrupsiyanın astronomik həddə çatdığını və iqtisadi yanlış idarəetmənin üçrəqəmli inflyasiyaya və ciddi sıxıntılara səbəb olduğunu dərk etsə də, Ərdoğanı dəstəklədi. Onlar hətta zəlzələdən ən çox zərər çəkmiş, AKP-nin rüşvətlərinin heyrətamiz dağıntı və insan tələfatında əsas amil olduğu yerlərdə belə ona dəstək oldular.

Digər tərəfdən, seçkini azad və ədalətli adlandırmaq olmaz. Televiziya və çap mediası demək olar ki, tamamilə Ərdoğan və müttəfiqlərinin nəzarətindədir. Kürd azlıq partiyasının lideri bir neçə ildir həbsdədir və məhkəmə sistemi və bürokratiyanın böyük hissəsi artıq müstəqil deyil və ardıcıl olaraq Ərdoğanın göstərişini yerinə yetirir.

Ərdoğan və AKP, həmçinin dövlətin resurslarından yaratdıqları nəhəng himayə şəbəkəsini saxlamaq və əsas seçki dairələrini təmin etmək üçün istifadə edirlər.

Minimum əmək haqqının artırılması, dövlət işçilərinin maaşlarının artırılması, dövlət banklarından müttəfiq bizneslərə ucuz kreditlərin verilməsi və hətta çətin anlarda belə məşğulluğu saxlamaq üçün şirkətlərə təzyiqlər seçicilərin loyallığını gücləndirib.

Ərdoğanın zəlzələ bölgələrində bu qədər dəstək almasının bir səbəbi də şəxsən onun nağd pul verməsi, dövlət işini genişləndirməsi və zərərçəkənlərə yeni evlər vəd etməsidir.

Rəcəb Tayyib Ərdoğanın opponentləri onun AKP-nin yerli təşkilatlarından və himayədarlıq şəbəkələrindən məharətlə istifadə etməsini və bir çox seçicinin əhval-ruhiyyəsini ələ keçirmə qabiliyyətini yenidən qiymətləndirməsələr də, seçkinin nəticələri Türkiyə qurumlarının gələcəyi üçün pis xəbərdir. Ərdoğanın media, məhkəmə və bürokratiya, o cümlədən Mərkəzi Bank üzərindəki nəzarəti daha da artacaq. Korrupsiyanın qarşısının alınması və ya iqtisadi idarəetmənin yaxşılaşdırılması üçün siyasətlər çətin görünür.

Optimistlər AKP-nin parlamentdəki liderliyinin aşağı düşdüyünü qeyd edə bilər. Bununla belə, Ərdoğan seçkinin ikinci turundan sonra parlamentə nəzarət etmək üçün əvvəlkindən daha yaxşı vəziyyətdə ola bilər. Onun təqdim etdiyi imperiya prezidentliyi parlamentin rolunu zəiflətdi və orada müxalifət daha da parçalanacaq. CHP-nin daha az mandatı var, çünki müxalifət daha da parçalanıb və onun lideri Kılıçdaroğlu müxalifət koalisiyasını bir yerdə tutmaq və onu öz namizədliyi arxasında birləşdirmək üçün CHP-nin etibarlı yerlərinin bir hissəsini kiçik ortaq partiyalara verib.

Üstəlik, Türkiyə iqtisadiyyatı ağır vəziyyətdədir. Məcmu məhsuldarlıq 15 ildən artıqdır ki, durğunluq nümayiş etdirir və iqtisadi institutların ümumi şəkildə pisləşməsi inflyasiyanın demək olar ki, nəzarət altında olmaması deməkdir. Həm qeyri-maliyyə korporasiyalarının, həm də bankların pis balans hesabatları var ki, bu da yaxın gələcəkdə daha ciddi iflasa səbəb olur. 2021-ci ildə xarici ehtiyatları tükəndikdən sonra mərkəzi bank dost ölkələrin dəstəyindən asılı vəziyyətə düşüb və AKP-nin seçki ilə bağlı dövlət xərcləri hökumətin zəlzələdən dağılmış bölgələri bərpa etmək üçün kütləvi maliyyəyə ehtiyac duyacağı bir vaxtda fiskal (maliyyə) resursları tükəndirib.

Kütləvi resurs axını olmadan iqtisadiyyatın necə normallaşacağını görmək çətindir. Hökumətin daha konvensional siyasətlər qəbul edəcəyinə dair güclü siqnal olmadan bunların baş verməsi mümkün deyil. Amma AKP və onun bürokratiyadakı müttəfiqlərinin bu çətin dövrlərdə iqtisadiyyatı idarə edəcək səriştəsi yoxdur. Partiyanın mühafizəkarlığına rəğbət bəsləyən və onunla işləmək istəyən bir neçə iqtisadçı və bürokrat Ərdoğanın çevrəsindən ona “bəli” deyən adamların xeyrinə qovuldu.

Türkiyədəki seçkilər daha geniş dərslər verir.

Birincisi, Ərdoğanın uğuru Hindistanda Narendra Modi və ABŞ-da Donald Tramp kimi digər sağçı populistlər və güclülər üçün yaxşı xəbərdir ki, onlar öz bazalarını canlandırmaq və qütbləşməni dərinləşdirmək üçün oxşar taktika və aqressiv millətçi ritorikadan istifadə etməyə davam edəcəklər.

İkincisi, Türkiyənin yaxın aylardakı təcrübəsi bu cür siyasətin iqtisadi nəticələrini, bunun bədəlini kimin ödəyəcəyini, xarici və yerli kapitalın necə cavab verəcəyini ortaya qoyacaq. Çox vaxt iqtisadi idarəçiliklə əlaqəli avtoritarizmlə Türkiyədə baş verənlər Türkiyədə qalmayacaq.

E. KAMAL




Bölməyə aid digər xəbərlər
{sape_links}{sape_article}