00:03 / 09-05-2025
Prezident Faşizm üzərində Qələbə Günü münasibətilə paylaşım edib - Foto
23:44 / 08-05-2025
Pakistan Hindistana raketlərlə cavab verib
22:40 / 08-05-2025
BƏƏ prezidenti İlham Əliyevə zəng edib
21:05 / 08-05-2025
Məhkəmə: Kəlbəcərin işğalını əks etdirən videomaterial nümayiş olunub - (Yenilənib)
20:33 / 08-05-2025
Zəvvarlar üçün Həcc ayinlərinin vaxtı elan olunub
20:17 / 08-05-2025
Məşhur rejissor böyük faciəni ekranlaşdıracaq
19:31 / 08-05-2025
Putin və Si Cinpinin danışıqları 7 saatdan çox davam edib
18:40 / 08-05-2025
Pakistan Hindistanın 25 PUA-sını vurub
18:28 / 08-05-2025
95 milyard avroluq məhsula rüsum tətbiqinə hazırlaşırlar
18:15 / 08-05-2025
Azərbaycan və Türkiyə Milli Müdafiə Universitetləri Yüksək Dialoqa yekun vurub - Fotolar
18:05 / 08-05-2025
AFFA klublara Premyer Liqada iştirak üçün lisenziya verib
17:59 / 08-05-2025
27 yaşlı gənc tikinti obyektində yıxılaraq ölüb
17:46 / 08-05-2025
DTX və DSX-dən birgə əməliyyat: bir nəfər saxlanılıb
17:30 / 08-05-2025
Tofiq Yaqublu ilə bağlı Azərbaycan prezidentinə müraciət ediblər
17:27 / 08-05-2025
Putinin “parad atəşkəsi” 734 dəfə pozulub
17:08 / 08-05-2025
Prezident mədəniyyət və elm xadimləri ilə bağlı sərəncam imzalayıb
17:07 / 08-05-2025
Nazirliyə 5 milyon manat ayrılıb
16:58 / 08-05-2025
İncəsənət xadimlərinə Prezident mükafatı verilib - (Siyahı)
16:51 / 08-05-2025
Tramp Ərdoğanı Rusiya ilə Ukrayna arasında vasitəçilik etməyə çağırır
16:37 / 08-05-2025
Hindistan-Pakistan döyüşündə 125 qırıcı iştirak edib
16:31 / 08-05-2025
Fikrət Qocanın 90 illik yubileyi qeyd olunacaq
16:28 / 08-05-2025
"Səhiyyə TV"nin adı dəyişib
15:52 / 08-05-2025
Növbəti dəfə torpaq hərracı keçiriləcək
15:40 / 08-05-2025
Milli Məclis bəyanat verib - (Yenilənib)
15:06 / 08-05-2025
Axtarışda olan daha dörd nəfər Azərbaycana ekstradisiya edilib
15:04 / 08-05-2025
İlham Əliyev Avrasiya İqtisadi Zirvə Toplantısının iştirakçılarına müraciət ünvanlayıb
14:56 / 08-05-2025
İcra Hakimiyyətinin işçiləri qəzaya düşüblər - Xəsarət alanlar var
14:29 / 08-05-2025
Əli Əsədovla To Lam arasında görüş olub
14:26 / 08-05-2025
Rasim Məmmədov əmlaklarını geri istəyir
14:21 / 08-05-2025
AFFA futbolçularla məşqçini cəzalandırıb
16:55 / 04-05-2025
“Ötən günlər”ə səyahət - Fəxri Müslüm yazır
13:57 / 04-05-2025
Azərbaycanın deputatı Moskvada saxlanılıb
14:14 / 04-05-2025
Sabah Bakıya leysan, rayonlara sulu qar yağacaq
10:50 / 05-05-2025
Diktatorun qızı siyasi debüt edir
08:00 / 04-05-2025
Bu gün şagird və abituriyentlər üçün növbəti imtahandır
09:59 / 04-05-2025
Ulduz aktyorun xanımına qadağa tətbiq oluna bilər
00:06 / 05-05-2025
Leyla Əliyeva və Arzu Əliyeva Beynəlxalq Xalça Festivalını ziyarət ediblər
19:52 / 04-05-2025
Ərdoğan hücuma məruz qalan partiya sədrinə zəng edib - Video
11:11 / 04-05-2025
Milli Müdafiə Universiteti Bakı marafonuna qoşulub - Fotolar
23:43 / 05-05-2025
İsrail Yəməndəki husilərə hücum edib
21:00 / 05-05-2025
Həsrət dağarcığı atama - Oqtay Qorçu yazır
07:53 / 05-05-2025
Ledi Qaqanı öldürmək istəyiblər
Çin, İran və Pakistan üçtərəfli əməkdaşlığı necə artırır?
Tarix: 22-09-2023 12:54 | Bölmə: Slayd
Dövlətlərin geosiyasət sahəsində maraqlarının üst-üstə düşməsi əməkdaşlıq və məhsuldar qarşılıqlı fəaliyyət üçün stimullar yaradır. Bu cür dönüş nöqtəsi Çin, İran və Pakistan arasında təhlükəsizlik və terrorla mübarizə məsələləri üzrə ilk üçtərəfli məsləhətləşmə ilə baş verib.
Bu yaxınlarda Pekində keçirilən üçtərəfli görüş onun bütün iştirakçılarının çoxillik səylərinin və səbirli siyasətlərinin nəticəsi idi. Tərəflər kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsində fəal əməkdaşlığa, birgə təlimlərdə iştirak etməyə, terrorizmlə mübarizə və regional sabitliyin möhkəmləndirilməsi üçün kollektiv səylər göstərməyə söz veriblər.
Reyting.az-ın xəbərinə görə, bu barədə “Nezavisimaya qazeta” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Həmin kontekstdə aşağıdakı suallar aktuallaşır: hər üç oyunçunun inkişaf etdirdiyi mexanizmi hansı maraqlar idarə edir və tarixi komponent bu üçtərəfli saziş çərçivəsində birləşən maraqların dərindən dərk edilməsini necə təmin edir?
Müxtəlif maraqlar, uzlaşan istiqamətlər
Çin üçün həm İran, həm də Pakistan sabitlik və firavanlıq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edən mühüm strateji tərəfdaşlardır. Onlardan hər hansı biri terror təhlükəsindən əziyyət çəkərsə, bu, Çinə də birbaşa təsir edəcək: qeyri-sabitlik onun regiondakı strateji və iqtisadi maraqlarına təsir göstərəcək. İranla çoxsaylı sövdələşmələr və Pakistanın “Bir kəmər - bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində infrastruktur layihələrinə yatırılan milyardlarla dollar sərmayəni Pekinin Tehran və İslamabadla bağlı uzunmüddətli planlarını göstərir.
Tehranın nöqteyi-nəzərindən, Pakistanın hərbi quruluşu və hökuməti ilə əldə edilən hər hansı anlaşma, çox güman ki, iqtisadi sanksiyaların İrana təsirini zəiflədəcək, İranın Pakistanla həmsərhəd Sistan və Bəlucistan əyalətində gərginliyi azaldacaq və onun regionda mövcudluğunu genişləndirməyə kömək edəcək. Çinlə bağlı İran-Səudiyyə münasibətlərindəki soyuqlaşmadan sonra Pakistanın neytrallığını qoruyub saxlamasının əhəmiyyəti azala bilər. Buna baxmayaraq, hakim ruhanilərə xalq dəstəyinin amansız şəkildə azaldığı şiə İranda vacib məsələ olaraq qalır.
Pakistanın əsas prioritetləri sərhəd təhlükəsizliyi, onun Bəlucistan əyalətində iqtisadi fəaliyyəti, İslamabadın İranda təhlükəsiz sığınacaqlarda gizləndiyini iddia etdiyi bəluc separatçılarının sıxışdırılmasında Tehranla əməkdaşlıq və ümumilikdə regional sabitlikdir. Pakistanın qeyd etdiyi geosiyasətdən geoiqtisadiyyata keçid İranla əməkdaşlıq etmədən mümkün deyil.
Beləliklə, təbii olaraq başqa bir sual yaranır: əgər üçtərəfli məsləhətləşmələr bütün tərəflərin maraqlarına xidmət edirsə, onda niyə başlanması bu qədər uzun illər çəkdi?
Pekinin mövqeyi: zaman dəyişir, imkanlar artır
Çin baxımından əsas amillər müdaxilə etməmək və məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdən çəkinmə prinsipi idi. Pekinin həm İran, həm də Pakistanla münasibətlərini dostluq kimi xarakterizə etmək olar, lakin onların ikitərəfli mübahisələrinə müdaxilə heç vaxt Çin hakimiyyətinin prioritetləri siyahısında olmayıb. Geriyə nəzər salsaq, Pekinin prosesdə daha fəal rol almaq qərarına yalnız indi üç amil səbəb olur.
Birincisi, Çin rəhbərliyi Əfqanıstanda Amerika hərbçilərinin olması ilə bağlı əvvəlcə gərgin idi. Müharibənin başa çatması və ABŞ-ın getməsi ilə Pekin diqqətini bölgədəki digər mühüm məsələlərə yönəldə bildi.
İkincisi, “Bir kəmər - bir yol” təşəbbüsünün flaqman layihəsi olan Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin (CPEC) uğuru Pakistanın problemli Hayber Paxtunxva və Bəlucistan əyalətlərində sabitlikdən asılıdır. İran və Pakistanın iştirakı ilə üçtərəfli forumun yaradılması məqsədəuyğun görünür, çünki Çin artıq Əfqanıstan və Pakistanla başqa üçtərəfli saziş çərçivəsində əməkdaşlıq edir.
Üçüncüsü, Çinin İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasında soyuqlaşmaya qarşı əldə etdiyi uğur Pekinin Yaxın və Orta Şərqdə nüfuzunu gücləndirdi. İndi Çin digər çətin məsələlərdə, məsələn, İsrail-Fələstin münaqişəsində vasitəçilik etməyə hazır ola bilər.
Tehranın mövqeyi: bundan pis olmayacaq, sınaqdan keçirməyə dəyər
İranın nöqteyi-nəzərindən onun Pakistanla əlaqələri son 30 ildə əhəmiyyətli dərəcədə pisləşib. Transsərhəd ticarətə qoyulan məhdudiyyətləri yumşaltmaqla, Pakistanın Bəlucistan əyalətinin bəzi hissələrini elektrik enerjisi ilə təmin etməklə və İran-Pakistan qaz kəmərinin İran hissəsinin tikintisində iştirak etməklə tərəfdaşlığı gücləndirməyə hazır olduğunu bildirməsinə baxmayaraq, Tehran digər aspektlərdə istədiyini əldə etməyib.
Pakistanın Körfəz dövlətləri, xüsusən də Səudiyyə Ərəbistanı ilə əlaqələri, eləcə də 1980-ci illərdə ABŞ-la işgüzar ittifaqları, 1990-cı illərdə və daha sonra 2000-ci illərdə “Taliban”a dəstək və İslamabadın sünni yaraqlılarının sığınacaqlarını məhv etməməsi. Sistan və Bəlucistan əyaləti İran üçün bir çox problem yaradıb.
Pakistan Xalq Partiyası (PPP) kimi bir neçə partiya istisna olmaqla, siyasi partiyalar arasında kəskin qarşıdurma ucbatından Pakistanda yaranan daxili siyasi böhran da Tehran və İslamabad arasında sıx əməkdaşlığa mane olur. Üstəlik, İslam İnqilabının müdafiəçisi və şiə dünyasının lideri kimi Tehran Pakistanın şiə əhaliyə qarşı təzyiqlərini pisləyir.
Bununla belə, hər iki tərəfin islamçı yaraqlılara qarşı birgə antiterror fəaliyyətinə çağırışları fonunda İran və Pakistan arasında siyasi və hərbi əməkdaşlıq son illərdə intensivləşib. Tehranın Çinlə artan əməkdaşlığı və Səudiyyə Ərəbistanı ilə yaxınlaşması İranın Pakistanla əlaqəsinin əhəmiyyətini artırıb. Bu, bəluc separatçıları və Əfqanıstanın yaratdığı təhlükələri həll etmək üçün mühüm olaraq qalır.
Pakistanın mövqeyi: balans qarşıdurmadan yaxşıdır
Öz növbəsində, Pakistanın İrana qarşı mövqeyinə də bir neçə amil təsir edib. Regional dinamika kontekstində İslamabadın əsas narahatlığı İranın Hindistanla tərəfdaşlığıdır. İslamabad həmçinin İranın Pakistanın daxili işlərinə müdaxiləsi, o cümlədən dini təşkilatlara dəstək və gənclərin şiə “Zeynəbiyun” briqadasına cəlb edilməsi kimi gördüyü şeylərə qəzəblidir. Körfəz ölkələrindən, xüsusən də Səudiyyə Ərəbistanından maliyyə asılılığı və strateji tərəfdaşlıq Pakistanın İran qarşısında seçimlərini də məhdudlaşdırır.
Bununla belə, bu illər ərzində İslamabad Ər-Riyad və Tehranla münasibətlərini tarazlaşdırmaq və yenidən balanslaşdırmaq cəhdləri edib. Bu səylər Pakistanın anti-İran yaraqlılarına qarşı hərəkətə keçdiyi general Pərviz Müşərrəfin dövrünə gedib çıxır, buna misal olaraq 2008-ci ildə sünni ekstremist “Cundullah” qruplaşmasının lideri Əbdülmələk Reqinin qardaşı Əbdülhəmid Reqinin İrana ekstradisiyası göstərilir. PPP hökumətinin işə başlamasından sonra Pakistan və İran arasında qarşılıqlı əlaqələr intensivləşdi. 2010-cu ildə Pakistan “Cundullah” liderinin tutulmasında İran hakimiyyətinə kömək edib.
Ümumi gözləntilərin əksinə olaraq, Səudiyyə Ərəbistanı tərəfdarı olan Pakistan Müsəlman Liqası-Nəvaz hökuməti (PML-N) hakimiyyətə gələrək, Tehranla ikitərəfli münasibətlərdə balansı saxlamaq üçün səylərini davam etdirib. Buna misal olaraq həmin hökumətin 2014, 2017 və 2019-cu illərdə İran qoşunlarına qarşı hücumlardan sonra İranın Pakistan sərhədlərinə müdaxiləsinə və sərhədyanı əraziləri atəşə tutmasına ölçülmüş cavabı göstərmək olar.
Lakin Pakistanın ən təəccüblü qərarı Səudiyyə Ərəbistanının Yəməndəki hərbi əməliyyatına qarşı neytral mövqe tutmaq ola bilər. PML-N məsələni parlamentə qaldırdı və orada əksəriyyət neytrallığa səs verdi.
Digər əhəmiyyətli bir inkişafda, 2019-cu ildə general Qamar Caved Bajva son iyirmi ildə İrana səfər edən ilk Pakistan ordusu rəisi oldu. Sonra Pakistanın baş naziri İmran Xan həmin il Tehrana səfər edərək qlobal anti-İran hərəkatına qarşı daha birgə səylərə ehtiyac olduğunu dərk etdi. O zaman Xan hökumətində Şirin Məzari və Zülfiqar Buxari də daxil olmaqla bir sıra iranpərəst tərəfdarlar var idi.
PPP-nin (Pakistan Xalq Partiyası) əhəmiyyətli təsirə malik olduğu Pakistanın növbəti koalisiya hökuməti ikitərəfli münasibətlərdə istiləşmə tendensiyasını daha da artırdı. Pakistan ordusunun baş komandanı və xarici işlər nazirinin İrana son səfərləri bu siyasətin davamlılığına dəlalət edir.
Zaman keçdikcə İslamabadın Tehrana olan strateji baxışı tarazlığa nail olmaq istiqamətində əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış kimi görünür. Pakistan özünün separatçı Bəlucistan əyalətində sülh və sabitliyi təmin etmək, habelə hökumət əleyhinə paramilitar qrupların birləşdiyi qeyri-sabit bölgələrdə fəaliyyət göstərən Hindistan kəşfiyyat şəbəkəsinə qarşı çıxmaq üçün İranın müttəfiqi olmasının zəruriliyini qəbul edir. Üstəlik, CPEC-in təməl daşı olan Qvadar limanının rifahı və inkişafı da qismən İrandan asılıdır. Tehran liman şəhərini və vilayətin bir çox digər hissələrini elektrik enerjisi ilə təmin edir, bu, çox güman ki, davam edəcək.
Regional kontekstdə İran digər qonşuları Hindistan və Əfqanıstanla müqayisədə Pakistan üçün daha əlverişli tərəfdaş kimi çıxış edir. Sonuncudan fərqli olaraq, İranın Pakistanla ərazi mübahisəsi (“Durand xətti” – praktiki olaraq qeyd olunmamış 2640 kilometrlik Əfqanıstan-Pakistan sərhədi) yoxdur. Əfqanıstandan fərqli olaraq, İran İslamabadın ən böyük təhlükələrdən biri hesab etdiyi “Təhrik-e-Taliban Pakistan” (TTP) terror qruplaşmasının yaraqlılarına sığınacaq vermir.
Mümkün faydalar
Çin, İran və Pakistan bu tənzimləmədən faydalanır, lakin onun həyata keçirilməsi onilliklər tələb edib. Hər tərəfin öz səbəbləri və ideyaları var idi, zaman keçdikcə bu da dəyişdi. Üzv dövlətlər məsləhətləşmələrin əhatə dairəsini hərbi, kəşfiyyat və sərhəd xidmətlərini əhatə edəcək şəkildə genişləndirərək üçtərəfli təşəbbüsü ciddi şəkildə həyata keçirsələr, görünməmiş faydalar əldə edəcəklər. Bu üçtərəfli struktur müxtəlif sahələrdə, o cümlədən terrorizmlə mübarizə, iqtisadi inteqrasiya və enerji sahəsində əməkdaşlığın daha yüksək səviyyələrini inkişaf etdirəcək.
İran və Pakistan lazım gəldikdə Çini vasitəçi kimi cəlb etməklə ikitərəfli məsələləri effektiv şəkildə həll edə və ticarəti genişləndirə bilər. Üstəlik, narahat olan Bəlucistanda təhlükəsizlik vəziyyətində hər hansı bir yaxşılaşma Qvadar limanına xarici sərmayənin yatırılmasını sürətləndirə bilər. Pakistan üçün belə bir forumun formalaşdırılması regional arenada öz nüfuzunu gücləndirməkdən tutmuş iqtisadi inkişafa qədər əhəmiyyətli faydalar nəzərdə tutur. Üç ölkənin maraqlarını, səylərini və gələcək perspektivlərini nəzərə alaraq, Pakistanın uğurlu üçtərəfli əməkdaşlığın əsas benefisiarı olacağı ehtimal edilir.
Üstəlik, siyasi qeyri-müəyyənlik və institusional zəiflik şəraitində hökumət əleyhinə ünsürlərə qarşı mübarizədə qonşu dövlətlərlə əməkdaşlıq Pakistana müvəqqəti möhlət verə bilər.
Üçtərəfli məsləhətləşmə prosesi çox güman ki, İran və Pakistan arasında qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsi üçün ilk addım olacaq və müxtəlif sahələrdə əməkdaşlığın artırılmasına zəmin yaradacaq.
Y. QACAR
Reyting.az
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 22-09-2023 12:54 | Bölmə: Slayd
Dövlətlərin geosiyasət sahəsində maraqlarının üst-üstə düşməsi əməkdaşlıq və məhsuldar qarşılıqlı fəaliyyət üçün stimullar yaradır. Bu cür dönüş nöqtəsi Çin, İran və Pakistan arasında təhlükəsizlik və terrorla mübarizə məsələləri üzrə ilk üçtərəfli məsləhətləşmə ilə baş verib.
Bu yaxınlarda Pekində keçirilən üçtərəfli görüş onun bütün iştirakçılarının çoxillik səylərinin və səbirli siyasətlərinin nəticəsi idi. Tərəflər kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsində fəal əməkdaşlığa, birgə təlimlərdə iştirak etməyə, terrorizmlə mübarizə və regional sabitliyin möhkəmləndirilməsi üçün kollektiv səylər göstərməyə söz veriblər.
Reyting.az-ın xəbərinə görə, bu barədə “Nezavisimaya qazeta” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Həmin kontekstdə aşağıdakı suallar aktuallaşır: hər üç oyunçunun inkişaf etdirdiyi mexanizmi hansı maraqlar idarə edir və tarixi komponent bu üçtərəfli saziş çərçivəsində birləşən maraqların dərindən dərk edilməsini necə təmin edir?
Müxtəlif maraqlar, uzlaşan istiqamətlər
Çin üçün həm İran, həm də Pakistan sabitlik və firavanlıq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edən mühüm strateji tərəfdaşlardır. Onlardan hər hansı biri terror təhlükəsindən əziyyət çəkərsə, bu, Çinə də birbaşa təsir edəcək: qeyri-sabitlik onun regiondakı strateji və iqtisadi maraqlarına təsir göstərəcək. İranla çoxsaylı sövdələşmələr və Pakistanın “Bir kəmər - bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində infrastruktur layihələrinə yatırılan milyardlarla dollar sərmayəni Pekinin Tehran və İslamabadla bağlı uzunmüddətli planlarını göstərir.
Tehranın nöqteyi-nəzərindən, Pakistanın hərbi quruluşu və hökuməti ilə əldə edilən hər hansı anlaşma, çox güman ki, iqtisadi sanksiyaların İrana təsirini zəiflədəcək, İranın Pakistanla həmsərhəd Sistan və Bəlucistan əyalətində gərginliyi azaldacaq və onun regionda mövcudluğunu genişləndirməyə kömək edəcək. Çinlə bağlı İran-Səudiyyə münasibətlərindəki soyuqlaşmadan sonra Pakistanın neytrallığını qoruyub saxlamasının əhəmiyyəti azala bilər. Buna baxmayaraq, hakim ruhanilərə xalq dəstəyinin amansız şəkildə azaldığı şiə İranda vacib məsələ olaraq qalır.
Pakistanın əsas prioritetləri sərhəd təhlükəsizliyi, onun Bəlucistan əyalətində iqtisadi fəaliyyəti, İslamabadın İranda təhlükəsiz sığınacaqlarda gizləndiyini iddia etdiyi bəluc separatçılarının sıxışdırılmasında Tehranla əməkdaşlıq və ümumilikdə regional sabitlikdir. Pakistanın qeyd etdiyi geosiyasətdən geoiqtisadiyyata keçid İranla əməkdaşlıq etmədən mümkün deyil.
Beləliklə, təbii olaraq başqa bir sual yaranır: əgər üçtərəfli məsləhətləşmələr bütün tərəflərin maraqlarına xidmət edirsə, onda niyə başlanması bu qədər uzun illər çəkdi?
Pekinin mövqeyi: zaman dəyişir, imkanlar artır
Çin baxımından əsas amillər müdaxilə etməmək və məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdən çəkinmə prinsipi idi. Pekinin həm İran, həm də Pakistanla münasibətlərini dostluq kimi xarakterizə etmək olar, lakin onların ikitərəfli mübahisələrinə müdaxilə heç vaxt Çin hakimiyyətinin prioritetləri siyahısında olmayıb. Geriyə nəzər salsaq, Pekinin prosesdə daha fəal rol almaq qərarına yalnız indi üç amil səbəb olur.
Birincisi, Çin rəhbərliyi Əfqanıstanda Amerika hərbçilərinin olması ilə bağlı əvvəlcə gərgin idi. Müharibənin başa çatması və ABŞ-ın getməsi ilə Pekin diqqətini bölgədəki digər mühüm məsələlərə yönəldə bildi.
İkincisi, “Bir kəmər - bir yol” təşəbbüsünün flaqman layihəsi olan Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin (CPEC) uğuru Pakistanın problemli Hayber Paxtunxva və Bəlucistan əyalətlərində sabitlikdən asılıdır. İran və Pakistanın iştirakı ilə üçtərəfli forumun yaradılması məqsədəuyğun görünür, çünki Çin artıq Əfqanıstan və Pakistanla başqa üçtərəfli saziş çərçivəsində əməkdaşlıq edir.
Üçüncüsü, Çinin İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasında soyuqlaşmaya qarşı əldə etdiyi uğur Pekinin Yaxın və Orta Şərqdə nüfuzunu gücləndirdi. İndi Çin digər çətin məsələlərdə, məsələn, İsrail-Fələstin münaqişəsində vasitəçilik etməyə hazır ola bilər.
Tehranın mövqeyi: bundan pis olmayacaq, sınaqdan keçirməyə dəyər
İranın nöqteyi-nəzərindən onun Pakistanla əlaqələri son 30 ildə əhəmiyyətli dərəcədə pisləşib. Transsərhəd ticarətə qoyulan məhdudiyyətləri yumşaltmaqla, Pakistanın Bəlucistan əyalətinin bəzi hissələrini elektrik enerjisi ilə təmin etməklə və İran-Pakistan qaz kəmərinin İran hissəsinin tikintisində iştirak etməklə tərəfdaşlığı gücləndirməyə hazır olduğunu bildirməsinə baxmayaraq, Tehran digər aspektlərdə istədiyini əldə etməyib.
Pakistanın Körfəz dövlətləri, xüsusən də Səudiyyə Ərəbistanı ilə əlaqələri, eləcə də 1980-ci illərdə ABŞ-la işgüzar ittifaqları, 1990-cı illərdə və daha sonra 2000-ci illərdə “Taliban”a dəstək və İslamabadın sünni yaraqlılarının sığınacaqlarını məhv etməməsi. Sistan və Bəlucistan əyaləti İran üçün bir çox problem yaradıb.
Pakistan Xalq Partiyası (PPP) kimi bir neçə partiya istisna olmaqla, siyasi partiyalar arasında kəskin qarşıdurma ucbatından Pakistanda yaranan daxili siyasi böhran da Tehran və İslamabad arasında sıx əməkdaşlığa mane olur. Üstəlik, İslam İnqilabının müdafiəçisi və şiə dünyasının lideri kimi Tehran Pakistanın şiə əhaliyə qarşı təzyiqlərini pisləyir.
Bununla belə, hər iki tərəfin islamçı yaraqlılara qarşı birgə antiterror fəaliyyətinə çağırışları fonunda İran və Pakistan arasında siyasi və hərbi əməkdaşlıq son illərdə intensivləşib. Tehranın Çinlə artan əməkdaşlığı və Səudiyyə Ərəbistanı ilə yaxınlaşması İranın Pakistanla əlaqəsinin əhəmiyyətini artırıb. Bu, bəluc separatçıları və Əfqanıstanın yaratdığı təhlükələri həll etmək üçün mühüm olaraq qalır.
Pakistanın mövqeyi: balans qarşıdurmadan yaxşıdır
Öz növbəsində, Pakistanın İrana qarşı mövqeyinə də bir neçə amil təsir edib. Regional dinamika kontekstində İslamabadın əsas narahatlığı İranın Hindistanla tərəfdaşlığıdır. İslamabad həmçinin İranın Pakistanın daxili işlərinə müdaxiləsi, o cümlədən dini təşkilatlara dəstək və gənclərin şiə “Zeynəbiyun” briqadasına cəlb edilməsi kimi gördüyü şeylərə qəzəblidir. Körfəz ölkələrindən, xüsusən də Səudiyyə Ərəbistanından maliyyə asılılığı və strateji tərəfdaşlıq Pakistanın İran qarşısında seçimlərini də məhdudlaşdırır.
Bununla belə, bu illər ərzində İslamabad Ər-Riyad və Tehranla münasibətlərini tarazlaşdırmaq və yenidən balanslaşdırmaq cəhdləri edib. Bu səylər Pakistanın anti-İran yaraqlılarına qarşı hərəkətə keçdiyi general Pərviz Müşərrəfin dövrünə gedib çıxır, buna misal olaraq 2008-ci ildə sünni ekstremist “Cundullah” qruplaşmasının lideri Əbdülmələk Reqinin qardaşı Əbdülhəmid Reqinin İrana ekstradisiyası göstərilir. PPP hökumətinin işə başlamasından sonra Pakistan və İran arasında qarşılıqlı əlaqələr intensivləşdi. 2010-cu ildə Pakistan “Cundullah” liderinin tutulmasında İran hakimiyyətinə kömək edib.
Ümumi gözləntilərin əksinə olaraq, Səudiyyə Ərəbistanı tərəfdarı olan Pakistan Müsəlman Liqası-Nəvaz hökuməti (PML-N) hakimiyyətə gələrək, Tehranla ikitərəfli münasibətlərdə balansı saxlamaq üçün səylərini davam etdirib. Buna misal olaraq həmin hökumətin 2014, 2017 və 2019-cu illərdə İran qoşunlarına qarşı hücumlardan sonra İranın Pakistan sərhədlərinə müdaxiləsinə və sərhədyanı əraziləri atəşə tutmasına ölçülmüş cavabı göstərmək olar.
Lakin Pakistanın ən təəccüblü qərarı Səudiyyə Ərəbistanının Yəməndəki hərbi əməliyyatına qarşı neytral mövqe tutmaq ola bilər. PML-N məsələni parlamentə qaldırdı və orada əksəriyyət neytrallığa səs verdi.
Digər əhəmiyyətli bir inkişafda, 2019-cu ildə general Qamar Caved Bajva son iyirmi ildə İrana səfər edən ilk Pakistan ordusu rəisi oldu. Sonra Pakistanın baş naziri İmran Xan həmin il Tehrana səfər edərək qlobal anti-İran hərəkatına qarşı daha birgə səylərə ehtiyac olduğunu dərk etdi. O zaman Xan hökumətində Şirin Məzari və Zülfiqar Buxari də daxil olmaqla bir sıra iranpərəst tərəfdarlar var idi.
PPP-nin (Pakistan Xalq Partiyası) əhəmiyyətli təsirə malik olduğu Pakistanın növbəti koalisiya hökuməti ikitərəfli münasibətlərdə istiləşmə tendensiyasını daha da artırdı. Pakistan ordusunun baş komandanı və xarici işlər nazirinin İrana son səfərləri bu siyasətin davamlılığına dəlalət edir.
Zaman keçdikcə İslamabadın Tehrana olan strateji baxışı tarazlığa nail olmaq istiqamətində əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış kimi görünür. Pakistan özünün separatçı Bəlucistan əyalətində sülh və sabitliyi təmin etmək, habelə hökumət əleyhinə paramilitar qrupların birləşdiyi qeyri-sabit bölgələrdə fəaliyyət göstərən Hindistan kəşfiyyat şəbəkəsinə qarşı çıxmaq üçün İranın müttəfiqi olmasının zəruriliyini qəbul edir. Üstəlik, CPEC-in təməl daşı olan Qvadar limanının rifahı və inkişafı da qismən İrandan asılıdır. Tehran liman şəhərini və vilayətin bir çox digər hissələrini elektrik enerjisi ilə təmin edir, bu, çox güman ki, davam edəcək.
Regional kontekstdə İran digər qonşuları Hindistan və Əfqanıstanla müqayisədə Pakistan üçün daha əlverişli tərəfdaş kimi çıxış edir. Sonuncudan fərqli olaraq, İranın Pakistanla ərazi mübahisəsi (“Durand xətti” – praktiki olaraq qeyd olunmamış 2640 kilometrlik Əfqanıstan-Pakistan sərhədi) yoxdur. Əfqanıstandan fərqli olaraq, İran İslamabadın ən böyük təhlükələrdən biri hesab etdiyi “Təhrik-e-Taliban Pakistan” (TTP) terror qruplaşmasının yaraqlılarına sığınacaq vermir.
Mümkün faydalar
Çin, İran və Pakistan bu tənzimləmədən faydalanır, lakin onun həyata keçirilməsi onilliklər tələb edib. Hər tərəfin öz səbəbləri və ideyaları var idi, zaman keçdikcə bu da dəyişdi. Üzv dövlətlər məsləhətləşmələrin əhatə dairəsini hərbi, kəşfiyyat və sərhəd xidmətlərini əhatə edəcək şəkildə genişləndirərək üçtərəfli təşəbbüsü ciddi şəkildə həyata keçirsələr, görünməmiş faydalar əldə edəcəklər. Bu üçtərəfli struktur müxtəlif sahələrdə, o cümlədən terrorizmlə mübarizə, iqtisadi inteqrasiya və enerji sahəsində əməkdaşlığın daha yüksək səviyyələrini inkişaf etdirəcək.
İran və Pakistan lazım gəldikdə Çini vasitəçi kimi cəlb etməklə ikitərəfli məsələləri effektiv şəkildə həll edə və ticarəti genişləndirə bilər. Üstəlik, narahat olan Bəlucistanda təhlükəsizlik vəziyyətində hər hansı bir yaxşılaşma Qvadar limanına xarici sərmayənin yatırılmasını sürətləndirə bilər. Pakistan üçün belə bir forumun formalaşdırılması regional arenada öz nüfuzunu gücləndirməkdən tutmuş iqtisadi inkişafa qədər əhəmiyyətli faydalar nəzərdə tutur. Üç ölkənin maraqlarını, səylərini və gələcək perspektivlərini nəzərə alaraq, Pakistanın uğurlu üçtərəfli əməkdaşlığın əsas benefisiarı olacağı ehtimal edilir.
Üstəlik, siyasi qeyri-müəyyənlik və institusional zəiflik şəraitində hökumət əleyhinə ünsürlərə qarşı mübarizədə qonşu dövlətlərlə əməkdaşlıq Pakistana müvəqqəti möhlət verə bilər.
Üçtərəfli məsləhətləşmə prosesi çox güman ki, İran və Pakistan arasında qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsi üçün ilk addım olacaq və müxtəlif sahələrdə əməkdaşlığın artırılmasına zəmin yaradacaq.
Y. QACAR
Reyting.az
Bölməyə aid digər xəbərlər
Dünən, 22:40
BƏƏ prezidenti İlham Əliyevə zəng edib
7-05-2025, 19:40
İlham Əliyev Moskvadakı Qələbə paradına qatılmayacaq
7-05-2025, 13:55
Putin nüvə silahından istifadə edə bilər
7-05-2025, 12:57
Rus ordusu mayın 9-dək Dnepropetrovsk vilayətini işğal etmək istəyir
7-05-2025, 09:50
Magistraturalara qəbul imtahanının vaxtı açıqlanıb
7-05-2025, 08:28
Diqqət! Yeni mobil-virus yayılır
7-05-2025, 06:30
Hindistan Pakistana hücum edib - (Yenilənib)
6-05-2025, 17:35
Britaniya Rusiya ilə müharibəyə hazırlaşır - Foto
6-05-2025, 16:07
Məhkəmələrə sədr və müavinlər təyin olunub - Siyahı
6-05-2025, 15:39
Professor: Azərbaycan Türkiyə-İsrail münasibətlərini nisbətən normal müstəviyə çəkə bilib
6-05-2025, 13:05
Dolaşıq kələf: Netanyahu Bakıya niyə uça bilməyib?
6-05-2025, 11:38
Hüseynəliyev nazir təyin edilib
5-05-2025, 18:48
Qəzzanın bütünlüklə ələ keçirilməsi planı təsdiqlənib
5-05-2025, 14:03
"Toplum TV" işi üzrə məhkəmə baxışı təyin olunub
5-05-2025, 10:50
Diktatorun qızı siyasi debüt edir
4-05-2025, 13:57
Azərbaycanın deputatı Moskvada saxlanılıb
3-05-2025, 16:54
Yerin fırlanmasını ləngidiblər - Foto
2-05-2025, 18:00
Professor: Ermənistan Zəngəzur dəhlizi problemini həll etməlidir
2-05-2025, 16:58
Zülfüqarov: Ermənistan etməsə, özümüz edəcəyik
2-05-2025, 13:42
Rusiyanın şərtləri rədd edilir
2-05-2025, 13:13
Kreml niyə Ukraynada seçki keçirilməsinə israr edir?
2-05-2025, 11:10
Vitse-prezident: Ukraynada müharibə tezliklə bitməyəcək
2-05-2025, 09:44
İnsanların yadplanetlilərlə qohumluq əlaqələri araşdırılıb
2-05-2025, 08:35
Bəşəriyyət üçün daha bir təhlükə yaranıb
2-05-2025, 03:00
ABŞ Rusiya-Ukrayna danışıqlarında vasitəçilikdən imtina edir
1-05-2025, 16:43
“Azəristiliktəchizat” ASC-yə yeni sədr təyin edilib
1-05-2025, 16:35
Prezident baş prokuror təyin edib - Sərəncam
1-05-2025, 12:23
Xocalıda itkin düşmüş yeddi mülki şəxsə aid meyit qalıqları tapılıb
1-05-2025, 11:32
Gürcüstanın yeganə müxalif telekanalı qapanıb
1-05-2025, 10:49
Tramp Ukraynadan 350 milyard dollar qazanmaq istəyir
1-05-2025, 03:15
ABŞ və Ukrayna faydalı qazıntılara dair saziş imzalayıblar
30-04-2025, 13:57
Azərbaycan-İran münasibətlərinin üst səviyyəyə qaldırılmasına maneə yoxdur - Professor
30-04-2025, 12:37
ABŞ-İran danışıqları: gündəmə yeni şərtlər gətirmək istəyirlər
30-04-2025, 11:44
İlham Əliyev Qusarda bağçılıq və anbar kompleksinin fəaliyyəti ilə tanış olub - Fotolar
30-04-2025, 00:06
Yerin altında Everestdən 100 dəfə böyük dağlar var
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
