00:05 / 23-11-2024
Sumqayıt-75: keçmişə baxış və inkişaf impulsları
00:03 / 23-11-2024
Azərbaycanlı diplomat Türkiyədə 70 kq qızılla tutulub
00:03 / 23-11-2024
Hollivud ulduzu seçim qarşısında qalıb
22:49 / 22-11-2024
Rusiya ilə Britaniya ordularının döyüşü başlaya bilər
22:31 / 22-11-2024
Güney Azərbaycanla bağlı yeni toplu hazırlanıb - Foto
21:48 / 22-11-2024
NATO-nun Baş katibi Türkiyəyə gedir
19:37 / 22-11-2024
Quterreş: "İqlim ədaləti üçün beynəlxalq əməkdaşlıq vacibdir"
18:58 / 22-11-2024
"Apple" "iPhone 16 Pro"-nu kosmosa göndərib - Fotolar
18:23 / 22-11-2024
Ölmüş şəxsin gözü oğurlanıb
18:13 / 22-11-2024
Leyla Əliyevanın iştirakı ilə növbəti ağacəkmə aksiyası keçirilib - Fotolar
18:00 / 22-11-2024
Avropada nüvə təhlükəsi artır
17:39 / 22-11-2024
Türkiyə ordusu İraqda uğurlu əməliyyat keçirib
17:17 / 22-11-2024
Füzuli Hüseynov: "Dedim, özünüzü yormayın, filmlərə dəvət edilirəm, amma çəkilmirəm"
17:09 / 22-11-2024
COP29 Sədrliyi bəyanat yayıb
17:03 / 22-11-2024
Türkiyədə baş məşqçi öldürülüb
16:50 / 22-11-2024
İlham Əliyev: "ICAPP özünü nüfuzlu və perspektivli əməkdaşlıq platforması kimi təsdiqləyib"
16:25 / 22-11-2024
Ceyhun Bayramov Almaniyanın XİN başçısı ilə danışıqlar aparıb
16:14 / 22-11-2024
Prezident İlham Əliyev daha bir qanunu təsdiqləyib
16:09 / 22-11-2024
Fərid Əhmədova ali xüsusi rütbə verilib - Sərəncam
16:02 / 22-11-2024
Azərbaycan və Macarıstan İşçi Qrupunun növbəti iclası keçiriləcək
15:43 / 22-11-2024
Millətlər Liqası: pley-off mərhələsinin püşkü atılıb
15:30 / 22-11-2024
Nüvə müharibəsi ssenarisi - Təhlükədən qorunmaq üçün bunker sifariş edənlərin sayı artır
15:25 / 22-11-2024
Qazaxın azad olunmuş kəndlərində yeni zastavalar tikiləcək
15:13 / 22-11-2024
AFFA-nın sabiq vitse-prezidenti: "Artıq olanımızı da itirməyə başlamışıq"
14:59 / 22-11-2024
Arvadını öldürən vəzifəli şəxsə bir il cəza verilib
14:50 / 22-11-2024
Həlak olan azərbaycanlı hərbçinin nəşi 2 ay sonra tapılıb
14:47 / 22-11-2024
Pentaqon: ABŞ Rusiya ilə müharibə istəmir, amma...
14:43 / 22-11-2024
Nizami Rayon Məhkəməsində yoxlama başlayıb
14:40 / 22-11-2024
Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Qlobal Cənub QHT Platforması yaradılır
14:13 / 22-11-2024
İran ABŞ-la danışıqlara gedəcək, yoxsa...
12:28 / 18-11-2024
Turan Manafzadə: “Mədəniyyət diplomatiyasından yararlanmağı bacarmalıyıq” - Müsahibə
12:05 / 19-11-2024
MMC vətəndaşın mənzilini dağıdıb, indi də obyektini ələ keçirmək istəyir - Fotolar
13:32 / 21-11-2024
Dünyanın ən güclü donanmaları... - Qardaş Türkiyə siyahıda neçəncidir?
19:50 / 19-11-2024
Beynəlxalq Bank 272 min manat cərimələnib
16:45 / 20-11-2024
Nazir: "Regionlardakı bəzi poçt şöbələrinin bağlanması araşdırılacaq"
16:22 / 20-11-2024
“Real Betis” klubunun nümayəndəsi Bakıda nəyə təəccüblənib? - Foto
15:29 / 18-11-2024
Daha üç şəhərə konsul təyinatı olub - Siyahı
09:37 / 21-11-2024
Naxçıvan səhiyyəsində həbslər başlayıb
16:45 / 21-11-2024
Prezident iki Mərkəzi ləğv edib - Sərəncam
00:07 / 22-11-2024
Hikmət Hacıyev: “Politico”nun üzr istəməsini tələb edirik!”
17:09 / 18-11-2024
Deputatın oğlu yeni vəzifəyə təyin olunub
Qarabağ və Zəngəzurun epiqrafik abidələri: erməni yalanları və tarixi gerçəkliklər
Tarix: 29-07-2024 09:43 | Bölmə: Cəmiyyət
Orta əsrlər dövrü Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində epiqrafik abidələrin mühüm yeri var. Xalq bir çox tarixi əhvalatları daş lövhələrə yazmaqla, abidələrin üzərində kitabələr həkk etməklə bir sıra ictimai-iqtisadi problemlərə, mədəniyyət tarixinə aid çox zəngin və qiymətli salnamələr yaradıb.
Orta əsrlər boyu Şərq dünyasını Avropa ilə birləşdirən karvan ticarət yolları məhz Azərbaycandan keçirdi. O zaman bu yolların üzərində tikilmiş karvansaralar və ictimai-dini binalar zəmanəmizə qədər gəlib çatıb. Onların üzərindəki epiqrafik yazılar memarlıq abidələrinin nə vaxt tikildiyini, bu və ya başqa tikinti komplekslərinin ölkənin ictimai-siyasi həyatında nə kimi rola malik olduğunu, karvan ticarət yollarının hansı dövrdə daha da qaynar həyat keçirdiyini araşdırmaqdan ötrü ən dəqiq informasiya verən ilk mənbə hesab edilir. Bu sıradan Azərbaycanın ayrılmaz tarixi parçası olan Qarabağ və Zəngəzur diyarının epiqrafik abidələri vətən tariximizin öyrənilməsi üçün yüksək əhəmiyyətə malikdir. Qarabağda islam dövrü epiqrafik abidələri məhz məscid və türbələr üzərindəki kitabələrdə, məzar daşları üzərindəki epitafiyalarda əks olunur. Sayı kifayət qədər olan və islam dövrü dini-ideoloji mərkəzləri hesab edilən bu tarixi abidələrin bir çoxunda tədqiqatlar aparılmaqla onların mümkün məqsədləri üzə çıxarılıb.
XX əsrin 60-70-ci illərində Azərbaycanın tanınmış epiqraf alimi, AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Məşədixanım Nemətovanın Qarabağ və Zəngəzur mahalında apardığı epiqrafik elmi tədqiqatlar, regionun bir sıra tarixi məsələlərinin həllində müstəsna əhəmiyyətə malik olub. Alimin, Qarabağ diyarında, Cəbrayıl rayonunun Şıxlar kəndindəki el arasında “Şıx Baba piri” adı ilə tanınan ziyarətgahda apardığı epiqrafik elmi araşdırmalarla aydın olub ki, türbənin içərisində böyük alim, əzəmətli şeyx, Şeyx Hüseynin oğlu Şeyx Əbdürrəhman dəfn edilib. Bu pir, məhz elm adamlarını vaxtilə Avropa ölkələrini Yaxın Şərq ilə birləşdirən “Böyük İpək yolu” üzərində mövcud olmaqla intensiv həyat keçirilib, mədəni-ideoloji, sosial-siyasi-iqtisadi mərkəzlərdən biri olan xanəgahda xalqımızın müqəddəs yer kimi qoruduğu tarixin izlərində elmin və mədəniyyətin sirlərini açmağa çağırır. Şeyx Babanın məzar daşı üzərində farsca həkk edilmiş kitabədə deyilir:
“Bildim ki, mənim taleyim mənim təbiətimdir, o da çox üzü dönükdür” (M.Nemətova).
XIV əsrin əvvəllərinə aid bu türbənin ətrafında dövrün sayılıb-seçilən din xadimlərinin məzarları da var. Ətrafdakı böyük qəbiristanlıqda XIV-XX əsrləri əhatə edən tarixi mərhələyə aid şeyx və şeyx övladlarının qəbir daşlarına rast gəlmək olur. Çox təəssüflər olsun ki, bu orta əsr abidələrinin demək olar ki, hamısı torpaq altında qalaraq it-bat olub. Gələcəkdə Qarabağın orta əsr abidələrində kompleks arxeoloji tədqiqatlar aparılacağı zaman istisna deyildir ki, xeyli sayda epiqrafik abidələr də üzə çıxacaq və Azərbaycanın orta əsrlər dövrü tarixinin araşdırılması istiqamətində yeni imkanlar açacaqdır.
Azərbaycanın epiqrafik abidələrinə eyni zamanda tarixi Azərbaycan torpaqları olan Zəngəzur mahalında da rast gəlinir. Bu mahalın Çuxur Səd vilayətindəki Cəfərabad kəndində tədqiq edilmiş səkkizbucaqlı türbə və onun kitabəsi maraq doğurur. Məlumatlara əsasən, bu yerdə Çuxur Səd vilayətinin əmirlərinə məxsus bir neçə möhtəşəm türbə binası tikilib, lakin bu türbələrin kitabələri mənfur ermənilər tərəfindən qəsdən dağıdılıb. Zamanında burada mövcud olan bir müsəlman qəbristanlığındakı tarixi abidələrdən də heç biri bu günümüzə qalmayıb. Cəfərabad türbəsində vilayətin tanınmış iki əmiri olan Pir Hüseyn və onun atası Əmir Sədin adları həkk edilib. Türbənin günbəzi hələ 1956-cı ildə çox yerdən tökülmüşdür. Cəfərabad türbəsi bu bölgənin yeganə tarixi abidə və sənət əsəridir. Türbənin yuxarıdan kəmərvari əhatə edən kitabəsi aydın iri süls elementli nəsx xəttilə ərəbcə yazılmışdır. Kitabə istər bədii tərtibatına, istərsə də məzmun və xətt xüsusiyyətlərinə görə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir, həmin ərazidə ərəb dilini yaxşı bilən, ərəb əlifbasında yazan çox mükəmməl həkkaklıq, xəttatlıq məktəbinin mövcud olduğunu göstərir.
Came məscidinin içərisində və xaricində XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərinə aid bir sıra ərəb dilində yazılmış kitabələr var. Məscidin həyətində XVIII-XIX əsrə aid bir neçə baş daşı formalı xatirə abidələri saxlanmaqdadır. Həmin abidələr güman ki məscidin yanında dəfn olunanlardır.
Zəngəzur mahalının Urud kəndindəki orta əsr qəbiristanlığında qalmış qoç şəkilli, sənduqə formalı məzar daşları üzərində professor Məşədixanım Nemətovanın 1961-1963-cü illərdə apardığı elmi tədqiqatlar, alimin epiqrafika elmində demək olar ki, 50 illik araşdırmalarının ən mühüm yeniliyi hesab edilir. M. Nemətovanın Urud qəbristanlığındakı tədqiqatları nəticəsində daşlar üzərindəki ərəb qrafikasında həkk olunmuş kitabələrin, islam dini ilə əlaqədar duaların və qədim türkdilli tayfaların dini ayinləri ilə əlaqədar onqonların sirli qalan məqamları üzə çıxarılıb. Alimin epiqrafika elmi sahəsindəki Urud kəşfləri xalqımıza qarşı torpaq iddiasında olan ermənilərə tutarlı cavab olmaqla Azərbaycanın tarixi ərazi bütövlüyünün müdafiə edilməsi prinsiplərini də əsaslandırıb və beləliklə, Cənubi Qafqazda yeni tarixi konsepsiyasının əsasını qoyub. Zəngəzurun Urud qəbristanlığındakı miladi 1478-ci il tarixli bir məzar daşında ərəbcə “Allah, Məhəmməd, Əli, min evladi ağvan” (“ağvan” alban deməkdir M.N.) sözlərinin həkk edilməsi və bu tip kitabələrin XVII əsr sənduqələrində də təkrarlanması bu abidələrin Azərbaycan tarixşünaslıq elmində mühüm əhəmiyyətə malik olduğunu ortaya çıxarır. 1926-cı ildə elmə məlum olan Urud abidələrinin geniş tədqiqi ilə sübut olunub ki, bu məzar daşlarındakı epitafiyalar və təsvirlər vaxtilə Qafqaz Albaniyası ərazisi olan Sünikdə yaşamış ağvanların (albanların) müsəlmanlığı qəbul etməsinə dəlalət edir. Urud kitabələri üzərindəki epitafiyalar təhlil ediləndən sonra məlum olub ki, alban tayfaları islam gələndə müsəlmanlığı qəbul edərək bugünkü Azərbaycan xalqının təşəkkül tapmasında iştirak ediblər.
Bir dəfə ulu öndər Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Naxçıvanda alimlərlə birgə keçirilmiş iclasların birində professor M. Nemətova çıxış edərək Zəngəzurun Urud abidələri və bu qəbiristanlığın ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə qəsdən dağıdılması haqqında həqiqətləri ölkə rəhbərinin diqqətinə çatdırıb. M. Nemətova qeyd edib ki, Urud qəbiristanlığı tarixin böyük bir məsələsinin üstünü açıb. Bütün tarixçilər islamın Qafqaza gəlişinə qədər xaçpərəst olan alban tayfalarının erməniləşməsi və gürcüləşməsi haqqında yazırdılar. Akademik Ziya Bünyadov “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” adlı əsərində yazır ki, “...necə oldu Zəngəzur mahalında yaşayan tayfalar qriqoryan xaçını qəbul edib erməniləşdilər, gürcü xaçını qəbul edib gürcüləşdilər. Bəs bunların türkləşəni, islamı qəbul edəni olmadımı?!” Urud məzarlarının tədqiqi də tarixin bu qaranlıq qalan səhifəsini üzə çıxardı. Məhz burada oğuz türk tayfalarına aid daşlar üzərindəki təsvirlər araşdırılmaqla bu suala cavab tapıldı.
1990-cı ildə M. Nemətova erməni alimləri Akopyanı, Papazyanı, Arakelyanı, Xaçaturyanı susdurmuş, onların Urud qəbirlərinin ermənilərə aid olması haqqındakı iddiasının saxta olduğunu sübuta yetirib. Erməni alimi Akopyan sonralar M. Nemətovaya qarşı iddialarla çıxış etməyə başlayaraq deyib ki, “...xeyr siz səhv edirsiniz, Əmir Teymur Orta Asiyadan gələndə bu tayfalara zorla islamı qəbul etdirib. Burada xəttatın səhvi var, xəttat savadsız olub və Məşədixanım da səhv oxuyub”. Daha sonra ermənilər traktorlarla qəbiristanlığı məhv etməyə başlayıblar.
M. Nemətova Papazyana cavab məktubu yazıb: “...əgər Urud qəbiristanlığı erməni abidəsi idisə bəs nəyə görə o, qəbiristanlığı dağıtdınız, məhv etdiniz, viran qoydunuz?! Əgər siz o məzar daşlarının ermənilərə aid olduğunu sübut edə bilsəydiniz bu gün də onu şüşənin içinə salıb əldən-ələ bütün dünyanı gəzdirərdiniz ki, baxın, bu bizim tariximizdir. Çünki sübut edə bilmədiniz! Xəttat düz yazmışdı, Məşədixanım da düz oxumuşdu!”
Cənubi Qafqaz ərazisində mövcud olan qoç və at heykəli, sənduqə və başdaşı formalı məzarüstü abidələrdəki kitabələr, məişət səhnələrini əks etdirən qabartmalar, qədim türkdilli tayfaların dini ayinləri ilə əlaqəli təsvirlər, təsərrüfat damğaları və s. müqayisəli öyrənildikdə qədim türkdilli tayfaların Cənubi Qafqaz ərazisində yayılması və onların Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesində həlledici rol oynadığını göstərir.
Bütün bu qeyd olunanlar əlbəttə ki, Azərbaycanın tarixi, əzəli torpaqlarının epiqrafik abidələri haqqında yazılanların az bir qismidir. Qarabağda və onun ətrafında yüzlərlə epiqrafik məzar daşları və onlar üzərindəki epitafiyalar öz varlığını qoruyub saxlamaqdadır. Qüdrətli Azərbaycan dövləti və onun şanlı ordusunun tarixi qələbələri ilə düşmən işğalından azad olunmuş o müqəddəs torpaqlarımızda yaxın gələcəkdə epiqrafik abidələr yenidən qeydə alınacaq və bu abidələrdə geniş miqyaslı elmi tədqiqatlar aparılacaqdır.
Ədəbiyyat:
1. Ağalarzadə A. Kürqırağı abidələri (tarixi-epiqrafik tədqiqat). Bakı: “Avropa nəşriyyatı” 2005, 64 s.
2. Əhməd Ə. Səfəvilər dövründə din və dini münasibətlər. Bakı: “Mütərcim” 2019, 512 s.
3. Nemətova M. Nadir tapıntı: Urud abidələri// “Elm və həyat”, 1986, №12, s. 16-20.
4. Nemətova M. Əsrlərin daş yaddaşı. Bakı: “İşıq” 1987, 64 s.
5. Nemət M. Azərbaycanda pirlər. Bakı: “Elm və təhsil” 2010, 209 s.
Anar AĞALARZADƏ
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 29-07-2024 09:43 | Bölmə: Cəmiyyət
Orta əsrlər dövrü Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində epiqrafik abidələrin mühüm yeri var. Xalq bir çox tarixi əhvalatları daş lövhələrə yazmaqla, abidələrin üzərində kitabələr həkk etməklə bir sıra ictimai-iqtisadi problemlərə, mədəniyyət tarixinə aid çox zəngin və qiymətli salnamələr yaradıb.
Orta əsrlər boyu Şərq dünyasını Avropa ilə birləşdirən karvan ticarət yolları məhz Azərbaycandan keçirdi. O zaman bu yolların üzərində tikilmiş karvansaralar və ictimai-dini binalar zəmanəmizə qədər gəlib çatıb. Onların üzərindəki epiqrafik yazılar memarlıq abidələrinin nə vaxt tikildiyini, bu və ya başqa tikinti komplekslərinin ölkənin ictimai-siyasi həyatında nə kimi rola malik olduğunu, karvan ticarət yollarının hansı dövrdə daha da qaynar həyat keçirdiyini araşdırmaqdan ötrü ən dəqiq informasiya verən ilk mənbə hesab edilir. Bu sıradan Azərbaycanın ayrılmaz tarixi parçası olan Qarabağ və Zəngəzur diyarının epiqrafik abidələri vətən tariximizin öyrənilməsi üçün yüksək əhəmiyyətə malikdir. Qarabağda islam dövrü epiqrafik abidələri məhz məscid və türbələr üzərindəki kitabələrdə, məzar daşları üzərindəki epitafiyalarda əks olunur. Sayı kifayət qədər olan və islam dövrü dini-ideoloji mərkəzləri hesab edilən bu tarixi abidələrin bir çoxunda tədqiqatlar aparılmaqla onların mümkün məqsədləri üzə çıxarılıb.
XX əsrin 60-70-ci illərində Azərbaycanın tanınmış epiqraf alimi, AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Məşədixanım Nemətovanın Qarabağ və Zəngəzur mahalında apardığı epiqrafik elmi tədqiqatlar, regionun bir sıra tarixi məsələlərinin həllində müstəsna əhəmiyyətə malik olub. Alimin, Qarabağ diyarında, Cəbrayıl rayonunun Şıxlar kəndindəki el arasında “Şıx Baba piri” adı ilə tanınan ziyarətgahda apardığı epiqrafik elmi araşdırmalarla aydın olub ki, türbənin içərisində böyük alim, əzəmətli şeyx, Şeyx Hüseynin oğlu Şeyx Əbdürrəhman dəfn edilib. Bu pir, məhz elm adamlarını vaxtilə Avropa ölkələrini Yaxın Şərq ilə birləşdirən “Böyük İpək yolu” üzərində mövcud olmaqla intensiv həyat keçirilib, mədəni-ideoloji, sosial-siyasi-iqtisadi mərkəzlərdən biri olan xanəgahda xalqımızın müqəddəs yer kimi qoruduğu tarixin izlərində elmin və mədəniyyətin sirlərini açmağa çağırır. Şeyx Babanın məzar daşı üzərində farsca həkk edilmiş kitabədə deyilir:
“Bildim ki, mənim taleyim mənim təbiətimdir, o da çox üzü dönükdür” (M.Nemətova).
XIV əsrin əvvəllərinə aid bu türbənin ətrafında dövrün sayılıb-seçilən din xadimlərinin məzarları da var. Ətrafdakı böyük qəbiristanlıqda XIV-XX əsrləri əhatə edən tarixi mərhələyə aid şeyx və şeyx övladlarının qəbir daşlarına rast gəlmək olur. Çox təəssüflər olsun ki, bu orta əsr abidələrinin demək olar ki, hamısı torpaq altında qalaraq it-bat olub. Gələcəkdə Qarabağın orta əsr abidələrində kompleks arxeoloji tədqiqatlar aparılacağı zaman istisna deyildir ki, xeyli sayda epiqrafik abidələr də üzə çıxacaq və Azərbaycanın orta əsrlər dövrü tarixinin araşdırılması istiqamətində yeni imkanlar açacaqdır.
Azərbaycanın epiqrafik abidələrinə eyni zamanda tarixi Azərbaycan torpaqları olan Zəngəzur mahalında da rast gəlinir. Bu mahalın Çuxur Səd vilayətindəki Cəfərabad kəndində tədqiq edilmiş səkkizbucaqlı türbə və onun kitabəsi maraq doğurur. Məlumatlara əsasən, bu yerdə Çuxur Səd vilayətinin əmirlərinə məxsus bir neçə möhtəşəm türbə binası tikilib, lakin bu türbələrin kitabələri mənfur ermənilər tərəfindən qəsdən dağıdılıb. Zamanında burada mövcud olan bir müsəlman qəbristanlığındakı tarixi abidələrdən də heç biri bu günümüzə qalmayıb. Cəfərabad türbəsində vilayətin tanınmış iki əmiri olan Pir Hüseyn və onun atası Əmir Sədin adları həkk edilib. Türbənin günbəzi hələ 1956-cı ildə çox yerdən tökülmüşdür. Cəfərabad türbəsi bu bölgənin yeganə tarixi abidə və sənət əsəridir. Türbənin yuxarıdan kəmərvari əhatə edən kitabəsi aydın iri süls elementli nəsx xəttilə ərəbcə yazılmışdır. Kitabə istər bədii tərtibatına, istərsə də məzmun və xətt xüsusiyyətlərinə görə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir, həmin ərazidə ərəb dilini yaxşı bilən, ərəb əlifbasında yazan çox mükəmməl həkkaklıq, xəttatlıq məktəbinin mövcud olduğunu göstərir.
Came məscidinin içərisində və xaricində XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərinə aid bir sıra ərəb dilində yazılmış kitabələr var. Məscidin həyətində XVIII-XIX əsrə aid bir neçə baş daşı formalı xatirə abidələri saxlanmaqdadır. Həmin abidələr güman ki məscidin yanında dəfn olunanlardır.
Zəngəzur mahalının Urud kəndindəki orta əsr qəbiristanlığında qalmış qoç şəkilli, sənduqə formalı məzar daşları üzərində professor Məşədixanım Nemətovanın 1961-1963-cü illərdə apardığı elmi tədqiqatlar, alimin epiqrafika elmində demək olar ki, 50 illik araşdırmalarının ən mühüm yeniliyi hesab edilir. M. Nemətovanın Urud qəbristanlığındakı tədqiqatları nəticəsində daşlar üzərindəki ərəb qrafikasında həkk olunmuş kitabələrin, islam dini ilə əlaqədar duaların və qədim türkdilli tayfaların dini ayinləri ilə əlaqədar onqonların sirli qalan məqamları üzə çıxarılıb. Alimin epiqrafika elmi sahəsindəki Urud kəşfləri xalqımıza qarşı torpaq iddiasında olan ermənilərə tutarlı cavab olmaqla Azərbaycanın tarixi ərazi bütövlüyünün müdafiə edilməsi prinsiplərini də əsaslandırıb və beləliklə, Cənubi Qafqazda yeni tarixi konsepsiyasının əsasını qoyub. Zəngəzurun Urud qəbristanlığındakı miladi 1478-ci il tarixli bir məzar daşında ərəbcə “Allah, Məhəmməd, Əli, min evladi ağvan” (“ağvan” alban deməkdir M.N.) sözlərinin həkk edilməsi və bu tip kitabələrin XVII əsr sənduqələrində də təkrarlanması bu abidələrin Azərbaycan tarixşünaslıq elmində mühüm əhəmiyyətə malik olduğunu ortaya çıxarır. 1926-cı ildə elmə məlum olan Urud abidələrinin geniş tədqiqi ilə sübut olunub ki, bu məzar daşlarındakı epitafiyalar və təsvirlər vaxtilə Qafqaz Albaniyası ərazisi olan Sünikdə yaşamış ağvanların (albanların) müsəlmanlığı qəbul etməsinə dəlalət edir. Urud kitabələri üzərindəki epitafiyalar təhlil ediləndən sonra məlum olub ki, alban tayfaları islam gələndə müsəlmanlığı qəbul edərək bugünkü Azərbaycan xalqının təşəkkül tapmasında iştirak ediblər.
Bir dəfə ulu öndər Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Naxçıvanda alimlərlə birgə keçirilmiş iclasların birində professor M. Nemətova çıxış edərək Zəngəzurun Urud abidələri və bu qəbiristanlığın ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə qəsdən dağıdılması haqqında həqiqətləri ölkə rəhbərinin diqqətinə çatdırıb. M. Nemətova qeyd edib ki, Urud qəbiristanlığı tarixin böyük bir məsələsinin üstünü açıb. Bütün tarixçilər islamın Qafqaza gəlişinə qədər xaçpərəst olan alban tayfalarının erməniləşməsi və gürcüləşməsi haqqında yazırdılar. Akademik Ziya Bünyadov “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” adlı əsərində yazır ki, “...necə oldu Zəngəzur mahalında yaşayan tayfalar qriqoryan xaçını qəbul edib erməniləşdilər, gürcü xaçını qəbul edib gürcüləşdilər. Bəs bunların türkləşəni, islamı qəbul edəni olmadımı?!” Urud məzarlarının tədqiqi də tarixin bu qaranlıq qalan səhifəsini üzə çıxardı. Məhz burada oğuz türk tayfalarına aid daşlar üzərindəki təsvirlər araşdırılmaqla bu suala cavab tapıldı.
1990-cı ildə M. Nemətova erməni alimləri Akopyanı, Papazyanı, Arakelyanı, Xaçaturyanı susdurmuş, onların Urud qəbirlərinin ermənilərə aid olması haqqındakı iddiasının saxta olduğunu sübuta yetirib. Erməni alimi Akopyan sonralar M. Nemətovaya qarşı iddialarla çıxış etməyə başlayaraq deyib ki, “...xeyr siz səhv edirsiniz, Əmir Teymur Orta Asiyadan gələndə bu tayfalara zorla islamı qəbul etdirib. Burada xəttatın səhvi var, xəttat savadsız olub və Məşədixanım da səhv oxuyub”. Daha sonra ermənilər traktorlarla qəbiristanlığı məhv etməyə başlayıblar.
M. Nemətova Papazyana cavab məktubu yazıb: “...əgər Urud qəbiristanlığı erməni abidəsi idisə bəs nəyə görə o, qəbiristanlığı dağıtdınız, məhv etdiniz, viran qoydunuz?! Əgər siz o məzar daşlarının ermənilərə aid olduğunu sübut edə bilsəydiniz bu gün də onu şüşənin içinə salıb əldən-ələ bütün dünyanı gəzdirərdiniz ki, baxın, bu bizim tariximizdir. Çünki sübut edə bilmədiniz! Xəttat düz yazmışdı, Məşədixanım da düz oxumuşdu!”
Cənubi Qafqaz ərazisində mövcud olan qoç və at heykəli, sənduqə və başdaşı formalı məzarüstü abidələrdəki kitabələr, məişət səhnələrini əks etdirən qabartmalar, qədim türkdilli tayfaların dini ayinləri ilə əlaqəli təsvirlər, təsərrüfat damğaları və s. müqayisəli öyrənildikdə qədim türkdilli tayfaların Cənubi Qafqaz ərazisində yayılması və onların Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesində həlledici rol oynadığını göstərir.
Bütün bu qeyd olunanlar əlbəttə ki, Azərbaycanın tarixi, əzəli torpaqlarının epiqrafik abidələri haqqında yazılanların az bir qismidir. Qarabağda və onun ətrafında yüzlərlə epiqrafik məzar daşları və onlar üzərindəki epitafiyalar öz varlığını qoruyub saxlamaqdadır. Qüdrətli Azərbaycan dövləti və onun şanlı ordusunun tarixi qələbələri ilə düşmən işğalından azad olunmuş o müqəddəs torpaqlarımızda yaxın gələcəkdə epiqrafik abidələr yenidən qeydə alınacaq və bu abidələrdə geniş miqyaslı elmi tədqiqatlar aparılacaqdır.
Ədəbiyyat:
1. Ağalarzadə A. Kürqırağı abidələri (tarixi-epiqrafik tədqiqat). Bakı: “Avropa nəşriyyatı” 2005, 64 s.
2. Əhməd Ə. Səfəvilər dövründə din və dini münasibətlər. Bakı: “Mütərcim” 2019, 512 s.
3. Nemətova M. Nadir tapıntı: Urud abidələri// “Elm və həyat”, 1986, №12, s. 16-20.
4. Nemətova M. Əsrlərin daş yaddaşı. Bakı: “İşıq” 1987, 64 s.
5. Nemət M. Azərbaycanda pirlər. Bakı: “Elm və təhsil” 2010, 209 s.
Anar AĞALARZADƏ
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Tətbiqi Tədqiqatlar Fondunun “Cənubi Qafqaza erməni köçü: xronikası, mahiyyəti” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Dünən, 18:23
Ölmüş şəxsin gözü oğurlanıb
Dünən, 14:59
Arvadını öldürən vəzifəli şəxsə bir il cəza verilib
Dünən, 12:47
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
Dünən, 11:45
Polkovnikin oğlu ev dustaqlığına buraxılıb
Dünən, 09:46
İcra başçısının birinci müavini məhkəmədə uduzub
21-11-2024, 16:00
Gömrük orqanlarına qəbul imtahanı keçiriləcək
21-11-2024, 12:24
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
21-11-2024, 11:15
Bakıda daha 46 marşrutun fəaliyyəti bərpa olunur
21-11-2024, 09:26
Mask Trampın dəstəyi ilə almanlara meydan oxuyur
20-11-2024, 23:46
"Nazir məni kasıblara kömək üçün göndərib" deyən şəxsə hökm oxunub
20-11-2024, 21:34
Səudiyyə Ərəbistanında 100-dən çox əcnəbini edam ediblər
20-11-2024, 18:00
İTV-yə xəbərdarlıq olunub
20-11-2024, 17:34
Daha 20 min müəllim sertifikatlaşdırmaya cəlb olunacaq
20-11-2024, 15:26
Deputat Elm və Təhsil fondlarının birləşdirilməsini təklif edib
20-11-2024, 15:23
Xəzəryanı ölkələrin ekoloji təşkilatları memorandum imzalayıb
20-11-2024, 13:02
Biləsuvar sakini dəm qazından boğularaq ölüb
20-11-2024, 12:19
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
20-11-2024, 11:57
PA rəmisi: "COP29-da iştirak etmək böyük şərəfdir, çünki..."
20-11-2024, 11:38
Hərbi xidmətdən yayınan daha bir gənc həbs edilib
20-11-2024, 11:02
Tramp türk həkimə yüksək vəzifə təklif edib
20-11-2024, 10:03
Azərbaycan və Türkiyənin bələdiyyə təşkilatları arasında görüş keçirilib - Fotolar
19-11-2024, 21:26
50-yə yaxın saxta plastik cərrahın siyahısını paylaşan jurnalistin hesabı bloklanıb
19-11-2024, 13:28
Norveç şahzadəsinin oğlu zorlamaya görə həbs edilib
19-11-2024, 12:53
Sabah yağış yağacaq
19-11-2024, 11:09
Ağcabədidə qanunsuz ov edən şəxslər saxlanılıb
19-11-2024, 10:42
Milli Məclisin baş məsləhətçisi qəfil ölüb
19-11-2024, 10:19
Azərbaycanda İran vətəndaşı itkin düşüb
19-11-2024, 09:50
67 yaşlı kişi dəm qazından boğulub
19-11-2024, 09:02
Mask Sorosun yeni pandemiya ilə bağlı qorxulu proqnozunu ələ salıb
18-11-2024, 23:44
Bakıdan Neftçalaya qonaq gələn uşaq suda boğulub
18-11-2024, 15:06
Qarajda gizlətdiyi raketi çıxararaq insanlara tuşlayıb - Video
18-11-2024, 12:54
Sabah yağış yağacaq
18-11-2024, 11:35
Qarabağda daha 972.6 hektar ərazi minalardan təmizlənib
18-11-2024, 10:21
Daha altı marşrut xəttinin fəaliyyəti bərpa olunub
18-11-2024, 09:32
KTMT qeyri-leqal miqrasiyaya qarşı mübarizə aparacaq
16-11-2024, 15:34
Qubadlıda fəhlə iş başında yıxılaraq ölüb
16-11-2024, 12:41
Sabah dağlıq ərazilərə qar yağacaq
16-11-2024, 12:39
Kolleclərə yeni təyinatlar olub
16-11-2024, 12:11
Gənc şairlə birgə daha iki nəfər zəhərlənib
16-11-2024, 11:22
Dövlət Xidmətinin 9 əməkdaşı məsuliyyətə cəlb edilib
16-11-2024, 11:00
Mərkəzi Xəstəxanada 20 yaşlı qadın doğuş zamanı ölüb
15-11-2024, 16:53
Hakim oğlu öldürülən anaya verilişə çıxdığına görə xəbərdarlıq edib - "Məni öldürsəniz də..."
15-11-2024, 16:40
Bananların arasından 720 kq kokain tapılıb
15-11-2024, 12:59
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
15-11-2024, 12:23
Ər-arvadı öldürüb evlərini yandıran şəxslə bağlı qərar verilib
Deputatlığa namizəd Milli Məclisdə təmsil etmək istədiyi bölgənin problemlərinin təsnifatını artıq ağlına yazıb və işə nədən başlayacağını sıralayıb
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
“Tənha insanın monoloqu”nun ssenari müəllifi və rejissoru deyir ki, kinomuzu yaşatmaq və irəli aparmaq üçün film istehsalını artırmalı və onun bazarını düşünməliyik
Mirəli Sarızadə: “Gənc yaşımda arzum həyata keçdi, inşallah, yeni mövsümdə teatrımızın səhnəsində də Məcnun obrazı ilə tamaşaçılar qarşısına çıxacam”
