18:04 / 26-06-2025
Narkotik satan ata və oğlu tutulub
16:30 / 26-06-2025
Azərbaycandakı dinlərarası harmoniya Tolerantlıq Evində müzakirə olunub
16:17 / 26-06-2025
Azərbaycanı gülüstana çevirənlər! - Zahid Oruc yazır
13:15 / 26-06-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:14 / 26-06-2025
İlham Əliyevlə İran prezidenti arasında telefon danışığı olub
11:02 / 26-06-2025
Kəlbəcərdə yük maşını çaya aşıb, sürücü ölüb
10:29 / 26-06-2025
Prezident Silahlı Qüvvələr Günü münasibətilə paylaşım edib
09:25 / 26-06-2025
Tarixi yanlışlıq - İbrahim Əliyev yazır
08:51 / 26-06-2025
Cənubi Qafqazın ən güclüsü...
00:00 / 26-06-2025
Bu gün Silahlı Qüvvələri Günüdür
22:36 / 25-06-2025
MÜTDA: "7 müəllimin nəticəsi ləğv ediləcək"
21:49 / 25-06-2025
Tovuzda kütləvi zəhərlənmə olub - Yenilənib
19:56 / 25-06-2025
Ceyhun Bayramov İranın yeni səfirini qəbul edib
18:04 / 25-06-2025
Ordu günü Bakı, Gəncə, Xankəndi və Laçında yürüş olacaq
18:00 / 25-06-2025
Beynəlxalq axtarışa verilmiş şəxsi Rusiyaya təhvil verilib
17:49 / 25-06-2025
Ter-Petrosyan II Qareginlə siyasi vəziyyəti müzakirə edib
17:44 / 25-06-2025
“Azəriqaz”ın baş direktoruna müavin təyin olunub
17:27 / 25-06-2025
Ceyhun Bayramov Sudanın yeni səfiri ilə görüşüb
17:02 / 25-06-2025
Trampla Zelenski Niderlandda görüşüblər
16:56 / 25-06-2025
Qırğızıstanda parno saytlara giriş bloklanıb
16:45 / 25-06-2025
Bakıda əməliyyat: saxlanılanlar var - Video
16:39 / 25-06-2025
Toy karvanında "avtoş"luq edən sürücülər saxlanılıb
16:20 / 25-06-2025
Səkkiz rayona prokuror təyin edilib - Yenilənib
15:59 / 25-06-2025
Kansler: Rusiya Avropanın sülh və siyasi nizamını təhdid edir
15:40 / 25-06-2025
“Pasportlar haqqında” qanun dəyişib
15:35 / 25-06-2025
Tramp Haaqada Zelenski ilə görüşəcək
15:29 / 25-06-2025
Küləkli hava şəraiti ilə bağlı sarı xəbərdarlıq verilib
15:26 / 25-06-2025
İlham Əliyev Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə bağlı sazişi təsdiqləyib
15:04 / 25-06-2025
“Kontakt Home” qanunu pozub
14:57 / 22-06-2025
Həyat dolu ömür yolu - Milli Mətbuat-150 - Fotolar
06:06 / 22-06-2025
ABŞ İrana qarşı müharibəyə qoşulub - Üç nüvə obyekti vurulub - (Yenilənib)
19:12 / 23-06-2025
Cəlaloğlu: "İranı əvvəlki məcrasına qaytarmaq istəyirlərsə, onda hakimiyyətdə Qacarlar oturmalıdır” - Müsahibə
10:14 / 24-06-2025
Tramp dünyanı aldadıb: atəşkəs yoxdur, İsrail İrana ağır zərbələr endirir
08:55 / 22-06-2025
Tehran geri çəkilmək istəmir
14:55 / 25-06-2025
Rəşad Əhmədzadə: “Beynəlxalq festivallarda iştirakımız ölkə teatrları üçün də uğurdur” - Müsahibə
07:09 / 24-06-2025
İran və İsrail atəşkəsə razılaşıblar?
00:39 / 25-06-2025
NATO: Ukraynada 250 min rus hərbçisi həlak olub
09:25 / 26-06-2025
Tarixi yanlışlıq - İbrahim Əliyev yazır
08:27 / 25-06-2025
Üç mindən çox avtomobili daşıyan gəmi üç həftə yandıqdan sonra batıb
08:42 / 22-06-2025
Nazim Sadıxov braziliyalı rəqibini nokauta salıb
Erməni saxtakarlığının tarixi mərhələləri
Tarix: 25-02-2022 15:26 | Bölmə: Cəmiyyət
İndiki Ermənistan Respublikası ərazisində azərbaycanlıların tarixən yaşadığı və hazırda adları dəyişdirilmiş minlərlə yaşayış məntəqələri, ləğv edilmiş və dağıdılmış kəndlər, adları dəyişdirilmiş hidronimlər, oronimlər var. Bu proses əsrlər boyunca mərhələli şəkildə aparılıb. Təkcə XX əsrin əvvəllərində Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistanda) 2310 coğrafi addan 2000-ə qədəri türk mənşəli olub.
Hələ qədim yazılı mənbələr təsdiq edir ki, “erməni” konfessionimi altında tanınan haylar ilk dəfə bu regiona xristian missionerləri kimi gəliblər. Haylar ərəb xilafəti dövründə İslam dinini qəbul edən aborigen türk mənşəli boyların tərk etdikləri ərazilərdə bəzi dini məbədlərə sahib çıxmış, onları kilsəyə çevirərək, elə oradaca saxta tarix yaratmağa başlayıblar. Halbuki istər orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə, istərsə də çar Rusiyasının işğalı dövrünün rəsmi sənədlərində hərbi topoqrafik-xəritələrdə buradakı yer adlarının Azərbaycan türklərinə və bütövlükdə azərbaycanlılara aid olduğu aydın şəkildə göstərilmişdir.
İndiki Ermənistan ərazisində Azərbaycan türkləri yaşayıb
Azərbaycan türklərinin və azərbaycanlıların əcdadları Cənubi Qafqazın, o cümlədən də indi Ermənistan Respublikası adlanan dövlətin qədim sakinləri olan aborigen əhalisi idi. Bu faktı əsaslı şəkildə təsdiqləyən amillərdən biri də coğrafi adlardır. Hazırda “Ermənistan Respublikası” kimi təqdim edilən ərazi müxtəlif dövrlərdə Urartu, Sasani, ərəb xilafəti, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər, Səlcuqilər, Eldənizlər, İlxanilər, Teymurilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar, Osman dövlətlərinin və çar Rusiyasının tərkibinə daxil olub. Tarixdə ilk müstəqil erməni dövləti isə yalnız 1918-ci ildə Azərbaycan torpağında – İrəvan xanlığının ərazisində yaradılıb. Orda yaşayan azərbaycanlılar XIX əsrdən etibarən çar Rusiyasının xristianlaşdırma siyasəti və sovet hakimiyyətinin milli ayrı-seçkilik siyasəti nəticəsində - 1905-1906, 1918-1920, 1948-1953 və 1988-1991-ci illərdə öz tarixi etnik torpaqlarından zorən, silah gücün deportasiya olunublar.
Tarixi mənbələrə əsasən, indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində yaşamış qədim türk tayfalarından biri kimmerlər (b.e.ə. 722-705) olmuşlar. Bu isə Urartu çarı I Rusanın dövrünə təsadüf edir. İrəvan yaxınlığında Qəmərli rayonunu (1945-ci ildə Artaşata çevrilib), eləcə də Qəmərli kəndinin (1946-cı ildə Medzamor) adı etnonim olaraq həmin tayfanın adını özündə əks etdirir. Yeri gəlmişkən, Gümrü şəhərinin adı da kimmerlərlə bağlıdır.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da əks olunan sübutlar
Qədim türk eposunun – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının coğrafi mühiti, həm də Qərbi Azərbaycanla sıx şəkildə bağlıdır. “Oğuznamə”lərdə və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adı çəkilən yüzlərlə yer-yurd adı Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində mövcud olmuşdur. Dastanda adı çəkilən Alagez (Alagöz/Ələyəz), Şirokuz (Şirək oğuzları eli, Şörəyel), Bayındır, Altuntaxt, Cızıqlar, Ağlağan, Gökcə dəngiz (Göyçə gölü) və s. oğuzların doğma yurdları olmuşdur. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından məlum olur ki, Göyçə gölü hövzəsi oğuzların xanı Qazan xanın hökm etdiyi ərazilərdən biri idi. Bayandurlu Həsən padşahın əmri ilə Əbu Bəkr Tehraninin oğuz boylarının tarixi haqqında yazdığı “Kitabi-Diyarbəkriyyə” əsərində oğuz xanı Göyçə yaylaqlarından yaşamasından və burada da vəfat edərək dəfn olunmasından bəhs edir. VII əsrin ortalarından etibarən regionda İslam dini yayılmış və indiki Ermənistan ərazisində yaşayan oğuz boyları bu inancı qəbul etmişlər. burdakı qıpçaq tayfalarının bir qismi isə xristian etiqadında qalmışdır.
Qərbi Azərbaycan indi Ermənistan Respublikası ərazisinə yaşamış məntəqələrinin adını əks etdirən və günümüzə gələn çatan ilk siyahılar Osmanlı-Səfəvi dövlətlər arasında gedən hərbi-siyasi qarşıdurmalardan sonra tərtib edilib. Çuxur-Səəd bəylər bəyliyinin ərazisində 1590-cı ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə və 1728-ci ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə müasir Ermənistanın türk mənşəli geniş şəkildə dəqiqlikdə əks olunub.
1763-1782-ci illərdə Eçmiədzin katolikosu olmuş Simon Yerevansinin “Cambr” əsərində də İrəvan xanlığının ərazisindəki türkmənşəli coğrafi adlarla bağlı kifayət qədər məlumat verilir.
1827-ci ildə Rusiya qoşunları Naxçıvan və İrəvanı işğal etdikdən sonra 1828-ci il fevralın 10-da imzalanan Türkmənçay müqaviləsində əsasən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiyaya birləşdirildi. Martın 21-də isə Çar I Nikolayın əmri ilə bu xanlıqları birləşdirən ərazisi erməni vilayəti yaradıldı. İrəvan xanlığının 15 mahalı erməni vilayətinin tərkibinə daxil edilmişdi. Bu vilayətin ərazisindəki 1111 kənddən yalnız 62-də ermənilər yaşayırdı ki, onların da yalnız 14-nün adı erməni mənşəli idi.
İlk ad dəyişdirmə 1801-ci ildə baş verib. Addəyişmənin I dövründə türk mənşəli adlar rus mənşəli toponimlərlə əvəz edilib. Bu da ərazinin Rusiya tərəfindən işğalı və oraya rusların kütləvi şəkildə köçürülməsi ilə bağlıdır. İlk dəyişdirilən ad Cəlaloğlu rayonundakı (Stepanovan rayonu), Qaraməhəmməd kəndinin adının dəyişdirilib Aleksandrovka qoyulması ilə başlayıb.
Əsrimizə gəlib çıxan cinayətlər
Tarixçi alim, akademik Yaqub Mahmudovun sözlərinə görə, ilk mənbələr, o cümlədən arxiv sənədləri indiki Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus yaşayış məntəqələrinin adlarının və digər toponimlərin dəyişdirilməsi prosesinə ilk dəfə 1919-cu ildə - Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradıldıqdan (1918) dərhal sonra Ermənistan Respublikası hökumətinin qərarı ilə başlanıldığını sübut edir.
1918-1920-ci illərdə dəyişdirilən indiki Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli adlar: Molla Dursun - Şaumyan (Eçmiədzin), Yuxarı Ağdam - Qanzakar (İcevan), Tamamlı - Burastan (Artaşat) və s. göstərmək olar.
1919-cu ilin dekabrında Ermənistan hökumətinin qərarı ilə daxili işlər nazirliyinin nəzdində kəndlərin, şəhərlərin, çayların və dağların adlarının dəyişdirilməsi üçün xüsusi komissiya yaradılmışdı.
SSRİ dövründə toponimlərin dəyişdirilməsi
Ermənistan SSR-də toponimlərin dəyişdirilməsi prosesi o dövrdə SSRİ imperiyasında baş verən daxili siyasi proseslərlə sıx əlaqəli idi. 1920-ci ildə Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da Azərbaycan toponimlərinin erməniləşdirilməsi prosesi davam etdirilib. 1935-ci ilədək Ermənistanda 200-ə yaxın yaşayış məntəqəsinin adları dəyişdirilib. 1935-ci ildən etibarən isə yaşayış məntəqələrinin adlarının dəyişdirilməsi Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanları əsasında həyata keçirilib.
1924-1930 illər ərzində Ermənistanda 80 toponim dəyişdirilmişdir. Toponimlərin dəyişdirilməsinə səbəb kimi 3 yanvar 1935-ci ildə Ermənistan SSR-nin rəsmi qərarı göstərilirdi. Rəsmi qərarda deyilirdi ki, Ermənistandakı yer adları dini məna daşıdığı, keçmişin feodal ünsürlərini özündə əks etdirdiyinə görə dəyişdirilməlidir. Əsl səbəb isə gizlədilirdi. Bu gün hər kəsə aydındır ki, Ermənistandakı Türk toponimlərinin dəyişdirilməsinə əsas səbəb bu adların Türk mənşəli olmasıdır və bu da indiki Ermənistanda etnik əhalinin Azərbaycanlılar olduğunu sübut edən əsas dəlildir. Ermənistanda toponimlərin çoxu iki və ya daha artıq ərazidə təkrarlanırdılar.
1935-ci il yanvarın 3-dən isə bu iş yenidən başlamış və Ermənistan SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti ilk fərmanı imzalamışdır və ilk fərmanla 29 rayonda 72 türk toponimi dəyişdirilərək mənəvi soyqırım qurbanı olmuşdur. Qızıl kilsə – Karmiravan (Qukasyan), Böyük kəpənək - Musaelyan (Axuryan), Künən – Getaşen (İcevan), Boğaz kəsən – Dzorakan (Ani), İtquan – Gülüstan (Əzizbəyov) və s.
Toponimlərin dəyişdirilməsi prosesi II Dünya Müharibəsindən sonra (1946-1950), daha da sürətləndi. Buna əsas səbəb 1946-1948-ci illərdə Yaxın Şərqdən, Şərqi Avropa və Amerikadan Ermənistana köçən ermənilərin sayının artması idi. Bu illər ərzində təqribən 90000 erməni Qərbi Azərbaycana köçürülüb. Toponimlərin dəyişdirilməsinin digər səbəbi Ermənistan ərazisindən azərbaycanlıların kütləvi şəkildə deportasiyası idi.
SSRİ Nazirlər Şurasının 10 mart 1948-ci ildə təsdiq etdiyi № 745 nömrəli qərarında azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dan Azərbaycanın Kür-Araz ərazisinə köçürülməsi göstərilirdi. Bu qərara əsasən 1948-ci ildə 10000, 1949-cu ildə 40000, 1950-ci ildə 50000 azərbaycanlı Ermənistandan köçürüldü.
Erməni vandalları keçmiş İrəvan xanlığının torpaqlarında, o cümlədən İrəvan şəhərində Azərbaycan xalqına məxsus 300-dən çox məscidi yerlə yeksan ediblər. bu vandalizm aktları işğal dövründə də davam etdirilib. Qarabağda işğal altında qalan məscidlərimiz və digər tarixi abidələrimiz məhv edilib, bəzi məscidlərimizdə isə donuz saxlanılıb.
1988-ci ilin avqust ayınadək indiki Ermənistan ərazisində 521 Azərbaycan yaşayış məskəninin adları dəyişdirilib. 1988-1989-cu illərdə Ermənistan ərazisində azərbaycanlı əhaliyə qarşı etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirildikdən sonra Ermənistan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1991-ci il 9 aprel tarixli fərmanı ilə 90 yaşayış məntəqəsinin, 1991-ci il 8 avqust tarixli fərmanı ilə 16 yaşayış məntəqəsinin, Ermənistan parlamentinin 2006-cı il 4 iyul tarixli qərarı ilə isə əvvəllər azərbaycanlılara məxsus olmuş 31 yaşayış məntəqəsinin adları dəyişdirilərək erməniləşdirilib.
Ermənistan ərazisində çay, göl və dağ adlarının dəyişdirilməsi prosesi sovet hakimiyyəti illərində mütəmadi olaraq davam etdirilib. Məsələn, Göycə gölü “Sevan”, Zəngi ayı “Hrazdan”, Arpaçay “Axuryan”, Ələyəz dağı “Araqats”, İşıxlı dağı “İşxanasar”, Ağbaba dağı “Qukasyan”, Dərəçiçək yaylağı “Tsaxkadzor” adlandırılıb. Bundan başqa, uzun tarixi dövr ərzində “Valarşahabad” kimi işlənən toponim erməni ədəbiyyatında təhrif olunaraq “Vağarşabad” formasına salınıb. Erməni dilində heç bir izahı olmayan “Valarşahabad” toponimi Arşakilər sülaləsindən olan Sanatürkün oğlu Valar şahın adı ilə bağlıdır.
Azərbaycan toponimlərinin erməniləşdirilməsi aşağıdakı qaydada həyata keçirilib:
1) Azərbaycanlıların soykökü, onların tarixi keçmişi ilə bağlı olan yaşayış məskənlərinin adlarının dəyişdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilib. Məsələn, Bayandur - Vağadur, Sərdarabad - Hoktember və s.
2) Bir çox yaşayış məskənlərinin adları ermənicəyə hərfi tərcümə edilib. Məsələn, Daşqala - Karaberd, Dərəçiçək - Tsaxkadzor və s.
3) Bəzi yaşayış məskənlərinin adları “beynəlmiləlçilik” pərdəsi altında dəyişdirilib. Məsələn, Sultanabad - Şurabad, Aşağı Necili - Sayat Nova və s.
4) Yaşayış məskənlərinin adlarının bir qismi isə cüzi dəyişikliklə, ona oxşar, lakin erməniləşdirilmiş adla əvəz edilib. Məsələn, Ələyəz - Araqats, Gabud - Kapuyt və s.
5) “Yuxarı”, “Aşağı”, “Böyük”, “Kiçik” sözləri ilə başlanan Azərbaycan yaşayış məntəqələrinin adlarında bu sözlər ermənicə, yəni müvafiq olaraq “Verin”, “Nerkin”, “Mets”, “Pokr” şəklində verilib. Bununla elə təəssürat yaratmağa çalışmışlar ki, guya dəyişdirilən adlar erməni mənşəlidir. Məsələn, Nerkin Zeyvə - Hartaşen, Mets Kəpənəkçi - Musaelyan və s.
İrəvan necə Yerevana çevrildi?
Akademik vurğulayıb ki, Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan İrəvan şəhərinin adı indiyədək iki dəfə dəyişdirilib. Birinci dəfə çar Rusiyasının işğalından sonra 1828-ci ildə Erivan (Эривань), ikinci dəfə isə 1936-cı ildə ermənilər tərəfindən dəyişdirilərək Yerevan (Ереван) adlandırılıb. Erməni tarixçiləri hazırda Yerevan adlandırdıqları şəhərin adını Urartu çarı I Argiştinin dövründə - eradan əvvəl 782-ci ildə salınmış Erebuni (İrpuni) qalasının adı ilə bağlamağa çalışırlar. Erebuni qalası yalnız hərbi istehkam məqsədilə inşa edilib və onun ətrafında heç vaxt şəhər infrastrukturu formalaşmayıb. Urartuluların ermənilərə heç bir aidiyyəti olmadığı kimi, qədim Erebuni qalasının da indiki İrəvan şəhəri ilə nə məkan, nə də tarixi baxımdan heç bir əlaqəsi olmayıb.
Erməni təcavüzkarları keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində, Zəngəzurda və başqa yerlərdə olduğu kimi işğal etdikləri Qarabağdakı Azərbaycan toponimlərini də erməniləşdirirlər. Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” (“DQR”) Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarlarına əsasən, işğal olunmuş ərazilərdə yeni inzibati-ərazi vahidləri yaradılır və “tarixi adların qaytarılması” adı altında toponimlər dəyişdirilir. Qondarma “DQR”in Ali Sovetinin 1993-cü il 2 dekabr tarixli qərarına əsasən, işğal olunmuş Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarını əhatə edən Kaşatağ rayonu yaradılıb və rayon mərkəzi kimi, Laçın şəhərinin adı dəyişdirilərək “Berdzor” adlandırılıb. İndiyədək qondarma “DQR” parlamentinin qərarları ilə 120-dən çox azərbaycanlı yaşayış məntəqəsinin adları dəyişdirilib. Ağdam şəhəri “Akn”, Füzuli şəhəri “Varanda”, Zəngilan şəhəri “Kovsakan”, Qubadlı şəhəri “Sanasar”, Kəlbəcər şəhəri “Karvacar”, Cəbrayıl şəhəri “Crakan” adlandırılıb. Dünyanın gözü qarşısında soyqırıma məruz qoyulan Xocalı şəhəri isə onun işğal planını hazırlayan general X.İvanyanın adı ilə “İvanyan” adlandırılıb.
Maraqlısı odur ki, ermənilərin özləri də etiraf edirlər. Əslən erməni olan araşdırmaçı Husik Ghulyan son 20 ildə Ermənistanda dəyişdirilən coğrafi adlar barədə araşdırma edib. Tədqiqatçının araşdırmasına görə, 20 il ərzində 8900-dan çox coğrafi yer adı dəyişdirilərək erməni adlarla əvəz olunublar. Dəyişdirilən adların əksəriyyəti türk, kürd, rus və fars adlarıdır.
Qeyd: Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə hazırlanmışdır. Məqalənin məzmunu İnsan Hüquqları üzrə Monitorinq və Maarifləndirmə Mərkəzi İctimai Birliyinin cavabdehliyindədir, Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin mövqeyini əks etdirmir.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 25-02-2022 15:26 | Bölmə: Cəmiyyət
İndiki Ermənistan Respublikası ərazisində azərbaycanlıların tarixən yaşadığı və hazırda adları dəyişdirilmiş minlərlə yaşayış məntəqələri, ləğv edilmiş və dağıdılmış kəndlər, adları dəyişdirilmiş hidronimlər, oronimlər var. Bu proses əsrlər boyunca mərhələli şəkildə aparılıb. Təkcə XX əsrin əvvəllərində Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistanda) 2310 coğrafi addan 2000-ə qədəri türk mənşəli olub.
Hələ qədim yazılı mənbələr təsdiq edir ki, “erməni” konfessionimi altında tanınan haylar ilk dəfə bu regiona xristian missionerləri kimi gəliblər. Haylar ərəb xilafəti dövründə İslam dinini qəbul edən aborigen türk mənşəli boyların tərk etdikləri ərazilərdə bəzi dini məbədlərə sahib çıxmış, onları kilsəyə çevirərək, elə oradaca saxta tarix yaratmağa başlayıblar. Halbuki istər orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə, istərsə də çar Rusiyasının işğalı dövrünün rəsmi sənədlərində hərbi topoqrafik-xəritələrdə buradakı yer adlarının Azərbaycan türklərinə və bütövlükdə azərbaycanlılara aid olduğu aydın şəkildə göstərilmişdir.
İndiki Ermənistan ərazisində Azərbaycan türkləri yaşayıb
Azərbaycan türklərinin və azərbaycanlıların əcdadları Cənubi Qafqazın, o cümlədən də indi Ermənistan Respublikası adlanan dövlətin qədim sakinləri olan aborigen əhalisi idi. Bu faktı əsaslı şəkildə təsdiqləyən amillərdən biri də coğrafi adlardır. Hazırda “Ermənistan Respublikası” kimi təqdim edilən ərazi müxtəlif dövrlərdə Urartu, Sasani, ərəb xilafəti, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər, Səlcuqilər, Eldənizlər, İlxanilər, Teymurilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar, Osman dövlətlərinin və çar Rusiyasının tərkibinə daxil olub. Tarixdə ilk müstəqil erməni dövləti isə yalnız 1918-ci ildə Azərbaycan torpağında – İrəvan xanlığının ərazisində yaradılıb. Orda yaşayan azərbaycanlılar XIX əsrdən etibarən çar Rusiyasının xristianlaşdırma siyasəti və sovet hakimiyyətinin milli ayrı-seçkilik siyasəti nəticəsində - 1905-1906, 1918-1920, 1948-1953 və 1988-1991-ci illərdə öz tarixi etnik torpaqlarından zorən, silah gücün deportasiya olunublar.
Tarixi mənbələrə əsasən, indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində yaşamış qədim türk tayfalarından biri kimmerlər (b.e.ə. 722-705) olmuşlar. Bu isə Urartu çarı I Rusanın dövrünə təsadüf edir. İrəvan yaxınlığında Qəmərli rayonunu (1945-ci ildə Artaşata çevrilib), eləcə də Qəmərli kəndinin (1946-cı ildə Medzamor) adı etnonim olaraq həmin tayfanın adını özündə əks etdirir. Yeri gəlmişkən, Gümrü şəhərinin adı da kimmerlərlə bağlıdır.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da əks olunan sübutlar
Qədim türk eposunun – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının coğrafi mühiti, həm də Qərbi Azərbaycanla sıx şəkildə bağlıdır. “Oğuznamə”lərdə və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adı çəkilən yüzlərlə yer-yurd adı Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində mövcud olmuşdur. Dastanda adı çəkilən Alagez (Alagöz/Ələyəz), Şirokuz (Şirək oğuzları eli, Şörəyel), Bayındır, Altuntaxt, Cızıqlar, Ağlağan, Gökcə dəngiz (Göyçə gölü) və s. oğuzların doğma yurdları olmuşdur. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından məlum olur ki, Göyçə gölü hövzəsi oğuzların xanı Qazan xanın hökm etdiyi ərazilərdən biri idi. Bayandurlu Həsən padşahın əmri ilə Əbu Bəkr Tehraninin oğuz boylarının tarixi haqqında yazdığı “Kitabi-Diyarbəkriyyə” əsərində oğuz xanı Göyçə yaylaqlarından yaşamasından və burada da vəfat edərək dəfn olunmasından bəhs edir. VII əsrin ortalarından etibarən regionda İslam dini yayılmış və indiki Ermənistan ərazisində yaşayan oğuz boyları bu inancı qəbul etmişlər. burdakı qıpçaq tayfalarının bir qismi isə xristian etiqadında qalmışdır.
Qərbi Azərbaycan indi Ermənistan Respublikası ərazisinə yaşamış məntəqələrinin adını əks etdirən və günümüzə gələn çatan ilk siyahılar Osmanlı-Səfəvi dövlətlər arasında gedən hərbi-siyasi qarşıdurmalardan sonra tərtib edilib. Çuxur-Səəd bəylər bəyliyinin ərazisində 1590-cı ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə və 1728-ci ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə müasir Ermənistanın türk mənşəli geniş şəkildə dəqiqlikdə əks olunub.
1763-1782-ci illərdə Eçmiədzin katolikosu olmuş Simon Yerevansinin “Cambr” əsərində də İrəvan xanlığının ərazisindəki türkmənşəli coğrafi adlarla bağlı kifayət qədər məlumat verilir.
1827-ci ildə Rusiya qoşunları Naxçıvan və İrəvanı işğal etdikdən sonra 1828-ci il fevralın 10-da imzalanan Türkmənçay müqaviləsində əsasən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiyaya birləşdirildi. Martın 21-də isə Çar I Nikolayın əmri ilə bu xanlıqları birləşdirən ərazisi erməni vilayəti yaradıldı. İrəvan xanlığının 15 mahalı erməni vilayətinin tərkibinə daxil edilmişdi. Bu vilayətin ərazisindəki 1111 kənddən yalnız 62-də ermənilər yaşayırdı ki, onların da yalnız 14-nün adı erməni mənşəli idi.
İlk ad dəyişdirmə 1801-ci ildə baş verib. Addəyişmənin I dövründə türk mənşəli adlar rus mənşəli toponimlərlə əvəz edilib. Bu da ərazinin Rusiya tərəfindən işğalı və oraya rusların kütləvi şəkildə köçürülməsi ilə bağlıdır. İlk dəyişdirilən ad Cəlaloğlu rayonundakı (Stepanovan rayonu), Qaraməhəmməd kəndinin adının dəyişdirilib Aleksandrovka qoyulması ilə başlayıb.
Əsrimizə gəlib çıxan cinayətlər
Tarixçi alim, akademik Yaqub Mahmudovun sözlərinə görə, ilk mənbələr, o cümlədən arxiv sənədləri indiki Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus yaşayış məntəqələrinin adlarının və digər toponimlərin dəyişdirilməsi prosesinə ilk dəfə 1919-cu ildə - Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradıldıqdan (1918) dərhal sonra Ermənistan Respublikası hökumətinin qərarı ilə başlanıldığını sübut edir.
1918-1920-ci illərdə dəyişdirilən indiki Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli adlar: Molla Dursun - Şaumyan (Eçmiədzin), Yuxarı Ağdam - Qanzakar (İcevan), Tamamlı - Burastan (Artaşat) və s. göstərmək olar.
1919-cu ilin dekabrında Ermənistan hökumətinin qərarı ilə daxili işlər nazirliyinin nəzdində kəndlərin, şəhərlərin, çayların və dağların adlarının dəyişdirilməsi üçün xüsusi komissiya yaradılmışdı.
SSRİ dövründə toponimlərin dəyişdirilməsi
Ermənistan SSR-də toponimlərin dəyişdirilməsi prosesi o dövrdə SSRİ imperiyasında baş verən daxili siyasi proseslərlə sıx əlaqəli idi. 1920-ci ildə Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da Azərbaycan toponimlərinin erməniləşdirilməsi prosesi davam etdirilib. 1935-ci ilədək Ermənistanda 200-ə yaxın yaşayış məntəqəsinin adları dəyişdirilib. 1935-ci ildən etibarən isə yaşayış məntəqələrinin adlarının dəyişdirilməsi Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanları əsasında həyata keçirilib.
1924-1930 illər ərzində Ermənistanda 80 toponim dəyişdirilmişdir. Toponimlərin dəyişdirilməsinə səbəb kimi 3 yanvar 1935-ci ildə Ermənistan SSR-nin rəsmi qərarı göstərilirdi. Rəsmi qərarda deyilirdi ki, Ermənistandakı yer adları dini məna daşıdığı, keçmişin feodal ünsürlərini özündə əks etdirdiyinə görə dəyişdirilməlidir. Əsl səbəb isə gizlədilirdi. Bu gün hər kəsə aydındır ki, Ermənistandakı Türk toponimlərinin dəyişdirilməsinə əsas səbəb bu adların Türk mənşəli olmasıdır və bu da indiki Ermənistanda etnik əhalinin Azərbaycanlılar olduğunu sübut edən əsas dəlildir. Ermənistanda toponimlərin çoxu iki və ya daha artıq ərazidə təkrarlanırdılar.
1935-ci il yanvarın 3-dən isə bu iş yenidən başlamış və Ermənistan SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti ilk fərmanı imzalamışdır və ilk fərmanla 29 rayonda 72 türk toponimi dəyişdirilərək mənəvi soyqırım qurbanı olmuşdur. Qızıl kilsə – Karmiravan (Qukasyan), Böyük kəpənək - Musaelyan (Axuryan), Künən – Getaşen (İcevan), Boğaz kəsən – Dzorakan (Ani), İtquan – Gülüstan (Əzizbəyov) və s.
Toponimlərin dəyişdirilməsi prosesi II Dünya Müharibəsindən sonra (1946-1950), daha da sürətləndi. Buna əsas səbəb 1946-1948-ci illərdə Yaxın Şərqdən, Şərqi Avropa və Amerikadan Ermənistana köçən ermənilərin sayının artması idi. Bu illər ərzində təqribən 90000 erməni Qərbi Azərbaycana köçürülüb. Toponimlərin dəyişdirilməsinin digər səbəbi Ermənistan ərazisindən azərbaycanlıların kütləvi şəkildə deportasiyası idi.
SSRİ Nazirlər Şurasının 10 mart 1948-ci ildə təsdiq etdiyi № 745 nömrəli qərarında azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dan Azərbaycanın Kür-Araz ərazisinə köçürülməsi göstərilirdi. Bu qərara əsasən 1948-ci ildə 10000, 1949-cu ildə 40000, 1950-ci ildə 50000 azərbaycanlı Ermənistandan köçürüldü.
Erməni vandalları keçmiş İrəvan xanlığının torpaqlarında, o cümlədən İrəvan şəhərində Azərbaycan xalqına məxsus 300-dən çox məscidi yerlə yeksan ediblər. bu vandalizm aktları işğal dövründə də davam etdirilib. Qarabağda işğal altında qalan məscidlərimiz və digər tarixi abidələrimiz məhv edilib, bəzi məscidlərimizdə isə donuz saxlanılıb.
1988-ci ilin avqust ayınadək indiki Ermənistan ərazisində 521 Azərbaycan yaşayış məskəninin adları dəyişdirilib. 1988-1989-cu illərdə Ermənistan ərazisində azərbaycanlı əhaliyə qarşı etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirildikdən sonra Ermənistan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1991-ci il 9 aprel tarixli fərmanı ilə 90 yaşayış məntəqəsinin, 1991-ci il 8 avqust tarixli fərmanı ilə 16 yaşayış məntəqəsinin, Ermənistan parlamentinin 2006-cı il 4 iyul tarixli qərarı ilə isə əvvəllər azərbaycanlılara məxsus olmuş 31 yaşayış məntəqəsinin adları dəyişdirilərək erməniləşdirilib.
Ermənistan ərazisində çay, göl və dağ adlarının dəyişdirilməsi prosesi sovet hakimiyyəti illərində mütəmadi olaraq davam etdirilib. Məsələn, Göycə gölü “Sevan”, Zəngi ayı “Hrazdan”, Arpaçay “Axuryan”, Ələyəz dağı “Araqats”, İşıxlı dağı “İşxanasar”, Ağbaba dağı “Qukasyan”, Dərəçiçək yaylağı “Tsaxkadzor” adlandırılıb. Bundan başqa, uzun tarixi dövr ərzində “Valarşahabad” kimi işlənən toponim erməni ədəbiyyatında təhrif olunaraq “Vağarşabad” formasına salınıb. Erməni dilində heç bir izahı olmayan “Valarşahabad” toponimi Arşakilər sülaləsindən olan Sanatürkün oğlu Valar şahın adı ilə bağlıdır.
Azərbaycan toponimlərinin erməniləşdirilməsi aşağıdakı qaydada həyata keçirilib:
1) Azərbaycanlıların soykökü, onların tarixi keçmişi ilə bağlı olan yaşayış məskənlərinin adlarının dəyişdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilib. Məsələn, Bayandur - Vağadur, Sərdarabad - Hoktember və s.
2) Bir çox yaşayış məskənlərinin adları ermənicəyə hərfi tərcümə edilib. Məsələn, Daşqala - Karaberd, Dərəçiçək - Tsaxkadzor və s.
3) Bəzi yaşayış məskənlərinin adları “beynəlmiləlçilik” pərdəsi altında dəyişdirilib. Məsələn, Sultanabad - Şurabad, Aşağı Necili - Sayat Nova və s.
4) Yaşayış məskənlərinin adlarının bir qismi isə cüzi dəyişikliklə, ona oxşar, lakin erməniləşdirilmiş adla əvəz edilib. Məsələn, Ələyəz - Araqats, Gabud - Kapuyt və s.
5) “Yuxarı”, “Aşağı”, “Böyük”, “Kiçik” sözləri ilə başlanan Azərbaycan yaşayış məntəqələrinin adlarında bu sözlər ermənicə, yəni müvafiq olaraq “Verin”, “Nerkin”, “Mets”, “Pokr” şəklində verilib. Bununla elə təəssürat yaratmağa çalışmışlar ki, guya dəyişdirilən adlar erməni mənşəlidir. Məsələn, Nerkin Zeyvə - Hartaşen, Mets Kəpənəkçi - Musaelyan və s.
İrəvan necə Yerevana çevrildi?
Akademik vurğulayıb ki, Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan İrəvan şəhərinin adı indiyədək iki dəfə dəyişdirilib. Birinci dəfə çar Rusiyasının işğalından sonra 1828-ci ildə Erivan (Эривань), ikinci dəfə isə 1936-cı ildə ermənilər tərəfindən dəyişdirilərək Yerevan (Ереван) adlandırılıb. Erməni tarixçiləri hazırda Yerevan adlandırdıqları şəhərin adını Urartu çarı I Argiştinin dövründə - eradan əvvəl 782-ci ildə salınmış Erebuni (İrpuni) qalasının adı ilə bağlamağa çalışırlar. Erebuni qalası yalnız hərbi istehkam məqsədilə inşa edilib və onun ətrafında heç vaxt şəhər infrastrukturu formalaşmayıb. Urartuluların ermənilərə heç bir aidiyyəti olmadığı kimi, qədim Erebuni qalasının da indiki İrəvan şəhəri ilə nə məkan, nə də tarixi baxımdan heç bir əlaqəsi olmayıb.
Erməni təcavüzkarları keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində, Zəngəzurda və başqa yerlərdə olduğu kimi işğal etdikləri Qarabağdakı Azərbaycan toponimlərini də erməniləşdirirlər. Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” (“DQR”) Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarlarına əsasən, işğal olunmuş ərazilərdə yeni inzibati-ərazi vahidləri yaradılır və “tarixi adların qaytarılması” adı altında toponimlər dəyişdirilir. Qondarma “DQR”in Ali Sovetinin 1993-cü il 2 dekabr tarixli qərarına əsasən, işğal olunmuş Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarını əhatə edən Kaşatağ rayonu yaradılıb və rayon mərkəzi kimi, Laçın şəhərinin adı dəyişdirilərək “Berdzor” adlandırılıb. İndiyədək qondarma “DQR” parlamentinin qərarları ilə 120-dən çox azərbaycanlı yaşayış məntəqəsinin adları dəyişdirilib. Ağdam şəhəri “Akn”, Füzuli şəhəri “Varanda”, Zəngilan şəhəri “Kovsakan”, Qubadlı şəhəri “Sanasar”, Kəlbəcər şəhəri “Karvacar”, Cəbrayıl şəhəri “Crakan” adlandırılıb. Dünyanın gözü qarşısında soyqırıma məruz qoyulan Xocalı şəhəri isə onun işğal planını hazırlayan general X.İvanyanın adı ilə “İvanyan” adlandırılıb.
Maraqlısı odur ki, ermənilərin özləri də etiraf edirlər. Əslən erməni olan araşdırmaçı Husik Ghulyan son 20 ildə Ermənistanda dəyişdirilən coğrafi adlar barədə araşdırma edib. Tədqiqatçının araşdırmasına görə, 20 il ərzində 8900-dan çox coğrafi yer adı dəyişdirilərək erməni adlarla əvəz olunublar. Dəyişdirilən adların əksəriyyəti türk, kürd, rus və fars adlarıdır.
Qeyd: Yazı Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə hazırlanmışdır. Məqalənin məzmunu İnsan Hüquqları üzrə Monitorinq və Maarifləndirmə Mərkəzi İctimai Birliyinin cavabdehliyindədir, Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin mövqeyini əks etdirmir.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 18:04
Narkotik satan ata və oğlu tutulub
Bu gün, 13:15
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
Dünən, 22:36
MÜTDA: "7 müəllimin nəticəsi ləğv ediləcək"
Dünən, 17:44
“Azəriqaz”ın baş direktoruna müavin təyin olunub
Dünən, 16:45
Bakıda əməliyyat: saxlanılanlar var - Video
Dünən, 16:39
Toy karvanında "avtoş"luq edən sürücülər saxlanılıb
Dünən, 12:03
İrandan daha 15 əcnəbi Azərbaycana təxliyə olunub
Dünən, 11:53
Vətəndaşları aldadan şəxs tutulub
Dünən, 11:50
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
Dünən, 10:29
Qazilərə iki aydır dərmanlar verilmir
24-06-2025, 18:01
Qadın sərnişinlərə əxlaqsızlıq edən taksi sürücüsü saxlanılıb
24-06-2025, 17:04
Jurnalistlərin həbs müddəti uzadılıb
24-06-2025, 16:02
Polis əməliyyatı: 175 kq narkotik vasitə dövriyyədən çıxarılıb
24-06-2025, 15:28
Xaricdən Azərbaycana köçürülmək istəyən tələbələrə əlavə şans verilib
24-06-2025, 12:39
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
24-06-2025, 11:36
“Neftçi” klubu daha bir futbolçu ilə vidalaşıb
24-06-2025, 11:30
Kart nömrəsini, PIN kodunu, CVV kodunu paylaşmaq olmaz
24-06-2025, 10:20
Bakıda nişan mərasimində dava: 3 nəfər tutulub - Video
24-06-2025, 09:57
Əhməd Orucun oğlunun ölümü ilə bağlı yeni məlumatlar yayılıb
24-06-2025, 09:45
Məktəb direktoru şagirdlərdən polisə şikayət edib
24-06-2025, 08:09
Şahzadə Uilyam tacdan imtina edə bilər
23-06-2025, 17:43
Bakıda narkotikə qarşı əməliyyat: saxlanılanlar var
23-06-2025, 16:03
Elariz Məmmədoğlunun qızı məhkəmədə ifadə verəcək
23-06-2025, 15:03
Anar Məmmədlinin cinayət işinə xitam verilməsi üçün vəsatət qaldırılıb
23-06-2025, 12:46
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
23-06-2025, 12:24
Qarabağ zonasında daha 1420.9 hektar ərazi minalardan təmizlənib
23-06-2025, 10:31
DİN: "Şəxsi bank kartı məlumatlarını baqşası ilə paylaşmaq olmaz"
23-06-2025, 08:46
Sevil Əliyevanın oğlu məşhur diktorun nəvəsi ilə ailə qurub
23-06-2025, 08:08
Qərbi Azərbaycana erməni köçü - Fotolar
22-06-2025, 12:33
Leysan yağacaq, dolu düşəcək - Proqnoz
21-06-2025, 19:00
Sabiq icra başçısının oğlunu öldürən şəxsə cəza verilib
21-06-2025, 11:47
Keçmiş məhkum 7 kq narkotiklə tutulub
21-06-2025, 11:04
Məktəbəhazırlıq qruplarına qeydiyyata start verilir
21-06-2025, 09:50
Baş həkimin 95 min manatını mənimsəyən şəxs azadlığa buraxılıb
21-06-2025, 09:27
Bu gün metro gecə saat 02:00-dək işləyəcək
21-06-2025, 08:08
Koronavirusun yeni ştammı asanlıqla yayılır
21-06-2025, 07:13
Azərbaycanda yay fəsli başlayıb
20-06-2025, 17:58
Hacı Vəliyev haqqında həbs qətimkan tədbirinin müddəti uzadılıb
20-06-2025, 16:52
Küləkli hava şəraiti ilə bağlı sarı xəbərdarlıq verilib
20-06-2025, 16:32
“Abzas Media” işi üzrə həbs olunanlara hökm oxunub - Siyahı
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
