15:25 / 04-07-2025
Vəkillər Kollegiyasına üzv olmaq istəyənlər imtahan verəcək
15:08 / 04-07-2025
Üzərinə həbs qoyulan əmlakın satışı qaydası dəyişib
14:58 / 04-07-2025
Ərdoğan: "Sammitin Xankəndidə keçirilməsi ayrı mənadır"
14:53 / 04-07-2025
İsazadə: ABŞ siyasi elitası Rusiyanın Ukraynaya məğlub olmasını istəmir
14:28 / 04-07-2025
Prezident: "Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda genişmiqyaslı bərpa-quruculuq işləri aparılır"
14:25 / 04-07-2025
Şuşa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının turizm paytaxtı seçilib
14:20 / 04-07-2025
Xankəndi şəhərində 17-ci Zirvə görüşü keçirilir - (Yenilənib)
14:16 / 04-07-2025
Şəxsiyyət vəsiqələri yenilənəcək
14:13 / 04-07-2025
Tələbkarın əmlakı əldə etməsi qaydası dəyişib
14:00 / 04-07-2025
Şahzadə ABŞ prezidenti ilə məxfi görüş keçirib
13:52 / 04-07-2025
Rusiya kimyəvi silahdan istifadəni artırır
13:37 / 04-07-2025
ABŞ-Suriya münasibətləri: sanksiyaların bir qismi aradan qaldırılır
13:18 / 04-07-2025
İlham Əliyev Pakistanın baş naziri ilə görüşüb - Fotolar
13:08 / 04-07-2025
Professor: Xankəndidə müşahidə etdiklərimiz Azərbaycanın böyük uğurudur
13:04 / 04-07-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:35 / 04-07-2025
İlham Əliyev BƏƏ-nin sənaye və qabaqcıl texnologiyalar nazirini qəbul edib - Foto
12:14 / 04-07-2025
Ərdoğanı Füzulidə qarşılayıblar
12:11 / 04-07-2025
Partiya sədri Azərbaycan diasporları ilə bağlı baş prokurora müraciət edib
11:51 / 04-07-2025
İlham Əliyev Şahbaz Şərifi Xankəndidə qarşılayıb - (Yenilənib)
11:51 / 04-07-2025
Avropada həyəcan təbili çalınır: ölənlər və xəstəxanaya yerləşdirilənlər var
11:34 / 04-07-2025
Milli Məclis büdcənin icrasını təsdiqləyib
11:32 / 04-07-2025
Ukraynaya silah tədarükünün dayandırılması Almaniyada təşviş yaradıb
11:18 / 04-07-2025
Konstitusiya Məhkəməsinə 4 hakim təyin olunub
11:08 / 04-07-2025
İlham Əliyev Donald Trampa məktub göndərib
11:03 / 04-07-2025
Kiyev şəhərinə 11 raket atıblar - Foto
10:59 / 04-07-2025
Səhiyyə Nazirliyinin 4.4 milyonluq tenderinə “stop” qoyulub
10:51 / 04-07-2025
Komandirə 9 il 7 ay həbs cəzası verilib
10:47 / 04-07-2025
Rutte və Rubio NATO-nun yeni öhdəliklərini və müharibəni müzakirə ediblər
10:37 / 04-07-2025
Ceyhun Bayramov Pakistan XİN başçısı ilə görüşüb
10:08 / 04-07-2025
İran prezidenti Qarabağa gəlib - (Yenilənib)
17:57 / 30-06-2025
Bakıda əməliyyat: FTX-nın iki əməkdaşı saxlanılıb - (Yenilənib) - Fotolar
15:08 / 30-06-2025
Professor: Şovinizm Rusiyanı uçuruma aparır
21:03 / 30-06-2025
Rusiyada öldürülən qardaşların cənazəsi Azərbaycana gətirilib - (Yenilənib)
13:01 / 01-07-2025
Ərdoğan “ikinci vətən”indən niyə küsüb?
13:16 / 02-07-2025
Mədəniyyət nazirinə kulturoloji tövsiyə - Akif Əli yazır
14:15 / 30-06-2025
Qarabağa növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)
11:03 / 30-06-2025
Rusiya ilə bağlı dəhşətli statistika açıqlanıb
10:57 / 30-06-2025
Ağdamda polis minaya düşüb - (Yenilənib)
07:52 / 01-07-2025
ABŞ gözlənilmədən Moskvaya ultimatum verib
12:21 / 30-06-2025
Paşinyan onu “Dəccal” adlandıran kilsəyə müharibə elan edib
12:16 / 02-07-2025
Cəlaloğlu: Güzəştə getsək, Rusiya daha ağır şərtlərlə üstümüzə gələcək
Aralıq dənizində yeni “Soyuq savaş”: Türkiyənin fəaliyyəti qanunsuzdurmu?
Tarix: 28-12-2019 19:59 | Bölmə: Siyasət
Şərqi Aralıq dənizində qaz ehtiyatları kəşf edildikdən sonra sahil dövlətləri dərhal öz iqtisadiyyatlarını mümkün qədər inkişaf etdirmək üçün bu nəhəng fürsətdən istifadə etməyə başladılar.
Amerika Birləşmiş Ştatları Geoloji Xidmətinin həmin ərazidə təxminən 3,45 trilyon kubmetr olan qaz ehtiyatları barədə fərziyyələrini nəzərə alsaq, onların həyəcanını başa düşmək mümkündür.
Çünki bu zəngin ehtiyatlar nəinki beş-altı yüz il qaz təminatı üçün kifayətdir, həm bu dövlətlərin milyardlarla dollar xərc qarşılığında digər dövlətlərdən qaz alışını dayandırır, həm də onları dünya ticarətində qaz tədarükçüsünə çevirir.
Bu səbəbdən də, bu ölkələr Şərqi Aralıq dənizindəki qaz ehtiyatlarını araşdırmağa başladılar. Onların əksəriyyəti uğur qazandı: İsrail 900 milyard kubmetr qaz ehtiyatı təşkil edən Leviathan və Tamar, Cənubi Kipr Respublikası 320 milyard qaz ehtiyatı təşkil edən Afrodita və Kalypso, Misir isə 800 milyard kubmetr qaz təşkil edən Zohr qaz yatağını kəşf etdi. Ancaq yuxarıda göstərilən üç ölkədən fərqli olaraq Türkiyə qazı bol olan bir yataq tapa bilmədi.
Digər tərəfdən, əksər sahil dövlətləri tədqiqatlarını Aralıq dənizinin uc nöqtələrinə qədər uzatmaq istəyirdilər. Buna görə də, onlar öz Xüsusi İqtisadi Zonalarını (XİZ) genişləndirməyi hədəf seçdilər.
Türkiyə XİN məsələ ilə əlaqədar Yunanıstanı, Cənubi Kipr Respublikasını və Avropa Birliyini Şərqi Aralıqda öz siyasətləri haqqında narahat edən iki əhəmiyyətli addım atdı. İlk olaraq, Türkiyə xaricində qanuni olaraq tanınmayan Şimali Kipr Türk Respublikası (ŞKTR) Türkiyənin himayəsində öz XİZ-ini Kipr adası sahillərində elan etdi.
İkincisi, İstanbulda Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan və beynəlxalq şəkildə tanınan Liviya hökuməti başçısı Fayiz əs-Sərrac 27 noyabr 2019-cu il tarixdə “Şərqi Aralıq Dənizi Sahələrinin Razılaşdırılması” haqqında memorandum imzaladılar. Bu memorandumun Aralıq dənizi sularında qaz siyasətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsiri var. Bu səbəbdən memorandumu “oyundəyişdirici” də adlanırmaq olar.
İstanbulda memorandum imzalandıqdan sonra Yunanıstan bu bəyannamədən çox narahat olmağa başladı. Yunan hökumətinin Liviya səfirinə Yunanıstan sərhədini tərk etməsi haqqındakı gözlənilməz əmri isə Yunanıstanın bu memorandum ilə əlaqədar nə dərəcədə narahat olduğunu göstərir.
Cənubi Kipr Respublikası, Avropa Birliyi, ABŞ, Misir və İsrail də bu memoranduma qarşı çıxdılar. Bundan əlavə, yuxarıda adı çəkilən ölkələrin əksəriyyəti bu memorandumu qanunsuz hesab etdilər.
Beləliklə, iki vacib sual meydana gəlir. Türkiyənin fəaliyyəti hansı səbəblərə görə digər sahil dövlətləri üçün qəbulolunmazdır? Türkiyənin fəaliyyəti qanunsuzdurmu?
Şəkil 1. Cənubi Kipr Respublikasının 13 sahəlik qaz ərazisi və Şimali Kipr Türk Respublikasının (ŞKTR) tələb olunan XİZ-i yuxarıda göstərilməkdədir.
İlk olaraq, “Şəkil 1” də göstərildiyi kimi, ŞKTR-nın iddia etdiyi XİZ 8 sahəsində Cənubi Kipr Respublikasının 13 sahədən ibarət olan XİZ-i ilə üst-üstə düşməkdədir. Beləliklə, Cənubi Kipr Respublikası və onun müttəfiqləri ŞKTR-nın tələb edilmiş XİZ-ini qanuna zidd fəaliyyət olaraq dəyərləndirir.
İkincisi, ŞKTR Türkiyədən başqa heç bir dövlət tərəfindən tanınmadığı üçün ŞKTR-nın tələb edilmiş XİZ-i də bu ölkələrin görüşlərinə görə qanunları çeynəməkdədir. Son olaraq, ŞKTR Cənubi Kipr Respublikasının XİZ-i ilə üst-üstə düşən tələb olunmuş ərazilərində Türkiyənin qaz araşdırmaları aparmasına da icazə verib. Buna görə, bu hərəkət beynəlxalq hüququn pozulması və Cənubi Kiprin suverenliyinə etinasızlıq hesab edildi. Ancaq ŞKTR-nın tələb etdiyi XİZ-in qanunsuz olduğu iddiaları iki vacib səbəbə görə doğru deyildir.
Əvvəla, ŞKTR-nın iddia etdiyi XİZ ilə razılaşmamaq, Kipr adasında Türk millətinin varlığına etinasızlıq etmək mənasına gəlir. Müqavilələr hüququ haqqında Vyana Konvensiyasına görə Cənubi Kipr Respublikası Şimali Kiprdə olan türklərin varlığına etinasız yanaşa və onların adından birtərəfli qanunlar qəbul edə bilməz. Bundan başqa, Aralıq dənizi sahilində yerləşməyən və ya Şərqi Aralıq dənizinə Türkiyə qədər yaxın olmayan ölkələr Cənubi Kipr Respublikası ilə əməkdaşlıq nəticəsində sahədəki qaz ehtiyatlarından yararlana bilir. İtaliyanın “Eni”, Fransanın “Total”, ABŞ-ın “ExxonMobil”, Cənubi Koreyanın “KOGAS”, İsrailin “Delek” və Qətərin “QP” şirkətləri Cənubi Kipr Respublikasının XİZ-indəki 13 sahənin bəzi bölgələrində qaz ehtiyatlarını istifadə edirlər. Məntiqi olaraq, Şərqi Aralıq ilə heç bir əlaqəsi olmayan dövlətlər bu ərazidən yararlana bilirsə, Türkiyənin və Şimali Kiprin qaz araşdırmalarının və qazma fəaliyyətinin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır.
Şəkil 2. 27 Noyabr 2019-cu ildə Liviya ilə imzalanmış memorandumun xəritəsi. Xəritə Türkiyənin yeni XİZ-ini göstərir.
İkinci mübahisə, Yunanıstan və bu bölgədəki qaz ehtiyatlarından yararlanmağa çalışan bir çox dövlətin memorandumu qanunsuz saymasıdır. Bu dövlətlərə görə Türkiyə sərhədlərini Krit sahillərinə qədər genişləndirərək bu böyük Yunan adasının varlığını və Liviya ilə Türkiyə arasındakı Yunan XİZ-ına etinasızlıq edir. Onlar, bu fəaliyyətin Türkiyənin iqtisadi və stratejik təsirini artırmaq üçün edildiyini və bunun bölgədə gərəksiz bir anlaşmazlıq yaratdığını müdafiə edirlər. Ancaq Türkiyənin yeni XİZ-nin qanunsuz şəkildə müəyyən etdiyini iddia edərək Yunanıstan və onun müttəfiqləri beynəlxalq hüquqdan vacib gerçəklərə məhəl qoymurlar.
Beynəlxalq hüquqa görə adanın ərazi suları əsas quru bölgənin, yaxud materikin əsas bir parçasının ərazi suları ilə üst-üstə düşərsə, bütün haqlar quru bölgəyə aiddir. Bu səbəbdən, ərazi sularını ada üzərindən genişləndirmək, onu əsas quru parçası üzərindən genişlətmək qədər yararlı deyildir.
İkincisi, TRT-nin canlı proqramında Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türkiyənin beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq sərhədlərini əsas quru parçası üzərindən genişləndirdiyinə görə Yunanıstanın bu vəziyyətdən şikayət etməli olmadığını deyib.
Üçüncüsü, Türkiyənin XİZ-in genişləndirilməsi BMT-nin Dəniz Hüquqları haqqında Konvensiyasına da uyğundur. Özəlliklə, konvensiyanın V bölümündə yer alan 55-59-cu maddələr, Türkiyənin XİZ-ini genişlətməkdə heç bir hüquqi xətasının olmamasını göstərir. Məsələn, 57-ci maddədə bildirilir ki, XİZ regional dənizin eninin ölçüldüyü təməldən 200 dəniz milini keçməyəcəkdir. Türkiyənin MEB genişləndirilməsinin 200 dəniz milindən az olması razılaşmanın qanuni olması ilə əlaqədar başqa açıq dəlil ola bilər.
Ən əhəmiyyətlisi, Yunanıstan təktərəfli olaraq XİZ-in Türkiyənin öz XİZ-i olaraq elan etdiyi sahələrə genişləndirmək istəyir. Amma XİZ mütləq bir şəkildə digər dövlətlərlə əldə olunan razılaşmalar əsasında uzadılmalıdır. Türkiyə isə təktərəfli olmayaraq, Liviyanın haqlarını da zəmanət altına alan razılaşma sayəsində öz XİZ-ini genişləndirib.
Memorandumun digər mübahisəli tərəfi nə XİZ-in genişləndirilməsi, nə də qaz ehtiyatlarının istifadəsi ilə bağlıdır.
Bilindiyi kimi, Liviyada iki hökumət var: Tripoli mərkəzli və Beynəlxalq Millətlər tərəfindən tanınan Milli Razılaşma Hökuməti (MRH) və Xəlifə Haftarın liderliyi altındakı Tobruk mərkəzli və Benəlxalq Millətlər tərəfindən tanınmayan Liviya Milli Ordusu (LMO). MRH-nin beynəlxalq olaraq tanınmasına və Birləşmiş Millətlər dəstəkli hökumət olmasına rəğmən, Misir, BƏƏ və Rusiya kimi dövlətlər LMO-nu dəstəkləyirlər. Liviya ilə imzalanmış memorandum Liviya ilə yeni dəniz sərhədi yaratdığına görə, Türkiyənin hərbi birlikləri ilə MRH-nə dəstək olma ehtimalı çox yüksəkdir. Hətta prezident Ərdoğan MRH-nin edəcəyi hər hansı bir təklifdə Türkiyənin MRH-ni dəstəkləmək üçün Liviyaya əsgər göndərməyə hazır olduğunu söyləyib. Bu fəaliyyət Şərqi Aralıq ərazisində böyük bir savaşın qığılcımı ola bilər və Türkiyənin Rusiya, BƏƏ və Misir ilə əlaqələrinə mənfi təsir göstərər.
Yanvar ayının 2-də isə bu böyük ehtimal, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Türkiyə ordusunun Liviyaya qoşun göndərməsini qəbul etməsi ilə birlikdə gerçəkləşib. Liviya Milli Ordusu isə nəticədə Liviya xalqını Türkiyə ordusuna qarşı silahlanmağa çağırıb.
Son olaraq, bu yeni "Soyuq müharibə" də Türkiyənin fəaliyyətləri ilə Aralıq dənizindəki bir çox sahil ölkələr üçün uyğun deyil. Şərq Aralıq ilə heç bir əlaqəsi olmayan dövlətlər belə, bu bölgədəki qaz qaynaqlarından faydalanmağa çalışır və haqlı iddiaları olmadan Türkiyənin qazma fəaliyyətlərini və araşdırmalarını məhdudlaşdırmaq istəyirlər. Cənubi Kipr Respublikası, Yunanıstan və müttəfiqləri Şərqi Aralıqdakı qaz qaynaqlarından mümkün qədər faydalanmaq istədiklərindən, bu dövlətlərin Türkiyənin hər fəaliyyətini "qeyri-qanuni" olaraq dəyərləndirməsi təəccüblü deyil. Türkiyə qazın 99 faizini yurd xaricindən satın aldığından, qaz qaynaqlarından faydalanmaq Türkiyə üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. Türkiyənin ən çox ehtiyac duyduğu maddənin sahillərinə yaxın ərazilərdə son dərəcə bol olması onun üçün çox böyük bir şansdır. Türkiyə şübhəsiz, bu şansdan istifadə etməyə davam edəcək, digər ölkələrin dəniz sərhədlərini qeyri-qanuni bir şəkildə genişləndirmələrinə icazə verməyəcək və digər dövlətlərin təzyiqləri səbəbiylə geri addım atmayacaq. Nəticədə, Türkiyənin fəaliyyətinin beynəlxalq hüquqa söykəndiyi və qonşularının varlığını gözardı etmədiyi bir çox səbəblə göstərilib.
Hüseyn ƏLİLİ
Mənbələr:
1) https://www.aa.com.tr/en/africa/analysis-strategic-legal-aspects-of-turkey-libya-deal/1673079
2) https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
3) https://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/1_1_1969.pdf
4) https://www.euractiv.com/section/energy/opinion/turkey-libya-mediterranean-deal-is-about-energy-and-extending-ankaras-influence/
5) https://www.washingtonpost.com/business/eu-leaders-set-to-reject-turkey-libya-maritime-border-deal/2019/12/12/039bd38c-1cee-11ea-977a-15a6710ed6da_story.html
6) https://www.ft.com/content/203f4b66-1854-11ea-9ee4-11f260415385
7) https://www.youtube.com/watch?v=kGiP1lm-5qQ&t=102s
https://www.youtube.com/watch?v=DL99XYg8cc8&t=755s
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 28-12-2019 19:59 | Bölmə: Siyasət
Şərqi Aralıq dənizində qaz ehtiyatları kəşf edildikdən sonra sahil dövlətləri dərhal öz iqtisadiyyatlarını mümkün qədər inkişaf etdirmək üçün bu nəhəng fürsətdən istifadə etməyə başladılar.
Amerika Birləşmiş Ştatları Geoloji Xidmətinin həmin ərazidə təxminən 3,45 trilyon kubmetr olan qaz ehtiyatları barədə fərziyyələrini nəzərə alsaq, onların həyəcanını başa düşmək mümkündür.
Çünki bu zəngin ehtiyatlar nəinki beş-altı yüz il qaz təminatı üçün kifayətdir, həm bu dövlətlərin milyardlarla dollar xərc qarşılığında digər dövlətlərdən qaz alışını dayandırır, həm də onları dünya ticarətində qaz tədarükçüsünə çevirir.
Bu səbəbdən də, bu ölkələr Şərqi Aralıq dənizindəki qaz ehtiyatlarını araşdırmağa başladılar. Onların əksəriyyəti uğur qazandı: İsrail 900 milyard kubmetr qaz ehtiyatı təşkil edən Leviathan və Tamar, Cənubi Kipr Respublikası 320 milyard qaz ehtiyatı təşkil edən Afrodita və Kalypso, Misir isə 800 milyard kubmetr qaz təşkil edən Zohr qaz yatağını kəşf etdi. Ancaq yuxarıda göstərilən üç ölkədən fərqli olaraq Türkiyə qazı bol olan bir yataq tapa bilmədi.
Digər tərəfdən, əksər sahil dövlətləri tədqiqatlarını Aralıq dənizinin uc nöqtələrinə qədər uzatmaq istəyirdilər. Buna görə də, onlar öz Xüsusi İqtisadi Zonalarını (XİZ) genişləndirməyi hədəf seçdilər.
Türkiyə XİN məsələ ilə əlaqədar Yunanıstanı, Cənubi Kipr Respublikasını və Avropa Birliyini Şərqi Aralıqda öz siyasətləri haqqında narahat edən iki əhəmiyyətli addım atdı. İlk olaraq, Türkiyə xaricində qanuni olaraq tanınmayan Şimali Kipr Türk Respublikası (ŞKTR) Türkiyənin himayəsində öz XİZ-ini Kipr adası sahillərində elan etdi.
İkincisi, İstanbulda Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan və beynəlxalq şəkildə tanınan Liviya hökuməti başçısı Fayiz əs-Sərrac 27 noyabr 2019-cu il tarixdə “Şərqi Aralıq Dənizi Sahələrinin Razılaşdırılması” haqqında memorandum imzaladılar. Bu memorandumun Aralıq dənizi sularında qaz siyasətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsiri var. Bu səbəbdən memorandumu “oyundəyişdirici” də adlanırmaq olar.
İstanbulda memorandum imzalandıqdan sonra Yunanıstan bu bəyannamədən çox narahat olmağa başladı. Yunan hökumətinin Liviya səfirinə Yunanıstan sərhədini tərk etməsi haqqındakı gözlənilməz əmri isə Yunanıstanın bu memorandum ilə əlaqədar nə dərəcədə narahat olduğunu göstərir.
Cənubi Kipr Respublikası, Avropa Birliyi, ABŞ, Misir və İsrail də bu memoranduma qarşı çıxdılar. Bundan əlavə, yuxarıda adı çəkilən ölkələrin əksəriyyəti bu memorandumu qanunsuz hesab etdilər.
Beləliklə, iki vacib sual meydana gəlir. Türkiyənin fəaliyyəti hansı səbəblərə görə digər sahil dövlətləri üçün qəbulolunmazdır? Türkiyənin fəaliyyəti qanunsuzdurmu?
Şəkil 1. Cənubi Kipr Respublikasının 13 sahəlik qaz ərazisi və Şimali Kipr Türk Respublikasının (ŞKTR) tələb olunan XİZ-i yuxarıda göstərilməkdədir.
İlk olaraq, “Şəkil 1” də göstərildiyi kimi, ŞKTR-nın iddia etdiyi XİZ 8 sahəsində Cənubi Kipr Respublikasının 13 sahədən ibarət olan XİZ-i ilə üst-üstə düşməkdədir. Beləliklə, Cənubi Kipr Respublikası və onun müttəfiqləri ŞKTR-nın tələb edilmiş XİZ-ini qanuna zidd fəaliyyət olaraq dəyərləndirir.
İkincisi, ŞKTR Türkiyədən başqa heç bir dövlət tərəfindən tanınmadığı üçün ŞKTR-nın tələb edilmiş XİZ-i də bu ölkələrin görüşlərinə görə qanunları çeynəməkdədir. Son olaraq, ŞKTR Cənubi Kipr Respublikasının XİZ-i ilə üst-üstə düşən tələb olunmuş ərazilərində Türkiyənin qaz araşdırmaları aparmasına da icazə verib. Buna görə, bu hərəkət beynəlxalq hüququn pozulması və Cənubi Kiprin suverenliyinə etinasızlıq hesab edildi. Ancaq ŞKTR-nın tələb etdiyi XİZ-in qanunsuz olduğu iddiaları iki vacib səbəbə görə doğru deyildir.
Əvvəla, ŞKTR-nın iddia etdiyi XİZ ilə razılaşmamaq, Kipr adasında Türk millətinin varlığına etinasızlıq etmək mənasına gəlir. Müqavilələr hüququ haqqında Vyana Konvensiyasına görə Cənubi Kipr Respublikası Şimali Kiprdə olan türklərin varlığına etinasız yanaşa və onların adından birtərəfli qanunlar qəbul edə bilməz. Bundan başqa, Aralıq dənizi sahilində yerləşməyən və ya Şərqi Aralıq dənizinə Türkiyə qədər yaxın olmayan ölkələr Cənubi Kipr Respublikası ilə əməkdaşlıq nəticəsində sahədəki qaz ehtiyatlarından yararlana bilir. İtaliyanın “Eni”, Fransanın “Total”, ABŞ-ın “ExxonMobil”, Cənubi Koreyanın “KOGAS”, İsrailin “Delek” və Qətərin “QP” şirkətləri Cənubi Kipr Respublikasının XİZ-indəki 13 sahənin bəzi bölgələrində qaz ehtiyatlarını istifadə edirlər. Məntiqi olaraq, Şərqi Aralıq ilə heç bir əlaqəsi olmayan dövlətlər bu ərazidən yararlana bilirsə, Türkiyənin və Şimali Kiprin qaz araşdırmalarının və qazma fəaliyyətinin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır.
Şəkil 2. 27 Noyabr 2019-cu ildə Liviya ilə imzalanmış memorandumun xəritəsi. Xəritə Türkiyənin yeni XİZ-ini göstərir.
İkinci mübahisə, Yunanıstan və bu bölgədəki qaz ehtiyatlarından yararlanmağa çalışan bir çox dövlətin memorandumu qanunsuz saymasıdır. Bu dövlətlərə görə Türkiyə sərhədlərini Krit sahillərinə qədər genişləndirərək bu böyük Yunan adasının varlığını və Liviya ilə Türkiyə arasındakı Yunan XİZ-ına etinasızlıq edir. Onlar, bu fəaliyyətin Türkiyənin iqtisadi və stratejik təsirini artırmaq üçün edildiyini və bunun bölgədə gərəksiz bir anlaşmazlıq yaratdığını müdafiə edirlər. Ancaq Türkiyənin yeni XİZ-nin qanunsuz şəkildə müəyyən etdiyini iddia edərək Yunanıstan və onun müttəfiqləri beynəlxalq hüquqdan vacib gerçəklərə məhəl qoymurlar.
Beynəlxalq hüquqa görə adanın ərazi suları əsas quru bölgənin, yaxud materikin əsas bir parçasının ərazi suları ilə üst-üstə düşərsə, bütün haqlar quru bölgəyə aiddir. Bu səbəbdən, ərazi sularını ada üzərindən genişləndirmək, onu əsas quru parçası üzərindən genişlətmək qədər yararlı deyildir.
İkincisi, TRT-nin canlı proqramında Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türkiyənin beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq sərhədlərini əsas quru parçası üzərindən genişləndirdiyinə görə Yunanıstanın bu vəziyyətdən şikayət etməli olmadığını deyib.
Üçüncüsü, Türkiyənin XİZ-in genişləndirilməsi BMT-nin Dəniz Hüquqları haqqında Konvensiyasına da uyğundur. Özəlliklə, konvensiyanın V bölümündə yer alan 55-59-cu maddələr, Türkiyənin XİZ-ini genişlətməkdə heç bir hüquqi xətasının olmamasını göstərir. Məsələn, 57-ci maddədə bildirilir ki, XİZ regional dənizin eninin ölçüldüyü təməldən 200 dəniz milini keçməyəcəkdir. Türkiyənin MEB genişləndirilməsinin 200 dəniz milindən az olması razılaşmanın qanuni olması ilə əlaqədar başqa açıq dəlil ola bilər.
Ən əhəmiyyətlisi, Yunanıstan təktərəfli olaraq XİZ-in Türkiyənin öz XİZ-i olaraq elan etdiyi sahələrə genişləndirmək istəyir. Amma XİZ mütləq bir şəkildə digər dövlətlərlə əldə olunan razılaşmalar əsasında uzadılmalıdır. Türkiyə isə təktərəfli olmayaraq, Liviyanın haqlarını da zəmanət altına alan razılaşma sayəsində öz XİZ-ini genişləndirib.
Memorandumun digər mübahisəli tərəfi nə XİZ-in genişləndirilməsi, nə də qaz ehtiyatlarının istifadəsi ilə bağlıdır.
Bilindiyi kimi, Liviyada iki hökumət var: Tripoli mərkəzli və Beynəlxalq Millətlər tərəfindən tanınan Milli Razılaşma Hökuməti (MRH) və Xəlifə Haftarın liderliyi altındakı Tobruk mərkəzli və Benəlxalq Millətlər tərəfindən tanınmayan Liviya Milli Ordusu (LMO). MRH-nin beynəlxalq olaraq tanınmasına və Birləşmiş Millətlər dəstəkli hökumət olmasına rəğmən, Misir, BƏƏ və Rusiya kimi dövlətlər LMO-nu dəstəkləyirlər. Liviya ilə imzalanmış memorandum Liviya ilə yeni dəniz sərhədi yaratdığına görə, Türkiyənin hərbi birlikləri ilə MRH-nə dəstək olma ehtimalı çox yüksəkdir. Hətta prezident Ərdoğan MRH-nin edəcəyi hər hansı bir təklifdə Türkiyənin MRH-ni dəstəkləmək üçün Liviyaya əsgər göndərməyə hazır olduğunu söyləyib. Bu fəaliyyət Şərqi Aralıq ərazisində böyük bir savaşın qığılcımı ola bilər və Türkiyənin Rusiya, BƏƏ və Misir ilə əlaqələrinə mənfi təsir göstərər.
Yanvar ayının 2-də isə bu böyük ehtimal, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Türkiyə ordusunun Liviyaya qoşun göndərməsini qəbul etməsi ilə birlikdə gerçəkləşib. Liviya Milli Ordusu isə nəticədə Liviya xalqını Türkiyə ordusuna qarşı silahlanmağa çağırıb.
Son olaraq, bu yeni "Soyuq müharibə" də Türkiyənin fəaliyyətləri ilə Aralıq dənizindəki bir çox sahil ölkələr üçün uyğun deyil. Şərq Aralıq ilə heç bir əlaqəsi olmayan dövlətlər belə, bu bölgədəki qaz qaynaqlarından faydalanmağa çalışır və haqlı iddiaları olmadan Türkiyənin qazma fəaliyyətlərini və araşdırmalarını məhdudlaşdırmaq istəyirlər. Cənubi Kipr Respublikası, Yunanıstan və müttəfiqləri Şərqi Aralıqdakı qaz qaynaqlarından mümkün qədər faydalanmaq istədiklərindən, bu dövlətlərin Türkiyənin hər fəaliyyətini "qeyri-qanuni" olaraq dəyərləndirməsi təəccüblü deyil. Türkiyə qazın 99 faizini yurd xaricindən satın aldığından, qaz qaynaqlarından faydalanmaq Türkiyə üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. Türkiyənin ən çox ehtiyac duyduğu maddənin sahillərinə yaxın ərazilərdə son dərəcə bol olması onun üçün çox böyük bir şansdır. Türkiyə şübhəsiz, bu şansdan istifadə etməyə davam edəcək, digər ölkələrin dəniz sərhədlərini qeyri-qanuni bir şəkildə genişləndirmələrinə icazə verməyəcək və digər dövlətlərin təzyiqləri səbəbiylə geri addım atmayacaq. Nəticədə, Türkiyənin fəaliyyətinin beynəlxalq hüquqa söykəndiyi və qonşularının varlığını gözardı etmədiyi bir çox səbəblə göstərilib.
Hüseyn ƏLİLİ
Mənbələr:
1) https://www.aa.com.tr/en/africa/analysis-strategic-legal-aspects-of-turkey-libya-deal/1673079
2) https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
3) https://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/1_1_1969.pdf
4) https://www.euractiv.com/section/energy/opinion/turkey-libya-mediterranean-deal-is-about-energy-and-extending-ankaras-influence/
5) https://www.washingtonpost.com/business/eu-leaders-set-to-reject-turkey-libya-maritime-border-deal/2019/12/12/039bd38c-1cee-11ea-977a-15a6710ed6da_story.html
6) https://www.ft.com/content/203f4b66-1854-11ea-9ee4-11f260415385
7) https://www.youtube.com/watch?v=kGiP1lm-5qQ&t=102s
https://www.youtube.com/watch?v=DL99XYg8cc8&t=755s
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 13:52
Rusiya kimyəvi silahdan istifadəni artırır
Bu gün, 10:37
Ceyhun Bayramov Pakistan XİN başçısı ilə görüşüb
Bu gün, 08:15
Avropa Putin və Trampın planından xəbər tutub
Bu gün, 08:03
Ruslar Kiyevi “Xəncər”lə vurur
Dünən, 10:00
Avropa İttifaqı Çinə sərt xəbərdarlıq edib
2-07-2025, 17:54
Əli Əsədov Əfqanıstanın Baş nazirinin müavini ilə görüşüb
2-07-2025, 14:03
Politoloq Azər Qasımlı hakim qarşısına çıxarılıb
2-07-2025, 09:51
Zahid Oruc: "Kreml anti-rusiyaçılığı təşviq edən xətdən imtina etməlidir, yoxsa..."
2-07-2025, 08:05
Rusiyaya qarşı yeni sanksiyalar müzakirə olunur
2-07-2025, 00:12
Azərbaycan diasporunun lideri sərbəst buraxılıb - (Yenilənib)
1-07-2025, 23:39
Bakıda Rusiya vətəndaşlarından ibarət dəstə üzvləri həbs olunub - (Yenilənib) - Fotolar
1-07-2025, 21:50
Milli Məclis dezinformasiya kampaniyasına dair açıqlama yayıb
1-07-2025, 17:45
İşğal Azərbaycana 150 milyard dollar zərər vurub
1-07-2025, 17:31
Moskva ilə münasibətlər niyə pisləşir?
1-07-2025, 16:16
Rusiya NATO ölkələrinə təhdidlərini davam etdirir
1-07-2025, 11:56
Deputat azərbaycanlılara qarşı törədilmiş cinayəti pisləyir
1-07-2025, 09:39
DTX dövlətə xəyanətdə ittiham olunan şəxsi saxlayıb
1-07-2025, 08:05
KTMT-çilər artan təhlükədən ciddi narahatdırlar
1-07-2025, 07:52
ABŞ gözlənilmədən Moskvaya ultimatum verib
1-07-2025, 07:39
İlon Mask “Amerika” Partiyası yaradacaq?
30-06-2025, 23:24
Rus İcmasının Mədəniyyət Mərkəzi bağlanıb?
30-06-2025, 13:13
Mirzoyan Lavrova xəbərdarlıq edib
30-06-2025, 10:37
Keçmiş deputat Hüseyn Abdullayevin şikayəti təmin olunmayıb
30-06-2025, 09:24
Fransa Ermənistanın Azərbaycanla şərti sərhədinə yaxın ərazilərə nüvə tullantıları daşıyır
30-06-2025, 08:02
Putinin Çinə səfəri planlaşdırılıb
29-06-2025, 16:18
Deputatlarımızın Moskvaya səfəri ləğv olunub
28-06-2025, 18:01
Səbinə Əliyeva Rusiya Ombudsmanına məktub ünvanlayıb
28-06-2025, 13:41
Hacızadə: İran səfirinin Qərbi Azərbaycan İcması ilə bağlı təhrifəri qəzəb doğurur
25-06-2025, 19:56
Ceyhun Bayramov İranın yeni səfirini qəbul edib
25-06-2025, 17:27
Ceyhun Bayramov Sudanın yeni səfiri ilə görüşüb
25-06-2025, 15:35
Tramp Haaqada Zelenski ilə görüşəcək
25-06-2025, 12:06
Tramp “B-2” və “İranı bombala” mahınısı ilə şok yaradıb
25-06-2025, 11:39
Rusiya hərbi gəmisi Manş kanalından gizli keçir
25-06-2025, 08:38
NATO bu gün tarixi qərarlar verə bilər
25-06-2025, 00:29
Orban: Dörd ölkə Zelenskini NATO sammitində görmək istəmir
25-06-2025, 00:17
İranın nüvə proqramını məhv edə bilməyiblər
24-06-2025, 16:59
Rəsmi Bakı: "İsrail və İran arasında atəşkəsi alqışlayırıq"
24-06-2025, 16:26
Tramp İran və İsrail arasında vasitəçiliyi necə edib?
24-06-2025, 14:56
Azərbaycan ilk dəfə BMT-nin Bürosuna sədr seçilib
24-06-2025, 11:08
İsrail İranla atəşkəs razılaşmasını rəsmən təsdiqləyib
24-06-2025, 07:50
Zaxarova: Qərb İranda hakimiyyəti dəyişməyə cəhd edir
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
