Rusiyanın Qafqazdakı ən böyük maneəsi

Xəbər lenti

12:15 / 07-09-2025

Sabah yağış yağacaq

11:33 / 07-09-2025

Nəriman Axundzadə millinin heyətindən kənarlaşdırılıb

10:47 / 07-09-2025

Kiyev "İskəndər" raketlərinin hədəfinə çevrilib - Foto

09:32 / 07-09-2025

Bu axşam “Qanlı Ay” görünəcək

09:13 / 07-09-2025

Bu gün əlavə imtahandır

18:25 / 06-09-2025

Ukrayna və Rusiya yeni əsir mübadilələrinə hazırlaşır

17:35 / 06-09-2025

Bakıda və rayonlarda xüsusi əməliyyat: kriminal şəxslər tutulub - Video

15:29 / 06-09-2025

Azərbaycanın ŞƏT-ə üzvlüyünə Rusiya da mane olub

15:11 / 06-09-2025

Kafedə iki nəfəri güllələyiblər - Yenilənib

12:12 / 06-09-2025

Bakıda “KamAZ” avtomobilin üzərinə aşıb, ölən var - Fotolar - Yenilənib

09:52 / 06-09-2025

Aleksey Overçuk “Tramp marşrutu”na müsbət yanaşır

09:44 / 06-09-2025

Fernandu Santuş: "Axı nəyə görə istefa verməliyəm?"

08:51 / 06-09-2025

Qayınata kürəkənini qətlə yetirib - Yenilənib

08:36 / 06-09-2025

Tramp Venesuelaya zərbə endirməyi düşünür

22:31 / 05-09-2025

İşçi qrupu növbəti iclasını keçirib - Fotolar

22:21 / 05-09-2025

Bakı-Tehran-Bakı aviareysi bərpa olunur

18:42 / 05-09-2025

Daşkəsənin Alaxançallı kəndində sel fəsadlar törədib

18:05 / 05-09-2025

Britaniya baş nazirinin müavini istefa verib

17:49 / 05-09-2025

Astarada kütləvi zəhərlənmə olub - Yenilənib

17:32 / 05-09-2025

Azərbaycan və Macarıstan arasında yeni sənədlər imzalanıb

17:30 / 05-09-2025

Bəxtiyar Məmmədova Alay komandiri vəzifəsi həvalə olunub

17:07 / 05-09-2025

Əli Əsədov qərar imzalayıb

16:58 / 05-09-2025

Qadını maşınla vuran sürücü döyülüb

16:41 / 05-09-2025

Bakıda evlərə girən qadın saxlanııb - Video

16:11 / 05-09-2025

Atletlər Komissiyanın sədri dəyişib

15:46 / 05-09-2025

ABŞ altı ölkəni böyük təhlükə ilə üz-üzə qoyur

15:46 / 05-09-2025

Tramp: "ABŞ Rusiya və Hindistanı Çinə uduzub"

15:19 / 05-09-2025

Kreml: Ukrayna ərazisində Şimali Koreya hərbçiləri yoxdur

15:13 / 05-09-2025

"Tərtər işi": cinayət işi üzrə qərar verilib

15:09 / 05-09-2025

Kabab qonaqlığı - Hekayə

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

16:05 / 02-09-2025

Cəlaloğlu: Milli Məclis aprel işğalına siyasi qiymət verməlidir

19:51 / 02-09-2025

Məşhur aktyor aktrisaya cinsi təcavüzə görə həbs oluna bilər

22:48 / 02-09-2025

Tiktoker Xosrov həbs olunub

11:53 / 04-09-2025

100 min əsgər hücuma hazırlaşır

15:28 / 02-09-2025

Deputat: Hindistan Cənubi Qafqazda gərginlik yaratmağa çalışır

18:03 / 03-09-2025

Putin Zelenskini Moskvaya dəvət edib

11:13 / 04-09-2025

ŞƏT-də daxili didişmələr: Azərbaycan hansı tərəfdədir?

16:06 / 04-09-2025

Çin dünyaya meydan oxuyur - Hərbi ekspert

00:18 / 04-09-2025

Millimiz qalib gəlib

18:25 / 06-09-2025

Ukrayna və Rusiya yeni əsir mübadilələrinə hazırlaşır

16:13 / 02-09-2025

Müğənni Ayan Babakişiyeva dinini dəyişib

08:05 / 03-09-2025

Aktrisa bikinidə fotosunu paylaşıb

Rusiyanın Qafqazdakı ən böyük maneəsi – Difai
Tarix: 02-01-2020 01:16 | Bölmə: Siyasət

Şirift ölçüsü:

20-ci əsrin ilk illərində Rusiya imperiyasının vəziyyəti siyasi və iqtisadi cəhətdən heç də ürəkaçan deyildi. Bu, Cənubi Qafqaz bölgəsində də müşahidə edilirdi. II Nikolayın Cənubi Qafqaz və imperiyanın ərazisi üzərində suverenliyinə mənfi təsir göstərən bir neçə vacib səbəb var idi.

Birincisi, Rusiya imperiyası sənayeləşmə qabiliyyəti baxımından lider ölkələrdən geri qalırdı. İşsizlik və təbəqələşmə problemi ən yüksək həddə çatmışdı. Ölkə daxilində bir çox nüfuzlu və müxtəlif fikirlər var idi və ən güclü ideyalardan biri də sosializm idi.

İkincisi, azərbaycanlılarla ermənilər arasında milli qarşıdurma hökm sürürdü. Tarixin bir çox dövrlərində imperatorun hakimiyyət sütunu olduğuna görə, ermənilər Qafqazdakı vacib xristian əhali idi. Ancaq ermənilər Rusiyadan gələn inqilabi ideyaların təsiri altına düşdü, Hınçaq və Daşnaksütyun partiyalarının rəhbərliyi altında öz müstəqil dövlətlərini qurmağı hədəflədilər. Ermənilər ən yüksək hədəflərinə çatmaq üçün Qafqazdakı bütün Azərbaycan türklərini öldürmək istəyirdi.

Digər tərəfdən, Azərbaycan türkləri Difai adlı yeni bir gizli partiya qurdu. Bu partiya Rusiya İmperiyasının görkəmli dövlət xadimlərini vətənlərində öldürmək idi. Bəs Difai siyasi xadimlərə sui-qəsdi niyə vacib hesab edirdi? Difainin məqsədi nə idi?

Millətlər arasındakı əlaqə

Yuxarıda göstərilən suala cavab vermək üçün 1905-1907-ci illərdəki Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurmasından əvvəl Cənubi Qafqazdakı siyasi vəziyyəti araşdırmalıyıq. 1898-ci ildə erməni kilsəsi məktəblərinin Təhsil Nazirliyindən asılı olmasını tələb edən hökumətin yeni qərarı ilə Rusiya-Ermənistan münasibətləri kəskin şəkildə dəyişmişdi. Bir müddət sonra erməni vətənpərvərləri arasında anti-Rusiya fikirləri yaradılmışdı. Bundan əlavə, 12 İyun 1903-cü ildə Rusiya İmperatoru, Erməni Qriqorian Kilsəsinin nəzarəti, eyni zamanda Kilsənin qərar qəbul etmə gücünün məhdudlaşdırılması haqqında yeni qanun qəbul etmişdi. İkinci qanun erməni əhalisi üçün qəbuledilməz idi və bu səbəbdən Rusiya rəsmilərinə sui-qəsd etməyə başlamışdılar. Məsələn, erməni Misak Engoyev ordu generalı G.S. Golitsinanı öldürmək üçün sui-qəsd cəhdləri etmişdi. 1904-cü ildə Yelizavetpol Quberniyasında - indiki Gəncədə - Daşnaksütyun üzvləri tərəfindən baş zabit Andrey Filimonovic öldürülmüşdü. Bundan əlavə, başqa polislər də ölü tapılmışdı. Üstəlik, bu hadisələr 8 fevral 1904-cü ildə başlayan Rusiya-Yaponiya müharibəsi zamanı daha da pisləşmişdi. Rusiyanın böyük və müasir ordu qurğularına baxmayaraq, İmperator II Nikolay yalnız hərbi dəniz qüvvələrinin döyüş bölgəsindəki uğursuz səyləri və məğlubiyyətləri barədə məlumat alırdı. Buna görə də həm siyasi, həm də hərbi iğtişaşlar səbəbindən Rusiya imperiyasının nüfuzu gündən-günə azalırdı.

Bütün bu hallar Cənubi Qafqazda böyük bir atəşin qığılcımı idi və ilk atəş 1905-ci ildə 6 və 9 fevral tarixlərində Bakıda zəngin müsəlman Ağarza Babayevin ermənilər tərəfindən öldürülməsindən sonra baş verdi. Bu günlərdə hər iki tərəf minə yaxın insan itirdi. Bir çox baxış açısına görə ən böyük səhvlərdən biri Rusiya polisinin laqeydliyi idi. Bu mövzudan sonra görkəmli Azərbaycan jurnalisti və satirik Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalında yazdı. “Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurması başlayan kimi hökumət əsgərləri naməlum səbəblərdən və sirdən çox xəstələndilər və həkimlər onları çölə çıxmağa icazə vermirdi”.

Üstəlik, senator Kuzminski hesabatında yazıb. “Fevral hadisələrindən bir neçə ay əvvəl Bakıda tatarlar (Azərbaycan türkləri) və ermənilər arasında ciddi hadisələrin gözlənildiyi barədə bir şayiə yayılmışdı. Bu şayiə bütün polis işçilərinə çox aydın idi. Başqa sözlə, polis rəisi Deminski lazımi anda xəbərdar edilmişdi. Əlbəttə, qubernatorun bu hadisələr haqqında məlumat almaq şansı var idi. Ancaq gələcək münaqişələrin qarşısını almaq üçün heç bir tədbir görülmədi”.

Beləliklə, polis əməkdaşlarının bu hadisələrin baş verməsində böyük səhvlərə yol verdiklərini görmək olar.

Bəzi müsəlmanlar öz millətlərini qorumaqda fəal deyildilər və onların əksəriyyəti varlı müsəlmanlar idi. Bu problem haqqında Britaniyanın Bakıdakı konsul müavini MacDonnell bildirib. "Müsəlman xalqı bütövlükdə qeyri-fəal müşahidəçi rolunu oynadı" və bəyan etdi ki, müsəlmanlar bütövlükdə münaqişəyə girsəydilər, tək bir erməni sağ qalmazdı.

Digər tərəfdən, Amerika-Azərbaycan tarixçisi və Yale Universitetinin professoru Firuz Kazımzadə deyir ki, Daşnaksütyun partiyası müsəlmanlara qarşı əsas hərəkətverici qüvvə olduğuna görə bir çox hadisələrə görə məsuliyyət daşıyır.

Belə hadisələr 20 avqustda da təkrarlandı və ən yadda qalan hadisələr Balaxanı, Sabunçu, Ramanı və Bibiheybət kimi neft mədənlərinin yandırılması oldu.

Bir çox bölgələrdə münaqişənin yaradıcıları ermənilər idi. Məsələn, 1905-ci ildə daşnak qoşunları Cəbrayılın Qacar kəndinə hücum etdilər. Ancaq ermənilər ağır məğlub oldular və 400-ə yaxın erməni döyüşçüsü silahsız azərbaycanlılar tərəfindən öldürüldü.

Daşnak əsgərləri Şuşada da ikinci bir məğlubiyyətlə üzləşdilər. Ermənilər həyata keçirdikləri nəticəsiz hücuma dözə bilmədilər. Beləliklə, 1906-cı ildə daşnaklar ordu generalı Qoloşçapovun dəstəyi ilə Şuşaya hücum etdilər. Bu general kəndlərdəki evləri dağıtmaq üçün daşnaklara artilleriya və rus əsgərləri verdi. Lakin, azərbaycanlıların əlavə hücumları nəticəsində 10 minə yaxın erməni planlarını düzgün yerinə yetirmədi. Bir sözlə, 1905-1907-ci illərdə Yelizavetpol, Zəngəzur, İrəvan və Naxçıvanda bu iki xalq bir-birlərinə qarşı şiddətli şəkildə vuruşdular. Nəticədə minlərlə vətəndaş həyatını itirdi və aralarında uzun müddət davam edən mübahisə yarandı.

Siyasi partiyanın qurulması

Müharibə davam edərkən, 1906-cı ilin 20 fevral və 6 mart tarixləri arasında Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan tərəflərinin ziyalı şəxsləri toplandı. Məqsədləri Qafqazın yeni təyin olunmuş general qubernatoru İ.I.Voronsov-Daşkovun rəhbərliyi ilə sülh sazişi imzalamaq idi. Azərbaycan tərəfinin nümayəndələri Əhməd bəy Ağayev, Adil xan Ziyadxanov, Ələkbər Xasməmmədov, İsrafil Hacıyev, Əlimərdan bəy Topçubaşov və digərləri idi.

Danışıqlar zamanı Azərbaycan üzvləri sülh üçün ən yaxşı fikirlərini söylədilər. Hökuməti qarşıdurmalarda günahlandırır və vəzifəli şəxsləri məsuliyyətlərini xatırlamağa dəvət edirdilər. Bundan əlavə, danışıqlar zamanı Ağayev ermənilərin öz vəhşi davranışlarını dayandırmasalar, Azərbaycan türklərinin qanla cavab verəcəyini söyləmişdi. Beləliklə, danışıqlar razılaşma ilə başa çatdı və hökumət günahkar hesab edildi.

Daha sonra Difai partiyası Əhməd bəy Ağayev tərəfindən quruldu. Əslində, partiyanın yaranma yeri və tarixi Difai partiyasının məxfilik siyasətini dövlət tərəfindən açıq-aşkar bilinmə siyasətindən üstün hesab etdiyinə görə əminliklə göstərilə bilməz. Difai partiyasının fəal və vacib üzvü Nağı Şeyxzamanlının sözlərinə görə, partiya Gəncədəki qarşıdurmadan bir neçə ay sonra Gəncənin mühüm şəxsiyyətlərini bir yerə toplayaraq və millətin gələcəyini müzakirə edərək quruldu. Digər tarixçilər Difainin Bakıda 1906-cı ilin son aylarında qurulduğunu güman edirlər. Türkiyəli siyasətçi Yusuf Akçura isə Əhməd Ağaoğlunun partiyasını 1905-ci ildə qurduğunu yazıb. Qısası, Difai müharibə dövründə öz məqsədini müəyyən etmiş və onu həyata keçirməyə başlamışdı.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, məxfilik siyasəti partiyanın ən məşhur cəhətlərindən biri idi. Şübhəsiz ki, Difai qurulduqdan sonra demək olar ki, bütün vətəndaşlar bu partiyaya son dərəcə sadiq idilər. Buna görə hökumət gizli partiyanın liderini və üzvlərini müəyyənləşdirmək üçün böyük maneələrlə üzləşdi.

Difainin məqsədi nə idi?

Hər şeydən əvvəl, Difainin məqsədlərini başa düşmək üçün onun rəsmi açıqlamalarına və əsas fəaliyyətlərinə diqqət yetirməliyik. Difainin ilk bəyannaməsi azərbaycanlı siyasətçi və fəal Ələkbər bəy Rəfibəylinin evində görkəmli dini lider Məhəmməd Pişnamazzadə tərəfindən yazılmışdı. Partiyanın məqsədi bu cümlələrdə açıq şəkildə ifadə edildi. “Mütəşəkkil hərbi gücə və müxtəlif silah materiallarına sahib olan Daşnaksütyun əsas məqsədlərinə çatmaq üçün bütün erməniləri və Qafqaz hökumətini öz hakimiyyəti altına almağa çalışır. Onların əsas məqsədi hamısını öldürdükdən sonra Qafqazdakı müsəlmanların ərazilərini işğal etməkdir. Daşnaksütyun əmin olmalıdır ki, biz ermənilərin xoşbəxtliyinin millətimizin bədbəxtliyi üzərinə gerçəkləşməyinə qətiyyən icazə verməyəcəyik”.

Bu cümlələrlə Difainin əsas məqsədinin millətin hər bir fərdini daşnak terror təhlüəsindən qorumaq olduğu aydın olur.

Bir maraqlı məlumat budur ki, Difainin yaranması üçün ikinci əsas səbəbinin olması idi. Söhbət kənd yerlərində yaşayan yerli əhalinin təhsili və azadlıq ideyasının bütün vətəndaşlara tanıdılması ilə bağlı idi. Bu hərəkətin əsas səbəbi o idi ki, Difai millətin təhlükəli günlərdə var ola bilməsinin milli kimliyi dərk etməsindən və milli adın dini addan fərqlənməsinin əhəmiyyətindən asılı olduğuna inanması idi.

Difai sui-qəsdləri

Difai birini öldürmək mövzusunda çox diqqətli və dəqiq idi. Birincisi, Difai yalnız azərbaycanlılara mənfi təsir göstərən və münaqişədə erməniləri dəstəkləyən insanları qətl etmişdi. Kimsə seçilsə, üç gün müddət üzr istənilmək üçün verilirdi. Bu fürsəti canları üçün dəyərləndirməyənlər isə çox güman ki, ölü tapılırdılar. Ölüm xəbəri kağızlara Difai möhürü ilə yazılmış və hər dəfə kimsə tərəfindən divara böyük diqqətlə qoyulurdu. Bununla da polis əməkdaşları onları müəyyənləşdirə bilmirdilər.

Difainin Bakı, Şuşa, Gəncə, Ağdam, Yevlax və Cəbrayıl kimi fərqli şəhərlərdə çoxlu şöbələri var idi. Hər filialın öz təbliğatçısı var idi və bütün şəhərlərdə bu rəqəm 6-17 idi. Bundan əlavə, filialların öz xüsusi gücü var idi. Ən böyüyü 400 nəfərdən ibarət olan Şuşa bölməsi idi.

Difai üzvlərinin çoxu adi vətəndaşlar və öz sahələrində mütəxəssisləşmiş məşhur vətənpərvərlər idi. Ancaq cinayətkarların partiya üzvü olmaq şansı yox idi. Kimsə üzv olmaq istəyirsə, təbliğatçılarla təkbaşına danışmalı idi. Gizli çıxışlardan sonra xüsusi bir and içmiləli idi.

Nağı Şeyxzamanlının sözlərinə görə, Difainin ilk qurbanları Kiresçinski və Azərbaycan türklərini öldürməkdə və evlərini yıxmaqda böyük köməkliyi olan qubernator Qoloşçapov idi. Qoloşçapovun qatili Gülablı kəndindən olan yerli vətəndaş Hüsü idi. Ona məşhur Smith & Wesson silahı verildi. Bundan əlavə, Qoloşçapovun sui-qəsdi zamanı çox maraqlı bir hadisə baş verdi. Goloşçapov duş alarkən Hüsünün onu öldürmək üçün böyük şansı var idi. Ancaq, Hüsü o vaxt Qoloşçapovu öldürmədi. Qəribə davranışını belə izah etdi. “Düşmən olanda nə olar ki! Onun ikinci dünyaya təmiz bədənlə getməsinə icazə verdim".

Sui-qəsdlərdən sonra polis şöbələri Difai ilə bağlı bütün məlumatları araşdırmağa başladı. Çünki polis əməkdaşları kiçik fəaliyyətlərlə Difai əməliyyatlarını dayandıra bilməyəcəyini və kral ailəsinin Qafqazdakı nüfuzunun təhlükə altında olduğunu bilirdilər. Bu səbəbdən polis əməkdaşları hər hansı bir Difai üzvünün adını çəkə biləcək birinə 50.000 manat təklif etdi. Ancaq bu böyük təklif vətəndaşların əksəriyyətinə təsir etmədi. Lakin Difai üzvü olan və polis şöbəsində işləyən Sədrəddininin diqqətini polis bölmələrinə tez-tez gələn Difai üzvü Molla Hadi çəkdi. Onu araşdırdıqdan sonra Difai, Molla Hadinin ona xəyanət etdiyini bildi. Beləliklə, Molla Hadi Difai partiyası tərəfindən öldürüldü.

1906-cı ilin dekabrında Difai Naxçıvanın keçmiş başçısı Engeli Naxçıvan qırğınında iştirakına və gəncləri azərbaycanlıları öldürmək barədə təşviq etdiyinə görə öldürdü. 1907-ci ilin mayında Şuşa sakinləri Muxtar Cabbaroğlu və Rəhim Muxtaroğlu xainliyə görə öldürüldü. Bundan əlavə, 1907-ci ilin iyulunda Jakov hədiyyə qarşılığında ermənilərə silah verdiyinə görə öldürüldü. Nəticədə, qeyri-rəsmi olsa da, Difainin təsirli fəaliyyətindən sonra hökumət demək olar ki, Qafqazdakı hakimiyyətini itirdi. İnsanlar əyalət məhkəmələrinə getmək əvəzinə problemlərini həll etməsi üçün Difaiyə danışırdı. Bundan əlavə, bütün dövlət adamları Difainin öldürülməsindən qorxurdular. Buna görə hökumətin iş yerlərinin əksəriyyəti təsirsiz hala gəldi və onların mövcudluğu böyük təhlükə altında idi.

4 mart 1908-ci ildə Qafqaz valisi Difainin fəaliyyətinin ləğvi üçün yeni bir sərəncam imzaladı. Üzvlər daha sonra polis tərəfindən tapılaraq Azərbaycanın və ya Rusiyanın müxtəlif bölgələrində həbsxanaya göndərildi. Təəssüf ki, Difai lideri Əhməd bəy Ağaoğlu hökumətdən gələn yüksək təzyiq səbəbiylə Türkiyəyə getdi. Nəticədə Difai gücünü tamamilə itirdi və Azərbaycan Respublikasının ikinci Baş Naziri olacaq Nəsib Yusifbəylinin 1917-ci ildə qurduğu Türk Federalist Partiyası ilə birləşdi.

Nəticə

Fəaliyyəti çox qısa bir müddətdə gerçəkləşsə belə, Difai azərbaycanlıların təhlükəsizliyi və təhsili üçün çox təsirli bir partiya idi. Difai müstəqillik ideyasını hər yerdə bütün vətəndaşlara çox qısa bir müddət ərzində yaya bilirdi. Difai üzvlərinin kimliyi öyrənildikdə isə bu partiyanın Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasına nə qədər töhfə verdiyini görə bilərik. Məsələn, Nağı Şeyxzamanlı Azərbaycan Respublikası dövründə kəşfiyyat xidmətinin rəhbəri idi. Xəlil Xasməmmədov Azərbaycan Cümhuriyyəti Ədliyyə naziri və Azərbaycanın Osmanlı Türkiyəsində ilk səfiri idi. Behbud xan Cavanşir Daxili İşlər naziri və Azərbaycan Cümhuriyyəti Ticarət və Sənaye nazirinin müavini idi. Ələkbər Rəfibəylinin oğlu Xudadat Rəfibəyli Azərbaycan Cümhuriyyətinin Səhiyyə naziri və Gəncənin qubernatoru idi.

Son olaraq, Difai Azərbaycan türkləri üçün çox vacib və nüfuzlu bir tərəf idi. Sovet İttifaqı Difai siyasətini və arxivdə onun haqqında edilən araşdırmaları qadağan etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan türkləri 1991-ci ildə ikinci müstəqillik qazandıqdan sonra Difainin vətənlərinə verdiyi böyük töhfələri öyrənə bildilər. Yuxarıda göstərilən bütün məlumatları nəzərə alsaq, Difai və onun töhfələrinin Azərbaycanın siyasi tarixi üçün unudulmaz hala gəldiyi danılmazdır.

Hüseyn ƏLİLİ

Mənbələr:

1. “Difai”. Eldar Azizov. Baku 2009

2. “Bloody Years”. M.S.Ordubadi

3. “The Memories of the National Liberation Movement in Azerbaijan”. Nahgi Sheykhzamanli. 1964

4. https://www.youtube.com/watch?v=XP4oyF-3YMQ

5. https://www.youtube.com/watch?v=rW9mqa2_6NI

6. “Difai Patriots”. Sabir Rustemkhanli. Baku 2012. Qanun Publishing House

7. Musa QasImlı. From Armenian problem to Armenian Genocide: In the exploration of real history. Baku-2014. https://www.academia.edu/31654693/Musa_Qasimli_Ermeni_meselesi.doc?fbclid=IwAR2MRUSrjPfbUu3fYSVS3ml6rNU88qNcFGWxRddbd4dlOZJfWieGUtQnL-8

Ana səhifəyə dön