Rusiyanın Qafqazdakı ən böyük maneəsi

Xəbər lenti

00:02 / 19-05-2024

Latviya Parlamentinin sədri Azərbaycana rəsmi səfərə gəlib

20:05 / 18-05-2024

Müdafiə Nazirliyinin idarə rəisi vəzifədən azad edilib

18:05 / 18-05-2024

Prezident və birinci xanım Zəngilanda: hotelin açılışı olub, qəsəbənin təməli qoyulub - (Yenilənir) - Fotolar

17:16 / 18-05-2024

Yaralı halda basdırılan şəxs qəbrdən sağ çıxarılıb

16:54 / 18-05-2024

26 ildir itkin düşən şəxs qonşu evin zirzəmisindən tapılıb

16:44 / 18-05-2024

Prezident dörd kəndin təməlini qoyub - (Yenilənir)

16:41 / 18-05-2024

Müsavat Məclisinə sədr seçilib, başqana müavinlər təyin olunub

15:57 / 18-05-2024

Ruslar Volçansk şəhərini viran qoyub

15:50 / 18-05-2024

Ermənistan sərhədçiləri Kirants kəndinə gətirilib

15:45 / 18-05-2024

Zelenski: “Qərb Rusiyanın müharibəni uduzacağından qorxur”

15:16 / 18-05-2024

Sabahın hava proqnozu açıqlanıb

14:51 / 18-05-2024

Ruslar dəniz donanmasının müdafiəsini gücləndirir - Fotolar

14:21 / 18-05-2024

İşxan Gevorkyan və 4 tərəfdarı azadlığa buraxılıb

14:15 / 18-05-2024

İsrailin müharibə kabinetində qarşıdurma yaranıb

13:52 / 18-05-2024

Ruslar Rabotino kəndini geri alıb - Foto

12:35 / 18-05-2024

Çin kosmosa turist daşıyacaq - Foto

12:06 / 18-05-2024

General-mayor yeni vəzifəyə təyin olunub - Foto

10:46 / 18-05-2024

Məleykə Abbaszadə: “İki yeni universitetin açılması qəbul ballarına təsir edəcək”

10:37 / 18-05-2024

Sabah Azərbaycan və İran prezidentləri sərhəddə görüşəcək

10:08 / 18-05-2024

Bakıda nənə və arvadını bıçaqlayan şəxs tutulub

09:50 / 18-05-2024

Yaşlı qadını döyərək pulunu alan şəxs saxlanılıb

08:42 / 18-05-2024

Azərbaycan və Belarus prezidentləri Cıdır düzündə olublar - Fotolar

08:00 / 18-05-2024

Misirdə sirli yeraltı tikili aşkar edilib - Fotolar

00:12 / 18-05-2024

Qəzzada öldürülən 3 girovun meyiti tapılıb

22:27 / 17-05-2024

Hikmət Hacıyev Baydenin müşaviri ilə görüşüb

19:46 / 17-05-2024

Lukaşenkonun Azərbaycana səfəri başa çatıb

19:41 / 17-05-2024

Paşinyanın istefası müzakirə predmeti deyil - Deputat

19:20 / 17-05-2024

Poeziya müsabiqəsinin finalçıları müəyyənləşib - Siyahı

19:11 / 17-05-2024

Sui-qəsdə məruz qalan baş naziri ikinci dəfə əməliyyat ediblər

19:04 / 17-05-2024

Rusiya KİV-lərinin Avropada yayımına qadağa qoyulub

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

15:03 / 16-05-2024

Bir kişi istəsə... Və ya “Parkda” nə baş verir? - Fotolar

08:50 / 14-05-2024

ABŞ dövlət katibi Kiyevə gəlib - (Yenilənib) - Foto

14:31 / 14-05-2024

Şuşa şəhərinə növbəti köç karvanı gedib - Yenilənib

14:23 / 14-05-2024

Aprelin “Ulduz”u çap olunub - Foto

17:49 / 14-05-2024

Müğənni: “Oğluma deyirəm, qənaət etmə, 5 manatın varsa, xərclə”

13:46 / 14-05-2024

Alim məşhur portretlə bağlı sirri açıb - Foto

08:49 / 14-05-2024

Məşhur pop-müğənni dünya turuna başlayır

16:43 / 14-05-2024

Ali məktəblərdən biri yenidən təşkil edilir, adı dəyişdirilir - Qərar

20:18 / 16-05-2024

Əliyevlə Lukaşenko birgə bəyanat verib, yeni sənədlər imzalanıb - (Yenilənib) - Fotolar

23:46 / 15-05-2024

Ermənistanla sərhəd xəttinin koordinatları ilə bağlı protokol imzalanıb

07:29 / 15-05-2024

Tanınmış pop-qrupun konserti təxirə salınıb

14:52 / 14-05-2024

Bir qalanın sirri - Kənan Hacı yazır

Rusiyanın Qafqazdakı ən böyük maneəsi – Difai
Tarix: 02-01-2020 01:16 | Bölmə: Siyasət

Şirift ölçüsü:

20-ci əsrin ilk illərində Rusiya imperiyasının vəziyyəti siyasi və iqtisadi cəhətdən heç də ürəkaçan deyildi. Bu, Cənubi Qafqaz bölgəsində də müşahidə edilirdi. II Nikolayın Cənubi Qafqaz və imperiyanın ərazisi üzərində suverenliyinə mənfi təsir göstərən bir neçə vacib səbəb var idi.

Birincisi, Rusiya imperiyası sənayeləşmə qabiliyyəti baxımından lider ölkələrdən geri qalırdı. İşsizlik və təbəqələşmə problemi ən yüksək həddə çatmışdı. Ölkə daxilində bir çox nüfuzlu və müxtəlif fikirlər var idi və ən güclü ideyalardan biri də sosializm idi.

İkincisi, azərbaycanlılarla ermənilər arasında milli qarşıdurma hökm sürürdü. Tarixin bir çox dövrlərində imperatorun hakimiyyət sütunu olduğuna görə, ermənilər Qafqazdakı vacib xristian əhali idi. Ancaq ermənilər Rusiyadan gələn inqilabi ideyaların təsiri altına düşdü, Hınçaq və Daşnaksütyun partiyalarının rəhbərliyi altında öz müstəqil dövlətlərini qurmağı hədəflədilər. Ermənilər ən yüksək hədəflərinə çatmaq üçün Qafqazdakı bütün Azərbaycan türklərini öldürmək istəyirdi.

Digər tərəfdən, Azərbaycan türkləri Difai adlı yeni bir gizli partiya qurdu. Bu partiya Rusiya İmperiyasının görkəmli dövlət xadimlərini vətənlərində öldürmək idi. Bəs Difai siyasi xadimlərə sui-qəsdi niyə vacib hesab edirdi? Difainin məqsədi nə idi?

Millətlər arasındakı əlaqə

Yuxarıda göstərilən suala cavab vermək üçün 1905-1907-ci illərdəki Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurmasından əvvəl Cənubi Qafqazdakı siyasi vəziyyəti araşdırmalıyıq. 1898-ci ildə erməni kilsəsi məktəblərinin Təhsil Nazirliyindən asılı olmasını tələb edən hökumətin yeni qərarı ilə Rusiya-Ermənistan münasibətləri kəskin şəkildə dəyişmişdi. Bir müddət sonra erməni vətənpərvərləri arasında anti-Rusiya fikirləri yaradılmışdı. Bundan əlavə, 12 İyun 1903-cü ildə Rusiya İmperatoru, Erməni Qriqorian Kilsəsinin nəzarəti, eyni zamanda Kilsənin qərar qəbul etmə gücünün məhdudlaşdırılması haqqında yeni qanun qəbul etmişdi. İkinci qanun erməni əhalisi üçün qəbuledilməz idi və bu səbəbdən Rusiya rəsmilərinə sui-qəsd etməyə başlamışdılar. Məsələn, erməni Misak Engoyev ordu generalı G.S. Golitsinanı öldürmək üçün sui-qəsd cəhdləri etmişdi. 1904-cü ildə Yelizavetpol Quberniyasında - indiki Gəncədə - Daşnaksütyun üzvləri tərəfindən baş zabit Andrey Filimonovic öldürülmüşdü. Bundan əlavə, başqa polislər də ölü tapılmışdı. Üstəlik, bu hadisələr 8 fevral 1904-cü ildə başlayan Rusiya-Yaponiya müharibəsi zamanı daha da pisləşmişdi. Rusiyanın böyük və müasir ordu qurğularına baxmayaraq, İmperator II Nikolay yalnız hərbi dəniz qüvvələrinin döyüş bölgəsindəki uğursuz səyləri və məğlubiyyətləri barədə məlumat alırdı. Buna görə də həm siyasi, həm də hərbi iğtişaşlar səbəbindən Rusiya imperiyasının nüfuzu gündən-günə azalırdı.

Bütün bu hallar Cənubi Qafqazda böyük bir atəşin qığılcımı idi və ilk atəş 1905-ci ildə 6 və 9 fevral tarixlərində Bakıda zəngin müsəlman Ağarza Babayevin ermənilər tərəfindən öldürülməsindən sonra baş verdi. Bu günlərdə hər iki tərəf minə yaxın insan itirdi. Bir çox baxış açısına görə ən böyük səhvlərdən biri Rusiya polisinin laqeydliyi idi. Bu mövzudan sonra görkəmli Azərbaycan jurnalisti və satirik Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalında yazdı. “Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurması başlayan kimi hökumət əsgərləri naməlum səbəblərdən və sirdən çox xəstələndilər və həkimlər onları çölə çıxmağa icazə vermirdi”.

Üstəlik, senator Kuzminski hesabatında yazıb. “Fevral hadisələrindən bir neçə ay əvvəl Bakıda tatarlar (Azərbaycan türkləri) və ermənilər arasında ciddi hadisələrin gözlənildiyi barədə bir şayiə yayılmışdı. Bu şayiə bütün polis işçilərinə çox aydın idi. Başqa sözlə, polis rəisi Deminski lazımi anda xəbərdar edilmişdi. Əlbəttə, qubernatorun bu hadisələr haqqında məlumat almaq şansı var idi. Ancaq gələcək münaqişələrin qarşısını almaq üçün heç bir tədbir görülmədi”.

Beləliklə, polis əməkdaşlarının bu hadisələrin baş verməsində böyük səhvlərə yol verdiklərini görmək olar.

Bəzi müsəlmanlar öz millətlərini qorumaqda fəal deyildilər və onların əksəriyyəti varlı müsəlmanlar idi. Bu problem haqqında Britaniyanın Bakıdakı konsul müavini MacDonnell bildirib. "Müsəlman xalqı bütövlükdə qeyri-fəal müşahidəçi rolunu oynadı" və bəyan etdi ki, müsəlmanlar bütövlükdə münaqişəyə girsəydilər, tək bir erməni sağ qalmazdı.

Digər tərəfdən, Amerika-Azərbaycan tarixçisi və Yale Universitetinin professoru Firuz Kazımzadə deyir ki, Daşnaksütyun partiyası müsəlmanlara qarşı əsas hərəkətverici qüvvə olduğuna görə bir çox hadisələrə görə məsuliyyət daşıyır.

Belə hadisələr 20 avqustda da təkrarlandı və ən yadda qalan hadisələr Balaxanı, Sabunçu, Ramanı və Bibiheybət kimi neft mədənlərinin yandırılması oldu.

Bir çox bölgələrdə münaqişənin yaradıcıları ermənilər idi. Məsələn, 1905-ci ildə daşnak qoşunları Cəbrayılın Qacar kəndinə hücum etdilər. Ancaq ermənilər ağır məğlub oldular və 400-ə yaxın erməni döyüşçüsü silahsız azərbaycanlılar tərəfindən öldürüldü.

Daşnak əsgərləri Şuşada da ikinci bir məğlubiyyətlə üzləşdilər. Ermənilər həyata keçirdikləri nəticəsiz hücuma dözə bilmədilər. Beləliklə, 1906-cı ildə daşnaklar ordu generalı Qoloşçapovun dəstəyi ilə Şuşaya hücum etdilər. Bu general kəndlərdəki evləri dağıtmaq üçün daşnaklara artilleriya və rus əsgərləri verdi. Lakin, azərbaycanlıların əlavə hücumları nəticəsində 10 minə yaxın erməni planlarını düzgün yerinə yetirmədi. Bir sözlə, 1905-1907-ci illərdə Yelizavetpol, Zəngəzur, İrəvan və Naxçıvanda bu iki xalq bir-birlərinə qarşı şiddətli şəkildə vuruşdular. Nəticədə minlərlə vətəndaş həyatını itirdi və aralarında uzun müddət davam edən mübahisə yarandı.

Siyasi partiyanın qurulması

Müharibə davam edərkən, 1906-cı ilin 20 fevral və 6 mart tarixləri arasında Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan tərəflərinin ziyalı şəxsləri toplandı. Məqsədləri Qafqazın yeni təyin olunmuş general qubernatoru İ.I.Voronsov-Daşkovun rəhbərliyi ilə sülh sazişi imzalamaq idi. Azərbaycan tərəfinin nümayəndələri Əhməd bəy Ağayev, Adil xan Ziyadxanov, Ələkbər Xasməmmədov, İsrafil Hacıyev, Əlimərdan bəy Topçubaşov və digərləri idi.

Danışıqlar zamanı Azərbaycan üzvləri sülh üçün ən yaxşı fikirlərini söylədilər. Hökuməti qarşıdurmalarda günahlandırır və vəzifəli şəxsləri məsuliyyətlərini xatırlamağa dəvət edirdilər. Bundan əlavə, danışıqlar zamanı Ağayev ermənilərin öz vəhşi davranışlarını dayandırmasalar, Azərbaycan türklərinin qanla cavab verəcəyini söyləmişdi. Beləliklə, danışıqlar razılaşma ilə başa çatdı və hökumət günahkar hesab edildi.

Daha sonra Difai partiyası Əhməd bəy Ağayev tərəfindən quruldu. Əslində, partiyanın yaranma yeri və tarixi Difai partiyasının məxfilik siyasətini dövlət tərəfindən açıq-aşkar bilinmə siyasətindən üstün hesab etdiyinə görə əminliklə göstərilə bilməz. Difai partiyasının fəal və vacib üzvü Nağı Şeyxzamanlının sözlərinə görə, partiya Gəncədəki qarşıdurmadan bir neçə ay sonra Gəncənin mühüm şəxsiyyətlərini bir yerə toplayaraq və millətin gələcəyini müzakirə edərək quruldu. Digər tarixçilər Difainin Bakıda 1906-cı ilin son aylarında qurulduğunu güman edirlər. Türkiyəli siyasətçi Yusuf Akçura isə Əhməd Ağaoğlunun partiyasını 1905-ci ildə qurduğunu yazıb. Qısası, Difai müharibə dövründə öz məqsədini müəyyən etmiş və onu həyata keçirməyə başlamışdı.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, məxfilik siyasəti partiyanın ən məşhur cəhətlərindən biri idi. Şübhəsiz ki, Difai qurulduqdan sonra demək olar ki, bütün vətəndaşlar bu partiyaya son dərəcə sadiq idilər. Buna görə hökumət gizli partiyanın liderini və üzvlərini müəyyənləşdirmək üçün böyük maneələrlə üzləşdi.

Difainin məqsədi nə idi?

Hər şeydən əvvəl, Difainin məqsədlərini başa düşmək üçün onun rəsmi açıqlamalarına və əsas fəaliyyətlərinə diqqət yetirməliyik. Difainin ilk bəyannaməsi azərbaycanlı siyasətçi və fəal Ələkbər bəy Rəfibəylinin evində görkəmli dini lider Məhəmməd Pişnamazzadə tərəfindən yazılmışdı. Partiyanın məqsədi bu cümlələrdə açıq şəkildə ifadə edildi. “Mütəşəkkil hərbi gücə və müxtəlif silah materiallarına sahib olan Daşnaksütyun əsas məqsədlərinə çatmaq üçün bütün erməniləri və Qafqaz hökumətini öz hakimiyyəti altına almağa çalışır. Onların əsas məqsədi hamısını öldürdükdən sonra Qafqazdakı müsəlmanların ərazilərini işğal etməkdir. Daşnaksütyun əmin olmalıdır ki, biz ermənilərin xoşbəxtliyinin millətimizin bədbəxtliyi üzərinə gerçəkləşməyinə qətiyyən icazə verməyəcəyik”.

Bu cümlələrlə Difainin əsas məqsədinin millətin hər bir fərdini daşnak terror təhlüəsindən qorumaq olduğu aydın olur.

Bir maraqlı məlumat budur ki, Difainin yaranması üçün ikinci əsas səbəbinin olması idi. Söhbət kənd yerlərində yaşayan yerli əhalinin təhsili və azadlıq ideyasının bütün vətəndaşlara tanıdılması ilə bağlı idi. Bu hərəkətin əsas səbəbi o idi ki, Difai millətin təhlükəli günlərdə var ola bilməsinin milli kimliyi dərk etməsindən və milli adın dini addan fərqlənməsinin əhəmiyyətindən asılı olduğuna inanması idi.

Difai sui-qəsdləri

Difai birini öldürmək mövzusunda çox diqqətli və dəqiq idi. Birincisi, Difai yalnız azərbaycanlılara mənfi təsir göstərən və münaqişədə erməniləri dəstəkləyən insanları qətl etmişdi. Kimsə seçilsə, üç gün müddət üzr istənilmək üçün verilirdi. Bu fürsəti canları üçün dəyərləndirməyənlər isə çox güman ki, ölü tapılırdılar. Ölüm xəbəri kağızlara Difai möhürü ilə yazılmış və hər dəfə kimsə tərəfindən divara böyük diqqətlə qoyulurdu. Bununla da polis əməkdaşları onları müəyyənləşdirə bilmirdilər.

Difainin Bakı, Şuşa, Gəncə, Ağdam, Yevlax və Cəbrayıl kimi fərqli şəhərlərdə çoxlu şöbələri var idi. Hər filialın öz təbliğatçısı var idi və bütün şəhərlərdə bu rəqəm 6-17 idi. Bundan əlavə, filialların öz xüsusi gücü var idi. Ən böyüyü 400 nəfərdən ibarət olan Şuşa bölməsi idi.

Difai üzvlərinin çoxu adi vətəndaşlar və öz sahələrində mütəxəssisləşmiş məşhur vətənpərvərlər idi. Ancaq cinayətkarların partiya üzvü olmaq şansı yox idi. Kimsə üzv olmaq istəyirsə, təbliğatçılarla təkbaşına danışmalı idi. Gizli çıxışlardan sonra xüsusi bir and içmiləli idi.

Nağı Şeyxzamanlının sözlərinə görə, Difainin ilk qurbanları Kiresçinski və Azərbaycan türklərini öldürməkdə və evlərini yıxmaqda böyük köməkliyi olan qubernator Qoloşçapov idi. Qoloşçapovun qatili Gülablı kəndindən olan yerli vətəndaş Hüsü idi. Ona məşhur Smith & Wesson silahı verildi. Bundan əlavə, Qoloşçapovun sui-qəsdi zamanı çox maraqlı bir hadisə baş verdi. Goloşçapov duş alarkən Hüsünün onu öldürmək üçün böyük şansı var idi. Ancaq, Hüsü o vaxt Qoloşçapovu öldürmədi. Qəribə davranışını belə izah etdi. “Düşmən olanda nə olar ki! Onun ikinci dünyaya təmiz bədənlə getməsinə icazə verdim".

Sui-qəsdlərdən sonra polis şöbələri Difai ilə bağlı bütün məlumatları araşdırmağa başladı. Çünki polis əməkdaşları kiçik fəaliyyətlərlə Difai əməliyyatlarını dayandıra bilməyəcəyini və kral ailəsinin Qafqazdakı nüfuzunun təhlükə altında olduğunu bilirdilər. Bu səbəbdən polis əməkdaşları hər hansı bir Difai üzvünün adını çəkə biləcək birinə 50.000 manat təklif etdi. Ancaq bu böyük təklif vətəndaşların əksəriyyətinə təsir etmədi. Lakin Difai üzvü olan və polis şöbəsində işləyən Sədrəddininin diqqətini polis bölmələrinə tez-tez gələn Difai üzvü Molla Hadi çəkdi. Onu araşdırdıqdan sonra Difai, Molla Hadinin ona xəyanət etdiyini bildi. Beləliklə, Molla Hadi Difai partiyası tərəfindən öldürüldü.

1906-cı ilin dekabrında Difai Naxçıvanın keçmiş başçısı Engeli Naxçıvan qırğınında iştirakına və gəncləri azərbaycanlıları öldürmək barədə təşviq etdiyinə görə öldürdü. 1907-ci ilin mayında Şuşa sakinləri Muxtar Cabbaroğlu və Rəhim Muxtaroğlu xainliyə görə öldürüldü. Bundan əlavə, 1907-ci ilin iyulunda Jakov hədiyyə qarşılığında ermənilərə silah verdiyinə görə öldürüldü. Nəticədə, qeyri-rəsmi olsa da, Difainin təsirli fəaliyyətindən sonra hökumət demək olar ki, Qafqazdakı hakimiyyətini itirdi. İnsanlar əyalət məhkəmələrinə getmək əvəzinə problemlərini həll etməsi üçün Difaiyə danışırdı. Bundan əlavə, bütün dövlət adamları Difainin öldürülməsindən qorxurdular. Buna görə hökumətin iş yerlərinin əksəriyyəti təsirsiz hala gəldi və onların mövcudluğu böyük təhlükə altında idi.

4 mart 1908-ci ildə Qafqaz valisi Difainin fəaliyyətinin ləğvi üçün yeni bir sərəncam imzaladı. Üzvlər daha sonra polis tərəfindən tapılaraq Azərbaycanın və ya Rusiyanın müxtəlif bölgələrində həbsxanaya göndərildi. Təəssüf ki, Difai lideri Əhməd bəy Ağaoğlu hökumətdən gələn yüksək təzyiq səbəbiylə Türkiyəyə getdi. Nəticədə Difai gücünü tamamilə itirdi və Azərbaycan Respublikasının ikinci Baş Naziri olacaq Nəsib Yusifbəylinin 1917-ci ildə qurduğu Türk Federalist Partiyası ilə birləşdi.

Nəticə

Fəaliyyəti çox qısa bir müddətdə gerçəkləşsə belə, Difai azərbaycanlıların təhlükəsizliyi və təhsili üçün çox təsirli bir partiya idi. Difai müstəqillik ideyasını hər yerdə bütün vətəndaşlara çox qısa bir müddət ərzində yaya bilirdi. Difai üzvlərinin kimliyi öyrənildikdə isə bu partiyanın Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasına nə qədər töhfə verdiyini görə bilərik. Məsələn, Nağı Şeyxzamanlı Azərbaycan Respublikası dövründə kəşfiyyat xidmətinin rəhbəri idi. Xəlil Xasməmmədov Azərbaycan Cümhuriyyəti Ədliyyə naziri və Azərbaycanın Osmanlı Türkiyəsində ilk səfiri idi. Behbud xan Cavanşir Daxili İşlər naziri və Azərbaycan Cümhuriyyəti Ticarət və Sənaye nazirinin müavini idi. Ələkbər Rəfibəylinin oğlu Xudadat Rəfibəyli Azərbaycan Cümhuriyyətinin Səhiyyə naziri və Gəncənin qubernatoru idi.

Son olaraq, Difai Azərbaycan türkləri üçün çox vacib və nüfuzlu bir tərəf idi. Sovet İttifaqı Difai siyasətini və arxivdə onun haqqında edilən araşdırmaları qadağan etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan türkləri 1991-ci ildə ikinci müstəqillik qazandıqdan sonra Difainin vətənlərinə verdiyi böyük töhfələri öyrənə bildilər. Yuxarıda göstərilən bütün məlumatları nəzərə alsaq, Difai və onun töhfələrinin Azərbaycanın siyasi tarixi üçün unudulmaz hala gəldiyi danılmazdır.

Hüseyn ƏLİLİ

Mənbələr:

1. “Difai”. Eldar Azizov. Baku 2009

2. “Bloody Years”. M.S.Ordubadi

3. “The Memories of the National Liberation Movement in Azerbaijan”. Nahgi Sheykhzamanli. 1964

4. https://www.youtube.com/watch?v=XP4oyF-3YMQ

5. https://www.youtube.com/watch?v=rW9mqa2_6NI

6. “Difai Patriots”. Sabir Rustemkhanli. Baku 2012. Qanun Publishing House

7. Musa QasImlı. From Armenian problem to Armenian Genocide: In the exploration of real history. Baku-2014. https://www.academia.edu/31654693/Musa_Qasimli_Ermeni_meselesi.doc?fbclid=IwAR2MRUSrjPfbUu3fYSVS3ml6rNU88qNcFGWxRddbd4dlOZJfWieGUtQnL-8

Ana səhifəyə dön