16:45 / 03-05-2025
Yoxlama - Akif Abbasov yazır
Qarət olunmuş Afrika… - Çevrilişlər qəbiristanlığında hansı tayfalar hakimiyyətə gətirilir?
Tarix: 09-09-2023 19:07 | Bölmə: Slayd
Qarət olunmuş Afrika… - Çevrilişlər qəbiristanlığında hansı tayfalar hakimiyyətə gətirilir?

Afrika qitəsindəki son çevrilişlərdə etnik mənsubiyyətə əsaslanan idarəetmə yanaşmasına üstünlük verildiyi diqqət çəkir.

Reyting.az
-ın xəbərinə görə, Afrika kimi həm zəngin, həm də yoxsul qitədə tayfaların hakimiyyətə gətirilməsi prosesini Aralıq dənizi Hövzəsi və Afrika Sivilizasiyalarının Tətbiqi və Araşdırması Mərkəzinin direktoru, professor Yunus Turhan şərh edib.

Professor əvvəlcə diqqəti tarixə yönəldib:

“1960-cı ildə toqolu 28 yaşlı gənc çavuş Etienne Eyadema Kamboca, Benin, Niger və Əlcəzairdə Fransa ordusunda xidmət etdikdən sonra - 1962-ci ildə Toqoya qayıdıb və daha yüksək rütbə alıb. İddialı gənc Etienne Eyadema üçün gələcək böyük arzularla dolu idi. Ancaq Toqonun ilk prezidenti Silvanus Olimpionun müstəqillik əldə etdikdən sonra mülki idarəçiliyi gücləndirmək üçün ordunu azaltmaq qərarı Eyadema kimi gənc əsgərlərin qovulmasına səbəb oldu. Afrika tarixinə damğasını vuracaq hadisə də məhz belə bir mühitdə baş verdi.

Eyademanın hakimiyyəti ələ keçirmək istəyi 35 yaşlı Emmanuel Bodjolle ilə qanlı plana çevrildi və nəticədə prezident Silvanus Olimpionuya paytaxt Lomedə - ABŞ səfirliyi qarşısında sui-qəsd edilməsi ilə nəticələndi. Beləliklə, hakimiyyəti ələ keçirən Eyadema Səhra altı Afrikanın “ilk” çevrilişinin səhifəsini qanlı şəkildə açdı”.

Afrikada çevrilişə 214 cəhd olub

Yunus Turhanın sözlərinə görə, Afrikadakı çevrilişlər silsiləsinin ilk halqasını təşkil edən bu aksiya baş verəndə Nigerdəki son çevrilişin memarı Abdurrahman Txianinin cəmi 2 yaşı olub:

“O zaman, Keniya cəmi bir gün müstəqil ölkə olduğu halda, Afrikanın cənubundakı 22 ölkə hələ də müstəqillik bəyannaməsini dərc etməmiş və Berlin Konfransından (1885) 78 il keçmişdi. Qısası, Afrika qarət olunurdu”.

Professor qeyd edib ki, hərbi çevrilişlər Afrikanın müstəmləkəçilikdən sonrakı siyasi, iqtisadi və sosial quruluşunda iz qoyan ən mühüm hadisələrdən biridir:

“1950-2020-ci illər arasında dünya üzrə 486 çevriliş cəhdindən 214-ü Afrika qitəsində baş verib. Bunlardan 106-sı uğurlu, 108-i uğursuzluqla nəticələnib, 140-dan çox dövlət çevrilişi planının qarşısı alınıb. 26 iyul 2023-cü ildə Nigeriyada baş verən son çevriliş, Malidə 2020-ci ilin avqustunda və 2021-ci ilin mayında, Qvineyada 2021-ci ilin sentyabrında və Burkina Fasoda 2022-ci ilin yanvar və sentyabrında baş verən çevrilişlərə əlavə edildikdə, cəmi Afrikada 220 hərbçi həlak olub.

Etnik mənsubiyyətə önəm verən idarə, orta və uzunmüddətli perspektivdə sosial sülhü aradan qaldırmaqla hakimiyyətini müəyyən sosial qrupa söykənməyin ictimai-siyasi bədəlini ödəyir. Bu kontekstdə ildə orta hesabla 3 çevriliş cəhdinə şahidlik edən qara qitəni “Çevrilişlər qəbiristanlığı” adlandırmaq yerinə düşərdi.

Çevrilişlərin ən çox görüldüyü ikinci coğrafiya Cənubi Amerikadır. Burada da 70-i uğurlu, 76-sı uğursuz olmaqla ümumilikdə 146 dövlət çevrilişi cəhdi olub. Hər iki coğrafiya Qərb imperializminin bütün variantlarını hiss etmələri baxımından oxşardır. Məhz çevriliş faktı vasitəsilə biz Qərb imperializminin irsinin hər iki qitənin ümumi tarixi retrospektivinə nə qədər təsir etdiyini və ölkələrin militarist quruluşunun hələ də bu mirasın davamı kimi siyasəti necə dizayn etdiyini görə bilərik. Digər tərəfdən, müstəmləkə idarəçiliyi yanaşmasının təbii davamı kimi asılı əmək təşkilatlarının və dominant etnik qrupun gücü üzərində qurulan idarəetmə strukturunda Peru sosioloqu Anibal Quijano dediyi kimi, “güc müstəmləkəçiliyi” praktikasına çevrib.

Etnik qrupların hakimiyyət savaşı


Qərbi Afrikanın keçmiş Fransa müstəmləkə ölkələrindən biri olan 56 min kvadrat kilometrlik Toqoda başlayan çevrilişlər zəncirinin bugünkü çevrilişlərlə üst-üstə düşdüyü nöqtə “Güc Etnik Mənsubiyyəti”dir. Əslində, Toqodakı 40 etnik qrupun yüzdə 13,4-ünü təşkil edən və ikinci böyük qəbilə olan Kabre qəbiləsinə mənsub olan çevrilişçi Eyadema hökuməti, Toqo siyasətində etnik əsaslı idarəetmə yanaşmasının gücləndirilməsini təmin etdi. Bura ordunu öz etnik qrupundan olan insanlarla doldurmaq da daxildir. Etnik mənsubiyyətə önəm verən idarə, orta və uzunmüddətli perspektivdə sosial sülhü aradan qaldırmaqla hakimiyyətini müəyyən sosial qrupa söykənməyin ictimai-siyasi bədəlini ödəyir. Hakimiyyətdə qalmağın yeganə sığortası etnik cəhətdən hazırlanmış silahlı qüvvələrdir. Son Niger çevrilişini bu prizmadan oxumaq lazımdır. Niger çevrilişinin baş memarı, Prezident Mühafizəsi Alayının komandiri, 62 yaşlı general Əbdülrəhman Txiani ölkənin ən böyük etnik qrupu olan Hausadandır. Nigerdə əhalinin 54 faizi Hausa etnik qrupundan ibarətdir, ardınca təqribən 21 faizlə Sonqhai və 10 faizlə tuareglər gəlir. Çevrilişlə devrilən lider Məhəmməd Bazum ölkənin 0,3 faizini təşkil edən Diffa bölgəsində yaşayan köçəri Diffa Ərəb qəbiləsinə mənsubdur”.

Afrikanı çevrilişlərdən necə xilas etməli?


Professor əmindir ki, Afrikadakı çevrilişlərdən xilas olmaq üçün müxtəlif etnik qruplar arasında möhkəm harmoniyaya nail olmaq və üst quruluşda milli kimlik hissini formalaşdırmaq lazımdır:

“Burkina Faso üçün də oxşar mənzərə var. 2022-ci ilin sentyabrında dövlət çevrilişi ilə hakimiyyətə gələn İbrahim Traore ölkənin ikinci ən böyük qəbiləsi Dioulaya mənsubdur. Əsasən Mali, Burkina Faso və Fil Dişi Sahilində yaşayan Dioula etnik mənsubiyyəti İslamın Qərbi Afrikada yayılmasında mühüm rol oynayıb. Cəmi 9 ay əvvəl çevrilişlə hakimiyyətə gələn Paul-Henri Sandaogo Damiba ölkənin ən böyük etnik qrupu olan və əhalinin 50,2 faizini təşkil edən Mossia qəbiləsindəndir.

Malidə də vəziyyət fərqli deyil. 2020-ci ildə çevrilişlə devrilmiş prezident İbrahim Bubakar Keyta 9,6 faizlə ölkənin 4-cü ən böyük etnik qrupu olan Minianka qəbiləsinə mənsubdur. Niger-Konqo dilində danışan bu insanlar Senufo qəbiləsinin alt qrupu hesab edilir. Çevrilişi həyata keçirən general Assimi Qoita Malinin əsas etnik qruplarından biri olan və ümumi əhalinin yüzdə 50-dən çoxunu təşkil edən və Bambara, Malinke və Sarakole qruplarından ibarət Mande qəbiləsindəndir.

Nəticə etibarı ilə Afrikada hərbi çevrilişlərdən bəhs edərkən sırf xarici dinamikadan çox, müstəmləkəçilik dövründə tətbiq edilən daxili etnik formasiyanı və militarist struktur daxilində fraksiyalararası rəqabətin ölçüsünü nəzərə almaq lazımdır. Son nəticədə Afrikada çevrilişlərdən xilas olmaq üçün müxtəlif etnik qruplar arasında möhkəm harmoniyaya nail olmaq və üst quruluşda milli kimlik hissini qurmaq lazımdır”.

E. KAMAL
Reyting.az




Bölməyə aid digər xəbərlər