Orta Asiyada yeni narahatlıq mənbəyi yaranıb
Tarix: 31-07-2023 12:53 | Bölmə: Slayd
Orta Asiyada yeni narahatlıq mənbəyi yaranıb

Avqust ayının əvvəlində Aşqabad Əfqanıstanla həmsərhəd dövlət başçılarının ilk sammitinə ev sahibliyi edəcək. Türkmənistan, Tacikistan və Özbəkistan prezidentləri Əfqanıstanda vəziyyətin gərginləşdiyi təqdirdə əməkdaşlıq imkanlarını, hərəkətlərin əlaqələndirilməsini və hazırkı Əfqanıstan hökuməti ilə konstruktiv işi müzakirə edəcəklər.

Bir gün əvvəl Astanada ABŞ-ın Əfqanıstan üzrə xüsusi nümayəndələrinin iştirakı ilə C5+1 formatında Mərkəzi Asiya ilə Əfqanıstan arasında əməkdaşlıq məsələləri müzakirə edilib, iyulun 30-31-də isə söhbət Dohada davam etdirilib.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Nezavisimaya qazeta” yazıb.

Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:

Əfqanıstan hökuməti ölkəni böhrandan çıxarmaq üçün sanksiyalara son qoymağı, “qara siyahı”ları ləğv etməyi və əfqan bank ehtiyatlarının sərbəst buraxılmasını təkid edir.

Bu və digər məsələlər ABŞ-ın Əfqanıstan üzrə xüsusi nümayəndəsi Tomas Uestlə Əfqanıstan hökumətinin səlahiyyətlərini icra edən nümayəndə heyəti arasında aparılan danışıqlarda müzakirə olunur. Əfqanıstanın xarici işlər naziri Əmir Xan Müttəki Dohadakı nümayəndə heyətinə başçılıq edir.

Hakimiyyətdə olan “Taliban” hətta qızlar üçün ali təhsili qaytarmağa söz verir, çünki bunun ləğvinə görə Əfqanıstan hökuməti beynəlxalq səviyyədə qınanır.

“Əfqanıstanda yaranmış uzunmüddətli qeyri-müəyyənlik həm sərhəddəki sabitliyə inam baxımından, həm də öz inkişaf maraqları baxımından qonşu dövlətlərə yaraşmaz. İstər Özbəkistanda, istərsə də Türkmənistanda Əfqanıstan dəqiq olaraq inkişaf resursu kimi qəbul edilir. Bura xüsusən, tanınmış transsərhəd nəqliyyat və enerji layihələrinin - TAPI, TUTAP, Trans-Əfqan Dəmir Yolu və başqalarının həyata keçirilməsi istəyi daxildir. Daşkənd və Aşqabadın Əfqanıstandakı vəziyyətlə bağlı mövqeləri Moskvanın, Pekinin, Tehranın, İslamabadın mövqelərinə bənzəyir, bu mövqelər kifayət qədər konstruktivdir və ilk növbədə, sosial-iqtisadi sahədə əməkdaşlıq imkanlarının tapılmasından ibarətdir ki, bu da özlüyündə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Əfqanıstanda stabilləşmə ən mühüm amildir. Düşünürəm ki, qarşıdan gələn üçtərəfli sammitdə iqtisadi əməkdaşlıq məsələləri birinci yerdə olacaq, hər halda, bu, Özbəkistan və Türkmənistanın prioritetləridir”, - deyə tarix elmləri doktoru, Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Aleksandr Knyazev bildirib.

Əfqanıstanla bağlı xüsusi mövqeyə malik Tacikistana gəlincə, ekspertin fikrincə, bu məsələ də Aşqabad görüşünün gündəliyində olacaq. Daşkənd və Aşqabaddan fərqli olaraq, Düşənbə Əfqanıstandakı etnik məsələnin xüsusi prioritet olduğu mövqeyini həddindən artıq siyasiləşdirir.

“Bu mövqe Tacikistanın praktiki maraqları baxımından səmərəsizdir və təbii ki, Əfqanıstanda sabitliyə kömək etmir. Əfqanıstanda millətlərarası münasibətlər məsələsində artıq müəyyən gərginlik var və onun kənardan sonsuz pedala çevrilməsi vəziyyəti daha da pisləşdirə bilər. Ola bilsin ki, Özbəkistan və Türkmənistan liderləri Tacikistan Respublikasının bu mövqeyini daha böyük praqmatizm istiqamətində düzəltmək üçün ona təsir göstərməyə çalışsınlar”, - deyə Knyazev vurğulayıb.

Türkmən politoloqu Serdar Aytakov hesab edir ki, Əfqanıstanda bu gün həm ölkə daxilində, həm də xaricdə diqqəti cəlb edən etnik faktordur. Fakt budur ki, “Taliban” hökuməti Əfqanıstan puştunlarının ölkənin şimalına köçürülməsi proqramını bərpa edib. Amma hələ ki, bunun hansı proses olduğuna dair heç bir anlayış yoxdur.

“Bu, Pakistanla şərti sərhəddən ən “zorakı”ların köçürülməsidir və Pakistan hakimiyyətinin təzyiqi altında ən azı sərhədlərində gərginliyi azaldır və ya Əfqanıstan “Taliban”ın etnik tərkibini dəyişdirmək təşəbbüsüdür. Həm də şimal əyalətləri hesabına. Bu, tez-tez keçmişdə müxtəlif Əfqanıstan rəsmiləri tərəfindən tətbiq edilib. Bu hərəkətlər sadəcə olaraq, Düşənbəni çox narahat edir və başqalarının - Aşqabad və Daşkənddə nisbətən az diqqəti cəlb edir. Əgər Türkmənistan hökuməti Əfqanıstan ərazisində soydaşları ilə işləməyi öyrənibsə, bu ərazilərdə puştun ekzogen komponenti böyük narahatlıq doğurur və indi qonşu ölkələrin hakimiyyət orqanları bunun nə ilə təhdid edə biləcəyini anlamağa çalışırlar”, - deyə Aytakov qeyd edib.

Knyazevin fikrincə, puştunların köçürülməsi, yəni “Təhrik-e Taliban Pakistan”ın köçürülməsi baş verir, lakin onun miqyası o qədər kiçikdir ki, Əfqanıstanın şimalında etnik tarazlığın dəyişdirilməsi sadəcə ikiüzlülükdür.

“Puştunlar uzun müddət Əfqanıstanın şimalında yaşayırlar, 1895-ci ildən etibarən Əmir Əbdürrəhman xanın sonrakı bütün illərdə davam etdirdiyi köçürmə siyasətinin tərkib hissəsi kimi onlar cənubdan köçüblər. İstisnasız olaraq bütün şimal əyalətlərində puştun əhalisinin nisbəti çox nəzərə çarpır. Keçən əsrin 90-cı illərində və ondan sonrakı illərdə puştunların əhalinin əksəriyyətini təşkil etdiyi Herat, Bağlan, Badqis, Bədəxşan, Qunduz, Fəryab, Bəlx əyalətlərində təsadüfən ulusvolilərə (rayonlara) baş çəkdim. Yeni məskunlaşanların sayı bir neçə min nəfər olsa belə, bu etno-demoqrafik mənzərədə heç nəyi əsaslı şəkildə dəyişməyəcək. Əgər onların arasında həqiqətən də ailələri ilə birlikdə Pakistanın “Təhrik-e Taliban” hərəkatının yaraqlıları varsa, bu, çətin ki, təhlükəsizlik vəziyyətinə kəskin təsir göstərsin. İstənilən bu cür qeyri-qanuni hərəkat yerli əhali tərəfindən güclü şəkildə dəstəklənməyəcək. Baxmayaraq ki, birdən-birə böyük miqrant qrupları bir yerdə toplaşsa və torpaq, su və digər sərvətlərin bölüşdürülməsi baxımından yerli sakinlərin maraqları pozulacaqsa, yerli münaqişələr qaçılmaz olacaq”, - deyə ekspert vurğulayıb.

Knyazev qeyd edib ki, puştunlar Əfqanıstanda dövlət yaradan etnik qrupdur, “əfqan” və “puştun” etnonimlərinin özləri ölkə daxilində praktiki olaraq sinonimdir. Buna görə də, 20-ci əsrin birinci yarısında ölkənin şimalında puştun əhalisinin müəyyən ekzogenliyindən danışmaq mümkün idi, lakin indi yox.

“Həm Özbəkistan, həm də Türkmənistan tərəfi Əfqanıstandakı layihələrində orada olan hökumət və biznes nümayəndələri ilə işləyirlər, mən qəti şəkildə şübhə edirəm ki, əfqan tərəfdaşların etnik mənsubiyyəti hansısa şəkildə nəzərə alınır, bunun sadəcə əhəmiyyəti yoxdur.

Yeri gəlmişkən, xatırlaya bilərsiniz ki, həm Rusiya İmperiyası, həm də Əfqanıstandakı Sovet İttifaqı həmişə ilk növbədə puştun elitası ilə işləyib”, - deyə Knyazev hesab edir.

Etnik məsələ ilə yanaşı, Serdar Berdıməhəmmədov, Şavkat Mirziyoyev və Emomali Rahmon Çin şirkətlərinin artıq yataqları işlətdiyi və neft emalı zavodu tikdiyi Əfqanıstan ərazisində Çinlə hərəkətlərin əlaqələndirilməsini nəzərdən keçirəcək. Bütün logistika Mərkəzi Asiya ölkələrindən keçir. Bundan əlavə, su problemi də var. Qoş-Təpə kanalının tikintisi ilə bağlı tərəflərin vahid mövqe ortaya qoyması vacibdir. Bu kanal birbaşa Tacikistanı təhdid etməsə də, Özbəkistan və Türkmənistan üçün birbaşa təhlükədir.

Y. QACAR
Reyting.az





Bölməyə aid digər xəbərlər