23:50 / 15-07-2025
Şahin Şıxlinskinin oğlu saxlanılıb
20:13 / 15-07-2025
Sabir Rüstəmxanlı: "Tüpürüm sənin menecerinə də..."
18:44 / 15-07-2025
Dağlıq ərazidə güclü yanğın başlayıb - (Yenilənib)
18:03 / 15-07-2025
Azərbaycan "OPEC+" kvotasından gündəlik 87 min barel geri qalıb
17:57 / 15-07-2025
Ruben Vardanyanın cinayət işi üzrə məhkəmə keçirilib - (Yenilənib)
17:48 / 15-07-2025
Keçmiş futbolçu AFFA-da şöbə rəisi təyin olunub
17:37 / 15-07-2025
Əraqçi: 120-dən çox ölkə İrana hücumları pisləyib
17:35 / 15-07-2025
Bakda Avropa Kuboku keçiriləcək
16:53 / 15-07-2025
Ukraynanın baş naziri istefa verib
16:33 / 15-07-2025
Avropanı genişmiqyaslı müharibəyə hazırlaşmağa çağırırlar
16:19 / 15-07-2025
"Neftçi” Venesuela millisinin yarımmüdafiəçisi ilə anlaşıb
16:18 / 15-07-2025
İki dövlət qurumu Şamaxıda birgə konfrans keçirir - Foto
15:44 / 15-07-2025
UEFA Azərbaycanın 9 klubuna pul köçürüb
15:25 / 15-07-2025
Bəzi rayonlara leysan yağacaq - Xəbərdarlıq
15:13 / 15-07-2025
Şəxsi məlumatları xarici kiberbunkerlərə ötürən dələduz haker saxlanılıb
14:49 / 15-07-2025
Kamran Əliyev daha iki prokurorla bağlı əmr imzalayıb
14:21 / 15-07-2025
Cəlilabadda meşəlik ərazidə yanğın başlayıb
14:20 / 15-07-2025
Avropa Rusiyanın 245 milyard dollarını Ukrayna üçün xərcləmək istəyir
14:16 / 15-07-2025
Afaq Bəşirqızı: "Xalq artisti adını sənə bibin, dayın, əmin verdirə bilər, amma..."
13:52 / 15-07-2025
Kamran Əliyevi iki prokuror təyin edib
13:47 / 15-07-2025
Rusiyanın NATO-ya hücum planı var
13:46 / 15-07-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
13:34 / 15-07-2025
Medvedev: Avropa məyus olsa da, Rusiyanın vecinə deyil
13:28 / 15-07-2025
Azərbaycanla Səudiyyə Ərəbistanı arasında bir sıra sənədlər təsdiqlənib
13:18 / 15-07-2025
Bolqarıstan Avrozonaya qəbul olunub
13:04 / 15-07-2025
İsrail ordusu xüsusi təyinatlıların düşərgələrinə hücum edib
12:41 / 15-07-2025
Musiqi, incəsənət məktəb və mərkəzlərinə qəbulun nəticələri elan olunub
12:35 / 15-07-2025
Bakıda şəhidin adını daşıyan küçənin sakinləri imdad diləyir - Fotolar
12:29 / 15-07-2025
Slovakiya Azərbaycanda fəxri konsulluq açacaq
00:11 / 11-07-2025
Ərdoğan kürd məsələsində ən riskli addımını atır
14:26 / 14-07-2025
Universitetdə biabırçılıq: tələbələrə qiymət qarşılığında cinsi əlaqə təklif olunub - Foto
13:38 / 11-07-2025
Ukrayna üçün final faciəli olacaq
12:27 / 12-07-2025
Rusiya qonşu ölkələrdə gərginlik yaratmağa çalışır
14:09 / 11-07-2025
Mollazadə: “Danışıqlardan müsbət nəticə gözləyirik”
13:51 / 11-07-2025
Cəlaloğlu: Vasitəçilər olmadan belə bir görüşün baş tutması böyük əhəmiyyətə malikdir
12:34 / 11-07-2025
Əliyev və Paşinyanın Əbu-Dabi görüşü yeni mərhələnin başlanğıcıdır
15:19 / 12-07-2025
Suriya prezidenti Azərbaycana gəlib - (Yenilənib) - Fotolar
06:13 / 13-07-2025
Qum və toz fırtınaları hər il 7 milyon insanın ölümünə səbəb olur
14:30 / 14-07-2025
Qarabağa iki köç karvanı gedib - (Yenilənib)
08:34 / 11-07-2025
Bitkoinin qiyməti ən yüksək həddə çatıb
08:03 / 11-07-2025
Ufada Əhməd Yasəvi sərgisi açılıb - Fotolar
Akif Əli yazır: Millətin öz yeri, dinin öz yeri... - Söz haqqı...
Tarix: 18-08-2019 10:47 | Bölmə: Cəmiyyət / Xəbərlər
Akif ƏLİ,
Yazıçı-publisist,
Fəlsəfə doktoru
(esse)
Sadə kütlənin yanlışı arzu edilən olmasa da, ittiham edilməli də deyil. Ancaq ziyalı zümrənin səhvi iradlara açıqdır. Müstəqilliyin ilk illərindən etibarən ölkə ziyalıları orientir seçməkdə tərəqqi ilə tənəzzül arasında qalmışdı. Və paradoks yarandı: əksər ziyalılar kütləyə qoşulub geri qayıtdılar. Az qism mütərəqqini seçdi.
Vətənin şanlı tarixini yaxşı bilməyən, öyrənmək həvəsində də olmayan “dəyirmanda oturanlar” dövlətin müstəqilliyindən daha çox dini müstəqilliyə şükr oxudu. Bütün milli-mənəvi dəyərlərimizi, ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi düşüncə nailiyyətlərimizi din pərdəsi altında, İslamın uğurları çərçivəsində izah etməyə, yazmağa, yaymağa, hətta canfəşanlıqla təkid etməyə başladılar. Allahın əvəzinə hökm çıxaranlar, peyğəmbərin əvəzinə təfsir verənlər, daşın-divarın, heyvan və bitkilərin üzərində “əski əlifba ilə yazılmış ayə” axtaranlar, “Boinq”də oturub şalvar balağının hündürlüyünü ölçənlər, saunada araq içə-içə qadın başörtüyünün dolağını sayanlar və s. “problematikanı” dartışanlar həqiqətən Allahın “möcüzəsidir”.
Söhbət təbii ki, İslamın, ya başqa bir dinin yaxşı-pisliyindən getmir. Sözümüz din haqqında yox, dini savadsızlıq haqqındadır. Din-din deyib dinin mahiyyətini anlamadan din pərdəsi altında manipulyasiya edən “diplomlu savadsızlar” haqqında... Bəzən görürsən bir səlahiyyət sahibi guya ölkəmizin özəlliyini izah edirmiş kimi, - “Bilirsiniz, biz müsəlman dövlətiyik...” - deyir. Dərhal bilinir ki, adamın nə Dövlət anlayışından, nə Millət anlayışından, nə Konstitusiyadan, nə Dindən, nə də elementar məntiqdən xəbəri var. Rəsul Rza demişkən, “zato” dövlətdən maaş alır... Aludəçilik bəzən elə absurd həddə çatır ki, birisi hətta ərəb işğalından əvvəlki tarixə aid hadisələrdən, şəxslərdən danışanda onları “bu taya” gətirib “müsəlmanlaşdırdığının” fərqinə varmır. Eynən onun da fərqinə vara bilmir ki, öz fanatikliyi ilə yad dəyirmanına su tökmədədir.
Əslində guya “dini” - təqdir, “işığı” - təmsil edən belə ziyalılar Orta əsrlərə xas xurafata qapanıb qalmaqla əslini dananlardan olurlar. Bunlar Cümhuriyyətin görkəmli şəxsiyyətlərindən Nağı bəy Şeyxzamanlının dediyi, - “Şanlı keçmişindən fəxarət duyulan Azərbaycan ölkəsi”nin keçmişini yeddinci əsrdən o tərəfə keçirə bilməyən dərrakə sahibləridir. Sanki ondan o tərəfdə Azərbaycan və Azərbaycan tarixi olmamışdır. Sanki o tərəfdə milli-mənəvi dəyərlərimiz, ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi düşüncə nailiyyətlərimiz olmamışdır. Sanki xalqın tərəqqisi naminə qaragüruha qarşı dini mövhumatla çarpışmalarda can qoymuş Babək, İ. Nəsimi, M. F. Axundzadə, S. Ə. Şirvani, H. B. Zərdabi, M. Ə. Sabir, M. Cəlil, Üz. Hacıbəyli, Ə. Haqverdiyev, C. Cabbarlı, N. Nərimanov olmamışdılar...
Əlbəttə, mürtəce meyllərin ilk və başlıca səbəbi savadla, biliklə bağlıdır. Savad, bilik olmayan yerdə xurafat baş qaldırar. Tarixi bilgisizlikdə Sovet dövrü tarixşünaslığının da “əməyi” var. Belə ki, dəmir akvariumda ümumi “Sovet xalqı” yetişdirmək hikkəsi yeridən eksperimental rejim xurafata qarşı haqlı olaraq nə qədər kəskin, effektiv mübarizə aparırdısa, ayrı-ayrı xalqların tarixinə, soykökünə, milli kimlik məsələsinə qarşı da eyni əzmlə inkarçılıq mövqeyi göstərirdi. Heç bir elmi əsası olmadan, yalnız konyuktur mülahizələr zəminində Azərbaycan tarixinin və mədəniyyətinin 1920-ci ildən başladığı kimi absurd tezislər yürüdən yadların qulluğundakı milli acizlər də qədim dövr tariximizi obyektiv araşdırmaqdan qaçıblar. Heydər Hüseynov, Ziya Bünyadov kimi əsil Qəhrəman alimlər (təbii ki, onların sayı daha artıq idi, ancaq mən bu görkəmli şəxsiyyətlərin adını yalnız nümunə kimi çəkirəm) tariximizin müəyyən dövrlərini olduğu kimi yazsalar da, hədsiz dərəcədə zəngin olan vətən tarixinin qatlarını açmaq, daxildə və xaricdə mövcud olan minlərlə əlyazmaları, xəritələri, salnamələri, digər tarixi sənədləri axtarıb tapmaq, öyrənmək, tədqiq etmək, araşdırmaq üçün bu say əlbəttə, kifayət etməzdi. Xüsusən, daha çox boşluqları olan eradan əvvəlki dövrü obyektiv, hərtərəfli işıqlandıran tədqiqatçılara ehtiyac vardı. Çünki Böyük Azərbaycanın dövlətçilik tarixini, mədəniyyət tarixini araşdırmaq, görkəmli şəxsiyyətləri tapıb üzə çıxartmaq, mürəkkəb hadisələrin dolğun, dəqiq mənzərəsini yaratmaq üçün böyük də elmi potensial gərəkdir. Bir vaxtlar böyük ərazisi olan, sonra davamlı istilaların küncə sıxışdırdığı Azərbaycan torpağında mövcud olmuş bütün qədim dövlətlərin, bəyliklərin, xanlıqların, sultanlıqların hamısını tapmaq, öyrənmək, dünyanın dörd bir tərəfində böyüklü-kiçikli muzeylərə, kolleksiyalara səpələnmiş dəlil-sübutları, sənədləri, arxiv materiallarını yığıb-yığışdırmaq asan iş deyildi. Bunun üçün fars, rus, alman, ingilis, fransız, ərəb dillərini bilən peşəkar mütəxəssislər hazırlamaq lazım idi. İstilalar zamanı ölkəmizdə təkcə var-dövlət, qızıl-gümüş, bağ-bağat yağmalanmayıb, həm də mədəniyyət abidələri, kitablar, əlyazmalar daşınıb aparılıb (ərəb, monqol, rus, bolşevik işğallarından sonra bu gün də ermənilər eyni talanı davam etdirirlər). Odur ki, Ərəb, Rusiya, İran, eləcə də çarın canişini əyləşən Gürcüstan arxivlərində, digər xarici ölkələrin arxiv və muzeylərində Azərbaycan tarixi ilə bağlı nə qədər qatı açılmamış materiallar yatır. Əsrlər boyu yığılıb qalmış bu nəhəng mənbələri alimlərimiz yalnız dövlətin dəstəyi və himayəsi ilə axtarıb, tapıb gerçək tariximizin tədqiqinə cəlb edə bilərdilər. Müxtəlif dövlət-hökumət qurumlarının, Elmlər Akademiyasının müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının, universitet rəhbərlərinin diqqəti bu sahələrə yönəltməsi, beş-on nəfərin yox, bəlkə də yüzlərlə tədqiqatçının müxtəlif profillər üzrə hazırlanması, işə cəlb edilməsi, istiqamətləndirilməsi, stimullaşdırılması xalqın mənafeyi baxımından zəruridir.
Ancaq heyhat... 1920-ci ildən 1990-cı illərədək bu sahədə işlər, bir adam demişkən, “dondurulub”. Qədim dövrün tədqiqatını öz monopoliyasında saxlayan konyukturçu akademislərin gözü Kompartiya ideoloqlarının ağzına baxıb və tariximizi olduğu kimi yazmağa öz “ağzının cəsarəti” çatmayıb. Qədim tariximizi öyrənməyə cəsarəti çatmayanlar qəzet, televiziya, radio materallarını köçürüb özlərinə elmi iş düzəldir, ad-san qazanırdılar (heç də şişirtmirəm, şəxsən mən tele-radio verilişlərimin ssenari mətnləri üzrə elmi iş, kitab, məqalə yazanları tanıyırdım). Biz sözlə, ən mühüm hadisələrin tədqiqatdan kənarda qalması nəticəsində həm elmi ictimaiyyət arasında dövr edən, həm də orta və ali məktəblərdə kütləvi tədris edilən şanlı keçmişimizin mənzərəsi təhrifli, yarımçıq, maraqsız süjetlərlə dolub və asta-asta unudulub... Bu səbəbdən müstəqillikdən sonrakı dövrdə bəzi ziyalıların orientir tərəddüdləri üçün bəlkə də hardasa bəhanə var.
Ancaq nadancasına xurafat girdabına yuvarlanmanın bir ayrı səbəbi də olub. Sovetlərdən qurtulub yeni müstəqillik əldə etmiş ölkənin kommunizmdən fərqli öz ideologiyasının yaradılmaması. Qafqazda yerli xalq olan türkdilli Azərbaycan oğuzlarının qədim milli-mədəni, əxlaqi dəyərləri, qədim tarixi, qədim dini, qədim dövlətçiliyi, görkəmli şəxsiyyətləri göz önünə alınmaqla dərhal hazırlanmalı olan bu cür milli ideologiya bütün ictimai-siyasi, hüquqi, iqtisadi, hətta hərbi quruculuq işlərindən də öndə getməli idi. Bu ideologiyanın elmi-nəzəri bazası üçün həm klassik ədəbi-fəlsəfi fikir nümayəndələrinin, həm fəaliyyəti bolşeviklər tərəfindən yarımçıq kəsilmiş milli hökumətin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərinin, həm də öz vicdanlı alimlərimizin əsərləri ən yaxşı örnəkdir. Təəssüf ki, xalqın böyük inam bəslədiyi növbəti milli hökumət, - AXC-Müsavat hakimiyyəti - bu əlverişli fürsəti dəyərləndirə bilmədi, iş təşkil olunmadı. Əksinə, o dövrdə yanlış olaraq ictimai fikirə ideologiyanın kommunizm mirası olduğu yeridildi ki, bu da savadsızlıqdan irəli gəlirdi...
Qısaca tezislər şəklində nəzər yetirdiyimiz səbəblər üzündən tarix elmimiz – eyni qaydada cəmiyyətimiz, xüsusən, gənclərimiz, - müstəqillik dönəminə öz qədimliyindən demək olar ki bixəbər halda gəlib çıxdı. Artıq o qədim dövrü yenidən öyrənmək, araşdırmaq üçün yaşlı nəslin vaxtı, gənclərin isə həvəsi qalmamışdı. Beləcə, danışmaq lazım olanda hərə öz bildiyi səviyyədə danışıb mülahizə yürüdür, iddia bildirirdi ki, nəticədə zərbə - “Vətən, vətən, sənə dəydi”!
***
Haşiyə: Hörmətli oxucu düşünməsin ki, bunları indi dilə gətirməklə, mən də “təpik altında” qalanlara “fürsətdən istifadə edərək” irad bildirirəm. Əsla! Tanıyanlar bilir. Mən həmişə sözümü zamanında demişəm. Sözügedən məsələ barədə də Milli hakimiyyətin lap ilk günlərində - hələ 1992-ci ildə Milli Məclisin sədri ilə görüşdə təklifimi vermişəm. Və o görüş təsadüfi, ayaqüstü, tədbirlərarası qısa fasilələrdə olmayıb ki, aradan bu qədər vaxt keçəndən sonra kimsə buna “uydurma” desin. Sözümü rəsmi protokol görüşündə demişəm.
...1992-ci ilin mayında həm də qaçqınların kütləvi axını ilə Ali Sovetə doğru əzəmətli yürüş təşkil edən elçibəyçilər hakimiyyəti ələ aldıqdan az sonra, bütün ictimai-siyasi proseslərin fəal iştirakçısı olan qaçqınların təmsilçisi - Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti (AQC) İH-nin nümayəndələri bir sıra təkliflərlə hakimiyyətlə görüşə getdi. Mən də AQC-nin orqanı olan “Vətən səsi” qəzetinin Baş redaktoru kimi nümayəndə heyətinin tərkibində idim. Görüş Prezident Aparatında, Elçibəyin seçkisinə qədər Prezident səlahiyyətlərini icra edən Ali Sovetin sədri İsa Qəmbərlə keçirilirdi. AQC İH-nin nümayəndələri Niftalı Qocayev, Abbas Səfərov, Həsən Balıyev, Həsən Mirzəyev və b. çıxış edərək qaçqınların problemlərinin həlli istiqamətində ölkə rəhbərliyinə dəyərli təklifləri verdilər. Yeni hökumətin rəsmiləri hamıya çox diqqətlə qulaq asır, qeydlər aparırdılar... Təbii, sonralar hamısı unuduldu getdi, heç nə icra olunmadı. Ancaq sözüm onda deyil.
Həmin görüşdə mən də çıxış edib tarixi dövrün ruhuna və keçirilən görüşün ciddiliyinə uyğun olaraq, öz qəzetimizin qayğılarından yox, dövlətin qayğılarından danışmağa üstünlük verdim. Sovet imperiyasından qurtularaq yenicə müstəqillik əldə etmiş milli dövlətimizin özünün təxirəsalınmadan elmi əsaslar üzərində yeni milli ideologiyasının hazırlanmasının vacibliyindən danışdım. Ümumiyyətlə, o vaxtlar mətbuatda, ali məktəb auditoriyalarında “Dövlət və İdeologiya” mövzusunda tez-tez məqalələrim, çıxışlarım, müsahibələrim olurdu. Prezident səlahiyyətlərini icra edən yüksək vəzifəli şəxslə görüşdə də kommunizmdən fərqli Milli İdeoloji konsepsiyanın işlənməsindən söz açıb, milli dövləti əski sovet dövlətindən fərqləndirən cəhətlərin imperiyadan yeni çıxmış sadə xalq kütlələrinə daha ətraflı izah edilməsinin zəruriliyini bildirdim. İctimai-siyasi, mənəvi-mədəni sahələrdə özgür milli dəyərlərimizin geniş təbliğinin digər dövlət işlərindən heç də az əhəmiyyət kəsb etmədiyini dedim. Və qeyd etdim ki, yeni dövlət quruculuğu prosesində kütlələr arasında indiki hakimiyyətin əvvəlkindən fəqli olaraq öz xalqımıza məxsus milli, mədəni, tarixi köklər üzərində dayaqlandığı barədə izahat işləri mütləq aparılmalıdır. Belə iş kütləvi şüurda milli dövlətçilik amalına bağlılığı artırmaq, xalqı dövlətin ətrafında daha sıx birləşdirmək üçün lazımdır. Sözümün sonunda təklif etdim ki, bu işlərin qurulması üçün ən yüksək səviyyədə ölkə rəhbərliyinin iradəsi ortaya qoyulmalı və Aparatda müvafiq qurum yaradılmalıdır.
Mən sadəlövhcəsinə qlobal məsələlər haqqında düşünüb danışsam da, sonradan bəlli oldu ki, xalqın dəstəyi ilə hakimiyyəti ələ keçirən xalqın sevimli liderləri xalqdan tam arxayın olduqları üçün daha xalqın nümayəndələrinə məhəl qoymurdular. Respublikada tam səlahiyyət sahibi olan rəhbər şəxsin ciddi məsələyə özfəaliyyət səviyyəsində reaksiyası çox təəccüblü oldu. Başının böyük dövlət işlərinə qarışdığını deyən faktiki Prezident məni dinlədikdən sonra, özünəməxsus təmkinlə belə “xırda məsələlər dövlətin yox, siz jurnalistlərin işidir” deyib, ideoloji işi qəzetçilərin özlərinin aparmalı olduğunu tövsiyə etdi... Belə yanaşma təkcə dövlət idarəçiliyindəki təcrübəsizlikdən yox, həm də nəzəri hazırlıqsızlıqdan irəli gəldiyi üçün mütəəssiredici idi. Mən “ i.o. Prezidentin” dövləti təfəkkürdən uzaq rəhbər tövsiyəsinə daha çox ona görə təəssüf etdim ki, bu minvalla “bəy”lərin müstəqil dövlətimizi qura və qoruya biləcəklərinə inamım azaldı...
Onu da deyim ki, mənim təklifim təkcə təhsil aldığım Bakı Ali Partiya Məktəbində və sonra da kafedra müdiri kimi çalışdığım Bakı Sosial İdarəetmə və Politologiya İnstitutundakı tədris prosesində topladığım nəzəri biliklərdən irəli gəlmirdi. Gənc milli hökumətin ideoloji işə ciddi yanaşmaq barədə təklifim həm də tarixi təcrübədən irəli gəlir, bizdən öncə əski imperiyanın küllükləri içərisindən çağdaş, demokratik Türkiyə Cümhuriyyətini qurmuş Qazi Mustafa Kamal Paşanın dühasından qaynaqlanırdı. Atatürk deyirdi: “Qabaqcıl hökumətçiliyin fərqləndirici xüsusiyyəti - xalqı öz qüdrətinə və böyüklüyünə səmimiyyətlə inandıra bilməkdədir. Bu fikrin böyüklü-kiçikli bütün Cümhuriyyət məmurları arasında ən geniş şəkildə yayılmasına önəm vermək lazımdır.”
...Cəmi bir il sonra artıq keçmiş sovet hakimiyyətinin xiffətini çəkməyə başlamış xalq kütlələrinin Gəncə hadisələrindən sonra elçibəyçilərin süqutunu sükutla qarşılaması iqtidar məmurlarının bütün digər sahələrdəki uğursuzluqları ilə yanaşı, həm də “bəy”lərin xalqla səriştəsiz işinin və biganəliyinin adekvat cavabı idi... Bu gün Elçibəy iqtidarının “devrilməsi” barədə yanıqlı versiyalar yürüdən səmimi vətənpərvər insanlar məsələyə birtərəfli yanaşmadan nəzərə alsınlar ki, AXC-Müsavat hakimiyyətinin əsil məqsəd, məram, niyyət və fəaliyyət tərzindən baş açmaq içərisində yaşadığımız o dövrün özü kimi çox çətin, anlaşılmaz və çox da mürəkkəb idi.
Nə isə... Keçmiş olsun!
***
Qayıdaq mövzumuzun davamına. Demək, səriştəsizlik ucbatından Sovetlərdən sonrakı ilk illərdə yaranmış ideoloji boşluğu dörd-bir tərəfdən təcrübəli və məkrli xarici qüvvələrin dini-ideoloji qanadı dərhal gördü və fövrən dəyərləndirdi. Onlar fürsəti fotə vermədən özlərinə məxsus pərdəli üsullarla dini görüşlərin, cərəyan və məzhəblərin, ideoloji basqıların selini gur axınla ölkəmizə doğru yönəltdilər. Yaranmış xaotik, qarmaqarışıq mühitdə həm yaşlı, həm də gənc nəsil dediyimiz obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən ümummilli orientiri müstəqil müəyyən edə bilmir və müxtəlif yad təsirlər altına düşürdülər. Həm dini, həm siyasi, həm iqtisadi təsirlər və s.
Belə təsirədüşmələrin ən “millisi” – din sayıldı. Əsrlər boyu qana işləmiş islami dəyərlərə hörmət nümayişi kimi kütlə arasında təqdir olundu, ən əsası isə, əlavə bilik öyrənmək, nəsə oxuyub axtarmaq, araşdırmaq “əzabından” can qurtaran asan yol kimi bütün zümrələrə sərf etdi. Üst düzəndə belə “sərfəli və təhlükəsiz” dinəqapanma “hərəkatı” sabitlik amili kimi təqdir olunsa da, axan gur həlməşik selin içində ən müxtəlif dini məzhəblərim, cərəyanların, hərbi-siyasi ekstremizmə qoşulan qüvvələrin, təxribatçı-casus şəbəkələrin mövcudluğu az sonra narahatlıq doğurmağa başladı. Əlbəttə, milli-təhlükəsizlik və hüquq-mühafizə orqanları sonralar böyük əmək, şücaət sərf edərək, hər dəfə bu “təhlükəsiz təhlükələrin” qarşısını qətiyyətlə ala bildi. Ancaq onların ümumiyyətlə ölkəmizə ayaq açmaması, beyinlərə girməməsi üçün fürsət əldən verilmişdi...
Aydındır ki, kənar dini ideologiya da ölkəni və xalqı öz köklərinə yaxınlaşmaqdan aralı saxlayan Kommunist ideologiyasının başqa forması idi. Hər ikisinin ifrat gəlişmə halında xalq öz tarixini çox uzaqda təsəvvür etmir, öyrənməyə stimul olmur, cəmiyyət buna heç ehtiyac duymur. Dünyanın ən müasir dövlətlərində yaşayan ən qədim xalqların (yapon, çin, hind, ingilis, fransız, italyan, alman və s.) bu gün də ən azı beş-on min illik qədim tarixini, eramızdan əvvəlki dövrlərdən baş alıb gələn mədəniyyətini, qədim mənəvi-əxlaqi dəyərlərini, adət-ənənələrini qoruyub saxladığı halda, Azərbaycandan qılıncla kəsilib ayrılmış qədim tarixi dəyərlər, normalar, adət-ənənələr, bayramlar, abidələr və s. uzağı bir min ilin çevrəsində dövr etdirilir. Və yanlış olaraq (əslində, savadsızlıq əlaməti olaraq) milli-mənəvi dəyərlər dedikdə yalnız dövriyyədə olan islami dəyərlər nəzərdə tutlur.
Halbuki, ən elementar insanşünaslıq elmi onu deyir ki, xalqın milli kimliyi onun dinindən əzəldir. Hər bir xalqın tarixi hər bir dinin tarixindən qədimdir. Öncə - millətin varlığıdır. Sonra gələn dəyər ondan üstün ola bilməz. Müasir din qədim milləti izah edə bilməz. Xalq öz yerində var olmalıdır ki, gələn dini qəbul etsin...
Bu məntiqlə otaylı-butaylı bütöv Azərbaycanın tarixi daha qədimdir, çox-çox qədimdir. Unutmayaq ki, İslamdan xeyli əvvəldən əcdadımız Oğuz türkünün tək Tanrısı olub. Bu dünyabaxışın işartılarını andlarımızda, dualarımızda, inanclarımızda tapmaq olar. Dünyada ilk səmavi Kitab (“Avesta”) endirilən və bütün sonrakı dinlərə Xeyir-Şər anlayışını, rahat həyat tərzinin sirri kimi “Doğru Düşünmək, Doğru Danışmaq, Doğru Yaşamaq” konsepsiyasını eradan xeyli qabaq gətirən şəxsiyyət - Azərbaycan torpağında doğulmuş Zərdüşt peyğəmbər olub. Yaddan çıxartmayaq ki, ətirli-dadlı, şirin-şəkər, gözəl Novruz bayramının bütün ruhu, bütün əlamətləri hələ eradan çox-çox qabaqlar məişətimizdə var olan (və insanlarımız kimi inanclarımızı da qılıncdan keçirən ərəb ideoloqlarının şərlə aradan çıxartdığı) Atəşpərəstlikdən – Təbiətlə vəhdət inancından gəlir. Bizim babalar hələ neçə min illər öncədən güc, qüdrət, həyat mənbəyi kimi enerjiyə - Günəşə, İşığa, Oda-alova minnətdarlıq inancını yaradıb-yaşatdığı halda, dünya bu gün enerjiyə möhtac qalıb qədrini bilir, diqqət yetirir, üstündə cəngi-cidal edir...
Kölgəsində nə qədər məşhur yazarın, alimin daldalandığı, bəzən hətta üzünü köçürüb “əsərim” dediyi nadir “Dədə Qorqud” dastanının dili, ruhu, təfəkkür tərzi bəzi “etalon ziyalıların” qələmə verdiyi kimi, nə XI əsrin, nə V-VI əsrin deyil, daha qədim dövrlərin abidəsidir. Qorqudşünaslar məgər görmürmü o əlyazmalara üzköçürənlər tərəfindən sifarişlə sonradan ağ yamaqlar vurulduğunu?! Tədqiqatçılar bu nadir incinin qədim yunanların oxşar əsatir süjetlərindən də öncəki məxəz olduğunu görməlidir axı... Yaxud dahi Nizami Gəncəviyə sevgidən bayıldığını deyən ziyalılar, alimlər, sənətçilər niyə də Azərbaycan xalqının tarixini saxtalaşdıran savadsız nadanlara başa salmırlar ki, “İskəndərnamə”də Azərbaycan qadınının biliyinə, fərasətinə, əxlaqına heyran qalan fateh Makedoniyalı İskəndərin qədim mədəniyyət mərkəzi olan Bərdə hökmdarı Nüşabə xanımla görüşünün tarixi real rəqəmlərdə daha uzaqlaracan gedib çıxır!
Təbii ki, min ildən çoxdur xalqın dilindən düşməyən “Qırx il kölə kimi yaşamaqdansa, bir gün azad yaşamaq yaxşıdır!” - kimi mərdanə deyimin sahibi ulu Babəkin bu Vətən yolunda kimlər tərəfindən şaqqalandığını qulaqardına vuran cahildən vətənsevər olmaz! Bizim ərazilərdə özünə dövlət yaratmış bədnam qonşumuz saxta xəritələr düzəldərək dənizdən-dənizə uydurma “Böyük Ermənistan” ərazisi cızdığı, xəyali Böyük Tiqran, Sasunlu David və s. “qəhrəmanlar” quraşdırdığı halda, dünya fatehləri arasında yer alan qüdrətli dövlət xadimi, şanlı Azərbaycan sərkərdəsi Şah İsmayıl Xətainin nəhəng imperiya qurmaq bacarığından (Səfəvi dövlətinin bayrağında bugünədək gəlib çatan rəmzlərimiz - səkkizguşəli ulduz və aypara var idi; eynən Cavad xanın bayrağında da həmin səkkizguşəli ulduz olub), real qəhrəmanlığından qürurla danışmaq əvəzinə, Orta əsrlərə qayıdıb Kişinin sünni-şiəliyindən yapışan “ziyalı”dan millət qeyrəti çəkən olmaz!
Sadalanan bütün bu kimi saysız-hesabsız tarixi, mədəni, mənəvi, əxlaqi detallar imperiya əsarəti zamanı xalqdan gizlədilərək, cəmiyyətin mədəni-mənəvi aurasında prioritetə çevrilmədiyi üçündür ki, indi nadanlar Azərbaycan xalqının milli kimliyini asanca qafalarına taxdıqları naməlum dini hədislərlə izah edir, milli-mənəvi dəyərlərimizi dini dəyərlərlə eyniləşdirir, milli mədəniyyətimizi dini fəaliyyət məhsulu kimi qələmə verirlər. Və məhz məlumatsızlıq üzündən bu əsassız fikirlərində hələ bir israr edirlər.
Müasir cəmiyyətimizdə xalqın birliyini və tərəqqisini təmin edə bilən, dünyaya özgür simasını tanıda bilən, müasir milli ideologiyamızın əsasında durmağa layiq olan Azərbaycan xalqının unutdurulmuş qədim tarixinə, mədəniyyətinə, mənəviyyatına dair belə misallar çox-çoxdur. Zəhmət çəkib (təbii ki, dövlətin dəstəyi ilə) onları üzə çıxarıb müasir dövrə uyğun şəkildə konseptuallaşdırmaq, xalqın istifadəsinə qaytarmaq, cəmiyyətin dövriyyəsinə vermək əvəzinə, özünü gücə salmadan dar bir dalana qapanıb qalmaqla, gözünü göyə dikib “Allahdan buyuruq, ağzıma quyruq!” – deməklə, yerdəki ümmanı isə görməzdən gəlməklə xalqa xidmət, millətə qiymət vermək olmaz, olsa da yanlış olar. Dinin öz yeri var, Millətin öz yeri...
Yekunda qeyd edək ki, yanlış ideoloji səmtə, yanlış dini cərəyanlara qulluq edən hər saxtakar ziyalı təhlükə mənbəyidir. Çünki beləsi “düşüncə qaranlığına işıq tutmaq” əvəzinə (Hacı Bektaş-i), öz qaranlıq düşüncəsi ilə insanlar arasında saçma-sapan qaranlıqlar yayır. O sanki dar ağacına çəkdiyi adamın ayağının altından kətili vurub yıxan cəlladın tayıdır. Özünün hər çaşqınlıq yaradan cəfəng fikri ilə xalqın ayağının altından üzərində boy atıb dayandığı özül dəyərləri vurub yıxmaqla məşğuldur. Hərçənd xalqın özül dəyərlərinə qəsd edən “hərşeyşünas müştəbehin” cavabı çox sadədir: əgər müasir demokratik düzəndə cahilin söz demək haqqı varsa, qarşılığında müdrik xalqın da səs vermək hüququ var!
Xəlqi görüntüsü yaratmaq üçün “Türk oğlu türkəm!” – desə də, Vətən türklərinin uzaq tariximizdə yaratdığı-yaşatdığı qədim-qaim dəyərləri görməyib, yaxın tarixlərdə qumlu səhralardan əsən yellərə qucaq açan idrakı sönük “ziyanlı”lara görkəmli türk ziyalısı Abdulla Şaiqin “Ananın öz oğluna layla deməsi” şərqisini xatırlatmaq bəlkə fayda verər:
Lay-lay mələkim, sevdiciyim, yavrucuğum, yat!
Bir də ələ düşməz bu çocuqluq dəmi, heyhat!
Türk oğlusan, əcdadın ulu, şanlı, sərəfraz;
İştə vətənindir, a quzum, şanlı bu Qafqaz...
17.08.2019
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 18-08-2019 10:47 | Bölmə: Cəmiyyət / Xəbərlər
Akif ƏLİ,
Yazıçı-publisist,
Fəlsəfə doktoru
(esse)
Sadə kütlənin yanlışı arzu edilən olmasa da, ittiham edilməli də deyil. Ancaq ziyalı zümrənin səhvi iradlara açıqdır. Müstəqilliyin ilk illərindən etibarən ölkə ziyalıları orientir seçməkdə tərəqqi ilə tənəzzül arasında qalmışdı. Və paradoks yarandı: əksər ziyalılar kütləyə qoşulub geri qayıtdılar. Az qism mütərəqqini seçdi.
Vətənin şanlı tarixini yaxşı bilməyən, öyrənmək həvəsində də olmayan “dəyirmanda oturanlar” dövlətin müstəqilliyindən daha çox dini müstəqilliyə şükr oxudu. Bütün milli-mənəvi dəyərlərimizi, ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi düşüncə nailiyyətlərimizi din pərdəsi altında, İslamın uğurları çərçivəsində izah etməyə, yazmağa, yaymağa, hətta canfəşanlıqla təkid etməyə başladılar. Allahın əvəzinə hökm çıxaranlar, peyğəmbərin əvəzinə təfsir verənlər, daşın-divarın, heyvan və bitkilərin üzərində “əski əlifba ilə yazılmış ayə” axtaranlar, “Boinq”də oturub şalvar balağının hündürlüyünü ölçənlər, saunada araq içə-içə qadın başörtüyünün dolağını sayanlar və s. “problematikanı” dartışanlar həqiqətən Allahın “möcüzəsidir”.
Söhbət təbii ki, İslamın, ya başqa bir dinin yaxşı-pisliyindən getmir. Sözümüz din haqqında yox, dini savadsızlıq haqqındadır. Din-din deyib dinin mahiyyətini anlamadan din pərdəsi altında manipulyasiya edən “diplomlu savadsızlar” haqqında... Bəzən görürsən bir səlahiyyət sahibi guya ölkəmizin özəlliyini izah edirmiş kimi, - “Bilirsiniz, biz müsəlman dövlətiyik...” - deyir. Dərhal bilinir ki, adamın nə Dövlət anlayışından, nə Millət anlayışından, nə Konstitusiyadan, nə Dindən, nə də elementar məntiqdən xəbəri var. Rəsul Rza demişkən, “zato” dövlətdən maaş alır... Aludəçilik bəzən elə absurd həddə çatır ki, birisi hətta ərəb işğalından əvvəlki tarixə aid hadisələrdən, şəxslərdən danışanda onları “bu taya” gətirib “müsəlmanlaşdırdığının” fərqinə varmır. Eynən onun da fərqinə vara bilmir ki, öz fanatikliyi ilə yad dəyirmanına su tökmədədir.
Əslində guya “dini” - təqdir, “işığı” - təmsil edən belə ziyalılar Orta əsrlərə xas xurafata qapanıb qalmaqla əslini dananlardan olurlar. Bunlar Cümhuriyyətin görkəmli şəxsiyyətlərindən Nağı bəy Şeyxzamanlının dediyi, - “Şanlı keçmişindən fəxarət duyulan Azərbaycan ölkəsi”nin keçmişini yeddinci əsrdən o tərəfə keçirə bilməyən dərrakə sahibləridir. Sanki ondan o tərəfdə Azərbaycan və Azərbaycan tarixi olmamışdır. Sanki o tərəfdə milli-mənəvi dəyərlərimiz, ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi düşüncə nailiyyətlərimiz olmamışdır. Sanki xalqın tərəqqisi naminə qaragüruha qarşı dini mövhumatla çarpışmalarda can qoymuş Babək, İ. Nəsimi, M. F. Axundzadə, S. Ə. Şirvani, H. B. Zərdabi, M. Ə. Sabir, M. Cəlil, Üz. Hacıbəyli, Ə. Haqverdiyev, C. Cabbarlı, N. Nərimanov olmamışdılar...
Əlbəttə, mürtəce meyllərin ilk və başlıca səbəbi savadla, biliklə bağlıdır. Savad, bilik olmayan yerdə xurafat baş qaldırar. Tarixi bilgisizlikdə Sovet dövrü tarixşünaslığının da “əməyi” var. Belə ki, dəmir akvariumda ümumi “Sovet xalqı” yetişdirmək hikkəsi yeridən eksperimental rejim xurafata qarşı haqlı olaraq nə qədər kəskin, effektiv mübarizə aparırdısa, ayrı-ayrı xalqların tarixinə, soykökünə, milli kimlik məsələsinə qarşı da eyni əzmlə inkarçılıq mövqeyi göstərirdi. Heç bir elmi əsası olmadan, yalnız konyuktur mülahizələr zəminində Azərbaycan tarixinin və mədəniyyətinin 1920-ci ildən başladığı kimi absurd tezislər yürüdən yadların qulluğundakı milli acizlər də qədim dövr tariximizi obyektiv araşdırmaqdan qaçıblar. Heydər Hüseynov, Ziya Bünyadov kimi əsil Qəhrəman alimlər (təbii ki, onların sayı daha artıq idi, ancaq mən bu görkəmli şəxsiyyətlərin adını yalnız nümunə kimi çəkirəm) tariximizin müəyyən dövrlərini olduğu kimi yazsalar da, hədsiz dərəcədə zəngin olan vətən tarixinin qatlarını açmaq, daxildə və xaricdə mövcud olan minlərlə əlyazmaları, xəritələri, salnamələri, digər tarixi sənədləri axtarıb tapmaq, öyrənmək, tədqiq etmək, araşdırmaq üçün bu say əlbəttə, kifayət etməzdi. Xüsusən, daha çox boşluqları olan eradan əvvəlki dövrü obyektiv, hərtərəfli işıqlandıran tədqiqatçılara ehtiyac vardı. Çünki Böyük Azərbaycanın dövlətçilik tarixini, mədəniyyət tarixini araşdırmaq, görkəmli şəxsiyyətləri tapıb üzə çıxartmaq, mürəkkəb hadisələrin dolğun, dəqiq mənzərəsini yaratmaq üçün böyük də elmi potensial gərəkdir. Bir vaxtlar böyük ərazisi olan, sonra davamlı istilaların küncə sıxışdırdığı Azərbaycan torpağında mövcud olmuş bütün qədim dövlətlərin, bəyliklərin, xanlıqların, sultanlıqların hamısını tapmaq, öyrənmək, dünyanın dörd bir tərəfində böyüklü-kiçikli muzeylərə, kolleksiyalara səpələnmiş dəlil-sübutları, sənədləri, arxiv materiallarını yığıb-yığışdırmaq asan iş deyildi. Bunun üçün fars, rus, alman, ingilis, fransız, ərəb dillərini bilən peşəkar mütəxəssislər hazırlamaq lazım idi. İstilalar zamanı ölkəmizdə təkcə var-dövlət, qızıl-gümüş, bağ-bağat yağmalanmayıb, həm də mədəniyyət abidələri, kitablar, əlyazmalar daşınıb aparılıb (ərəb, monqol, rus, bolşevik işğallarından sonra bu gün də ermənilər eyni talanı davam etdirirlər). Odur ki, Ərəb, Rusiya, İran, eləcə də çarın canişini əyləşən Gürcüstan arxivlərində, digər xarici ölkələrin arxiv və muzeylərində Azərbaycan tarixi ilə bağlı nə qədər qatı açılmamış materiallar yatır. Əsrlər boyu yığılıb qalmış bu nəhəng mənbələri alimlərimiz yalnız dövlətin dəstəyi və himayəsi ilə axtarıb, tapıb gerçək tariximizin tədqiqinə cəlb edə bilərdilər. Müxtəlif dövlət-hökumət qurumlarının, Elmlər Akademiyasının müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının, universitet rəhbərlərinin diqqəti bu sahələrə yönəltməsi, beş-on nəfərin yox, bəlkə də yüzlərlə tədqiqatçının müxtəlif profillər üzrə hazırlanması, işə cəlb edilməsi, istiqamətləndirilməsi, stimullaşdırılması xalqın mənafeyi baxımından zəruridir.
Ancaq heyhat... 1920-ci ildən 1990-cı illərədək bu sahədə işlər, bir adam demişkən, “dondurulub”. Qədim dövrün tədqiqatını öz monopoliyasında saxlayan konyukturçu akademislərin gözü Kompartiya ideoloqlarının ağzına baxıb və tariximizi olduğu kimi yazmağa öz “ağzının cəsarəti” çatmayıb. Qədim tariximizi öyrənməyə cəsarəti çatmayanlar qəzet, televiziya, radio materallarını köçürüb özlərinə elmi iş düzəldir, ad-san qazanırdılar (heç də şişirtmirəm, şəxsən mən tele-radio verilişlərimin ssenari mətnləri üzrə elmi iş, kitab, məqalə yazanları tanıyırdım). Biz sözlə, ən mühüm hadisələrin tədqiqatdan kənarda qalması nəticəsində həm elmi ictimaiyyət arasında dövr edən, həm də orta və ali məktəblərdə kütləvi tədris edilən şanlı keçmişimizin mənzərəsi təhrifli, yarımçıq, maraqsız süjetlərlə dolub və asta-asta unudulub... Bu səbəbdən müstəqillikdən sonrakı dövrdə bəzi ziyalıların orientir tərəddüdləri üçün bəlkə də hardasa bəhanə var.
Ancaq nadancasına xurafat girdabına yuvarlanmanın bir ayrı səbəbi də olub. Sovetlərdən qurtulub yeni müstəqillik əldə etmiş ölkənin kommunizmdən fərqli öz ideologiyasının yaradılmaması. Qafqazda yerli xalq olan türkdilli Azərbaycan oğuzlarının qədim milli-mədəni, əxlaqi dəyərləri, qədim tarixi, qədim dini, qədim dövlətçiliyi, görkəmli şəxsiyyətləri göz önünə alınmaqla dərhal hazırlanmalı olan bu cür milli ideologiya bütün ictimai-siyasi, hüquqi, iqtisadi, hətta hərbi quruculuq işlərindən də öndə getməli idi. Bu ideologiyanın elmi-nəzəri bazası üçün həm klassik ədəbi-fəlsəfi fikir nümayəndələrinin, həm fəaliyyəti bolşeviklər tərəfindən yarımçıq kəsilmiş milli hökumətin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərinin, həm də öz vicdanlı alimlərimizin əsərləri ən yaxşı örnəkdir. Təəssüf ki, xalqın böyük inam bəslədiyi növbəti milli hökumət, - AXC-Müsavat hakimiyyəti - bu əlverişli fürsəti dəyərləndirə bilmədi, iş təşkil olunmadı. Əksinə, o dövrdə yanlış olaraq ictimai fikirə ideologiyanın kommunizm mirası olduğu yeridildi ki, bu da savadsızlıqdan irəli gəlirdi...
Qısaca tezislər şəklində nəzər yetirdiyimiz səbəblər üzündən tarix elmimiz – eyni qaydada cəmiyyətimiz, xüsusən, gənclərimiz, - müstəqillik dönəminə öz qədimliyindən demək olar ki bixəbər halda gəlib çıxdı. Artıq o qədim dövrü yenidən öyrənmək, araşdırmaq üçün yaşlı nəslin vaxtı, gənclərin isə həvəsi qalmamışdı. Beləcə, danışmaq lazım olanda hərə öz bildiyi səviyyədə danışıb mülahizə yürüdür, iddia bildirirdi ki, nəticədə zərbə - “Vətən, vətən, sənə dəydi”!
***
Haşiyə: Hörmətli oxucu düşünməsin ki, bunları indi dilə gətirməklə, mən də “təpik altında” qalanlara “fürsətdən istifadə edərək” irad bildirirəm. Əsla! Tanıyanlar bilir. Mən həmişə sözümü zamanında demişəm. Sözügedən məsələ barədə də Milli hakimiyyətin lap ilk günlərində - hələ 1992-ci ildə Milli Məclisin sədri ilə görüşdə təklifimi vermişəm. Və o görüş təsadüfi, ayaqüstü, tədbirlərarası qısa fasilələrdə olmayıb ki, aradan bu qədər vaxt keçəndən sonra kimsə buna “uydurma” desin. Sözümü rəsmi protokol görüşündə demişəm.
...1992-ci ilin mayında həm də qaçqınların kütləvi axını ilə Ali Sovetə doğru əzəmətli yürüş təşkil edən elçibəyçilər hakimiyyəti ələ aldıqdan az sonra, bütün ictimai-siyasi proseslərin fəal iştirakçısı olan qaçqınların təmsilçisi - Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti (AQC) İH-nin nümayəndələri bir sıra təkliflərlə hakimiyyətlə görüşə getdi. Mən də AQC-nin orqanı olan “Vətən səsi” qəzetinin Baş redaktoru kimi nümayəndə heyətinin tərkibində idim. Görüş Prezident Aparatında, Elçibəyin seçkisinə qədər Prezident səlahiyyətlərini icra edən Ali Sovetin sədri İsa Qəmbərlə keçirilirdi. AQC İH-nin nümayəndələri Niftalı Qocayev, Abbas Səfərov, Həsən Balıyev, Həsən Mirzəyev və b. çıxış edərək qaçqınların problemlərinin həlli istiqamətində ölkə rəhbərliyinə dəyərli təklifləri verdilər. Yeni hökumətin rəsmiləri hamıya çox diqqətlə qulaq asır, qeydlər aparırdılar... Təbii, sonralar hamısı unuduldu getdi, heç nə icra olunmadı. Ancaq sözüm onda deyil.
Həmin görüşdə mən də çıxış edib tarixi dövrün ruhuna və keçirilən görüşün ciddiliyinə uyğun olaraq, öz qəzetimizin qayğılarından yox, dövlətin qayğılarından danışmağa üstünlük verdim. Sovet imperiyasından qurtularaq yenicə müstəqillik əldə etmiş milli dövlətimizin özünün təxirəsalınmadan elmi əsaslar üzərində yeni milli ideologiyasının hazırlanmasının vacibliyindən danışdım. Ümumiyyətlə, o vaxtlar mətbuatda, ali məktəb auditoriyalarında “Dövlət və İdeologiya” mövzusunda tez-tez məqalələrim, çıxışlarım, müsahibələrim olurdu. Prezident səlahiyyətlərini icra edən yüksək vəzifəli şəxslə görüşdə də kommunizmdən fərqli Milli İdeoloji konsepsiyanın işlənməsindən söz açıb, milli dövləti əski sovet dövlətindən fərqləndirən cəhətlərin imperiyadan yeni çıxmış sadə xalq kütlələrinə daha ətraflı izah edilməsinin zəruriliyini bildirdim. İctimai-siyasi, mənəvi-mədəni sahələrdə özgür milli dəyərlərimizin geniş təbliğinin digər dövlət işlərindən heç də az əhəmiyyət kəsb etmədiyini dedim. Və qeyd etdim ki, yeni dövlət quruculuğu prosesində kütlələr arasında indiki hakimiyyətin əvvəlkindən fəqli olaraq öz xalqımıza məxsus milli, mədəni, tarixi köklər üzərində dayaqlandığı barədə izahat işləri mütləq aparılmalıdır. Belə iş kütləvi şüurda milli dövlətçilik amalına bağlılığı artırmaq, xalqı dövlətin ətrafında daha sıx birləşdirmək üçün lazımdır. Sözümün sonunda təklif etdim ki, bu işlərin qurulması üçün ən yüksək səviyyədə ölkə rəhbərliyinin iradəsi ortaya qoyulmalı və Aparatda müvafiq qurum yaradılmalıdır.
Mən sadəlövhcəsinə qlobal məsələlər haqqında düşünüb danışsam da, sonradan bəlli oldu ki, xalqın dəstəyi ilə hakimiyyəti ələ keçirən xalqın sevimli liderləri xalqdan tam arxayın olduqları üçün daha xalqın nümayəndələrinə məhəl qoymurdular. Respublikada tam səlahiyyət sahibi olan rəhbər şəxsin ciddi məsələyə özfəaliyyət səviyyəsində reaksiyası çox təəccüblü oldu. Başının böyük dövlət işlərinə qarışdığını deyən faktiki Prezident məni dinlədikdən sonra, özünəməxsus təmkinlə belə “xırda məsələlər dövlətin yox, siz jurnalistlərin işidir” deyib, ideoloji işi qəzetçilərin özlərinin aparmalı olduğunu tövsiyə etdi... Belə yanaşma təkcə dövlət idarəçiliyindəki təcrübəsizlikdən yox, həm də nəzəri hazırlıqsızlıqdan irəli gəldiyi üçün mütəəssiredici idi. Mən “ i.o. Prezidentin” dövləti təfəkkürdən uzaq rəhbər tövsiyəsinə daha çox ona görə təəssüf etdim ki, bu minvalla “bəy”lərin müstəqil dövlətimizi qura və qoruya biləcəklərinə inamım azaldı...
Onu da deyim ki, mənim təklifim təkcə təhsil aldığım Bakı Ali Partiya Məktəbində və sonra da kafedra müdiri kimi çalışdığım Bakı Sosial İdarəetmə və Politologiya İnstitutundakı tədris prosesində topladığım nəzəri biliklərdən irəli gəlmirdi. Gənc milli hökumətin ideoloji işə ciddi yanaşmaq barədə təklifim həm də tarixi təcrübədən irəli gəlir, bizdən öncə əski imperiyanın küllükləri içərisindən çağdaş, demokratik Türkiyə Cümhuriyyətini qurmuş Qazi Mustafa Kamal Paşanın dühasından qaynaqlanırdı. Atatürk deyirdi: “Qabaqcıl hökumətçiliyin fərqləndirici xüsusiyyəti - xalqı öz qüdrətinə və böyüklüyünə səmimiyyətlə inandıra bilməkdədir. Bu fikrin böyüklü-kiçikli bütün Cümhuriyyət məmurları arasında ən geniş şəkildə yayılmasına önəm vermək lazımdır.”
...Cəmi bir il sonra artıq keçmiş sovet hakimiyyətinin xiffətini çəkməyə başlamış xalq kütlələrinin Gəncə hadisələrindən sonra elçibəyçilərin süqutunu sükutla qarşılaması iqtidar məmurlarının bütün digər sahələrdəki uğursuzluqları ilə yanaşı, həm də “bəy”lərin xalqla səriştəsiz işinin və biganəliyinin adekvat cavabı idi... Bu gün Elçibəy iqtidarının “devrilməsi” barədə yanıqlı versiyalar yürüdən səmimi vətənpərvər insanlar məsələyə birtərəfli yanaşmadan nəzərə alsınlar ki, AXC-Müsavat hakimiyyətinin əsil məqsəd, məram, niyyət və fəaliyyət tərzindən baş açmaq içərisində yaşadığımız o dövrün özü kimi çox çətin, anlaşılmaz və çox da mürəkkəb idi.
Nə isə... Keçmiş olsun!
***
Qayıdaq mövzumuzun davamına. Demək, səriştəsizlik ucbatından Sovetlərdən sonrakı ilk illərdə yaranmış ideoloji boşluğu dörd-bir tərəfdən təcrübəli və məkrli xarici qüvvələrin dini-ideoloji qanadı dərhal gördü və fövrən dəyərləndirdi. Onlar fürsəti fotə vermədən özlərinə məxsus pərdəli üsullarla dini görüşlərin, cərəyan və məzhəblərin, ideoloji basqıların selini gur axınla ölkəmizə doğru yönəltdilər. Yaranmış xaotik, qarmaqarışıq mühitdə həm yaşlı, həm də gənc nəsil dediyimiz obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən ümummilli orientiri müstəqil müəyyən edə bilmir və müxtəlif yad təsirlər altına düşürdülər. Həm dini, həm siyasi, həm iqtisadi təsirlər və s.
Belə təsirədüşmələrin ən “millisi” – din sayıldı. Əsrlər boyu qana işləmiş islami dəyərlərə hörmət nümayişi kimi kütlə arasında təqdir olundu, ən əsası isə, əlavə bilik öyrənmək, nəsə oxuyub axtarmaq, araşdırmaq “əzabından” can qurtaran asan yol kimi bütün zümrələrə sərf etdi. Üst düzəndə belə “sərfəli və təhlükəsiz” dinəqapanma “hərəkatı” sabitlik amili kimi təqdir olunsa da, axan gur həlməşik selin içində ən müxtəlif dini məzhəblərim, cərəyanların, hərbi-siyasi ekstremizmə qoşulan qüvvələrin, təxribatçı-casus şəbəkələrin mövcudluğu az sonra narahatlıq doğurmağa başladı. Əlbəttə, milli-təhlükəsizlik və hüquq-mühafizə orqanları sonralar böyük əmək, şücaət sərf edərək, hər dəfə bu “təhlükəsiz təhlükələrin” qarşısını qətiyyətlə ala bildi. Ancaq onların ümumiyyətlə ölkəmizə ayaq açmaması, beyinlərə girməməsi üçün fürsət əldən verilmişdi...
Aydındır ki, kənar dini ideologiya da ölkəni və xalqı öz köklərinə yaxınlaşmaqdan aralı saxlayan Kommunist ideologiyasının başqa forması idi. Hər ikisinin ifrat gəlişmə halında xalq öz tarixini çox uzaqda təsəvvür etmir, öyrənməyə stimul olmur, cəmiyyət buna heç ehtiyac duymur. Dünyanın ən müasir dövlətlərində yaşayan ən qədim xalqların (yapon, çin, hind, ingilis, fransız, italyan, alman və s.) bu gün də ən azı beş-on min illik qədim tarixini, eramızdan əvvəlki dövrlərdən baş alıb gələn mədəniyyətini, qədim mənəvi-əxlaqi dəyərlərini, adət-ənənələrini qoruyub saxladığı halda, Azərbaycandan qılıncla kəsilib ayrılmış qədim tarixi dəyərlər, normalar, adət-ənənələr, bayramlar, abidələr və s. uzağı bir min ilin çevrəsində dövr etdirilir. Və yanlış olaraq (əslində, savadsızlıq əlaməti olaraq) milli-mənəvi dəyərlər dedikdə yalnız dövriyyədə olan islami dəyərlər nəzərdə tutlur.
Halbuki, ən elementar insanşünaslıq elmi onu deyir ki, xalqın milli kimliyi onun dinindən əzəldir. Hər bir xalqın tarixi hər bir dinin tarixindən qədimdir. Öncə - millətin varlığıdır. Sonra gələn dəyər ondan üstün ola bilməz. Müasir din qədim milləti izah edə bilməz. Xalq öz yerində var olmalıdır ki, gələn dini qəbul etsin...
Bu məntiqlə otaylı-butaylı bütöv Azərbaycanın tarixi daha qədimdir, çox-çox qədimdir. Unutmayaq ki, İslamdan xeyli əvvəldən əcdadımız Oğuz türkünün tək Tanrısı olub. Bu dünyabaxışın işartılarını andlarımızda, dualarımızda, inanclarımızda tapmaq olar. Dünyada ilk səmavi Kitab (“Avesta”) endirilən və bütün sonrakı dinlərə Xeyir-Şər anlayışını, rahat həyat tərzinin sirri kimi “Doğru Düşünmək, Doğru Danışmaq, Doğru Yaşamaq” konsepsiyasını eradan xeyli qabaq gətirən şəxsiyyət - Azərbaycan torpağında doğulmuş Zərdüşt peyğəmbər olub. Yaddan çıxartmayaq ki, ətirli-dadlı, şirin-şəkər, gözəl Novruz bayramının bütün ruhu, bütün əlamətləri hələ eradan çox-çox qabaqlar məişətimizdə var olan (və insanlarımız kimi inanclarımızı da qılıncdan keçirən ərəb ideoloqlarının şərlə aradan çıxartdığı) Atəşpərəstlikdən – Təbiətlə vəhdət inancından gəlir. Bizim babalar hələ neçə min illər öncədən güc, qüdrət, həyat mənbəyi kimi enerjiyə - Günəşə, İşığa, Oda-alova minnətdarlıq inancını yaradıb-yaşatdığı halda, dünya bu gün enerjiyə möhtac qalıb qədrini bilir, diqqət yetirir, üstündə cəngi-cidal edir...
Kölgəsində nə qədər məşhur yazarın, alimin daldalandığı, bəzən hətta üzünü köçürüb “əsərim” dediyi nadir “Dədə Qorqud” dastanının dili, ruhu, təfəkkür tərzi bəzi “etalon ziyalıların” qələmə verdiyi kimi, nə XI əsrin, nə V-VI əsrin deyil, daha qədim dövrlərin abidəsidir. Qorqudşünaslar məgər görmürmü o əlyazmalara üzköçürənlər tərəfindən sifarişlə sonradan ağ yamaqlar vurulduğunu?! Tədqiqatçılar bu nadir incinin qədim yunanların oxşar əsatir süjetlərindən də öncəki məxəz olduğunu görməlidir axı... Yaxud dahi Nizami Gəncəviyə sevgidən bayıldığını deyən ziyalılar, alimlər, sənətçilər niyə də Azərbaycan xalqının tarixini saxtalaşdıran savadsız nadanlara başa salmırlar ki, “İskəndərnamə”də Azərbaycan qadınının biliyinə, fərasətinə, əxlaqına heyran qalan fateh Makedoniyalı İskəndərin qədim mədəniyyət mərkəzi olan Bərdə hökmdarı Nüşabə xanımla görüşünün tarixi real rəqəmlərdə daha uzaqlaracan gedib çıxır!
Təbii ki, min ildən çoxdur xalqın dilindən düşməyən “Qırx il kölə kimi yaşamaqdansa, bir gün azad yaşamaq yaxşıdır!” - kimi mərdanə deyimin sahibi ulu Babəkin bu Vətən yolunda kimlər tərəfindən şaqqalandığını qulaqardına vuran cahildən vətənsevər olmaz! Bizim ərazilərdə özünə dövlət yaratmış bədnam qonşumuz saxta xəritələr düzəldərək dənizdən-dənizə uydurma “Böyük Ermənistan” ərazisi cızdığı, xəyali Böyük Tiqran, Sasunlu David və s. “qəhrəmanlar” quraşdırdığı halda, dünya fatehləri arasında yer alan qüdrətli dövlət xadimi, şanlı Azərbaycan sərkərdəsi Şah İsmayıl Xətainin nəhəng imperiya qurmaq bacarığından (Səfəvi dövlətinin bayrağında bugünədək gəlib çatan rəmzlərimiz - səkkizguşəli ulduz və aypara var idi; eynən Cavad xanın bayrağında da həmin səkkizguşəli ulduz olub), real qəhrəmanlığından qürurla danışmaq əvəzinə, Orta əsrlərə qayıdıb Kişinin sünni-şiəliyindən yapışan “ziyalı”dan millət qeyrəti çəkən olmaz!
Sadalanan bütün bu kimi saysız-hesabsız tarixi, mədəni, mənəvi, əxlaqi detallar imperiya əsarəti zamanı xalqdan gizlədilərək, cəmiyyətin mədəni-mənəvi aurasında prioritetə çevrilmədiyi üçündür ki, indi nadanlar Azərbaycan xalqının milli kimliyini asanca qafalarına taxdıqları naməlum dini hədislərlə izah edir, milli-mənəvi dəyərlərimizi dini dəyərlərlə eyniləşdirir, milli mədəniyyətimizi dini fəaliyyət məhsulu kimi qələmə verirlər. Və məhz məlumatsızlıq üzündən bu əsassız fikirlərində hələ bir israr edirlər.
Müasir cəmiyyətimizdə xalqın birliyini və tərəqqisini təmin edə bilən, dünyaya özgür simasını tanıda bilən, müasir milli ideologiyamızın əsasında durmağa layiq olan Azərbaycan xalqının unutdurulmuş qədim tarixinə, mədəniyyətinə, mənəviyyatına dair belə misallar çox-çoxdur. Zəhmət çəkib (təbii ki, dövlətin dəstəyi ilə) onları üzə çıxarıb müasir dövrə uyğun şəkildə konseptuallaşdırmaq, xalqın istifadəsinə qaytarmaq, cəmiyyətin dövriyyəsinə vermək əvəzinə, özünü gücə salmadan dar bir dalana qapanıb qalmaqla, gözünü göyə dikib “Allahdan buyuruq, ağzıma quyruq!” – deməklə, yerdəki ümmanı isə görməzdən gəlməklə xalqa xidmət, millətə qiymət vermək olmaz, olsa da yanlış olar. Dinin öz yeri var, Millətin öz yeri...
Yekunda qeyd edək ki, yanlış ideoloji səmtə, yanlış dini cərəyanlara qulluq edən hər saxtakar ziyalı təhlükə mənbəyidir. Çünki beləsi “düşüncə qaranlığına işıq tutmaq” əvəzinə (Hacı Bektaş-i), öz qaranlıq düşüncəsi ilə insanlar arasında saçma-sapan qaranlıqlar yayır. O sanki dar ağacına çəkdiyi adamın ayağının altından kətili vurub yıxan cəlladın tayıdır. Özünün hər çaşqınlıq yaradan cəfəng fikri ilə xalqın ayağının altından üzərində boy atıb dayandığı özül dəyərləri vurub yıxmaqla məşğuldur. Hərçənd xalqın özül dəyərlərinə qəsd edən “hərşeyşünas müştəbehin” cavabı çox sadədir: əgər müasir demokratik düzəndə cahilin söz demək haqqı varsa, qarşılığında müdrik xalqın da səs vermək hüququ var!
Xəlqi görüntüsü yaratmaq üçün “Türk oğlu türkəm!” – desə də, Vətən türklərinin uzaq tariximizdə yaratdığı-yaşatdığı qədim-qaim dəyərləri görməyib, yaxın tarixlərdə qumlu səhralardan əsən yellərə qucaq açan idrakı sönük “ziyanlı”lara görkəmli türk ziyalısı Abdulla Şaiqin “Ananın öz oğluna layla deməsi” şərqisini xatırlatmaq bəlkə fayda verər:
Lay-lay mələkim, sevdiciyim, yavrucuğum, yat!
Bir də ələ düşməz bu çocuqluq dəmi, heyhat!
Türk oğlusan, əcdadın ulu, şanlı, sərəfraz;
İştə vətənindir, a quzum, şanlı bu Qafqaz...
17.08.2019
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 15:25
Bəzi rayonlara leysan yağacaq - Xəbərdarlıq
Bu gün, 14:49
Kamran Əliyev daha iki prokurorla bağlı əmr imzalayıb
Bu gün, 14:21
Cəlilabadda meşəlik ərazidə yanğın başlayıb
Bu gün, 13:46
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
Bu gün, 11:43
Tələbələrin köçürülməsinə start verilir
Bu gün, 10:49
Xəstəxanaya yerləşdirilən məktəbli vəfat edib
Bu gün, 10:27
Kəlbəcərdə 3 tondan artıq çətənə bitkisi məhv edilib
Bu gün, 08:02
Mask “Starship” prototipinin onuncu uçuşunu elan edib
Dünən, 17:53
Məhkəmə yazıçıya 14 il həbs cəzası verib
Dünən, 17:33
Tiktoker Rəşad Abdullayev ev dustaqlığına buraxılıb
Dünən, 12:37
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
Dünən, 10:24
Bakıda ağır qəza: ölən və yaralılar var
Dünən, 08:52
Göydələn Ginnesin Rekordlar Kitabına düşüb - Foto
13-07-2025, 16:39
Yol qəzasında 3 nəfər ölüb
13-07-2025, 13:30
Ali təhsil müəssisələrinə qəbul imtahanı keçirilib - (Yenilənib)
12-07-2025, 12:18
Sabah 41 dərəcə isti olacaq - Proqnoz
12-07-2025, 10:21
Şəkidə 87 yaşlı kişini elektrik cərəyanı vuraraq öldürüb
12-07-2025, 09:21
İsmayıllı rayonunda zəlzələ olub
11-07-2025, 17:59
Yerə düşən Mars parçası satışa çıxarılır
11-07-2025, 17:47
Könül İbrahimlinin ölümü ilə bağlı cinayət işi açılıb
11-07-2025, 17:24
Bakı və daha üç bölgədə yaşıllıqlar məhv edilib
11-07-2025, 16:57
Prorektor vəzifədən azad olunub
11-07-2025, 16:06
Ekspert: “Əgər məsuliyyətə cəlb olunmalı bir nəfər varsa, o da Emin Əmrullayevdir"
11-07-2025, 13:03
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
11-07-2025, 12:58
Lisey və gimnaziyalara qəbul imtahanının nəticələri açıqlanıb
11-07-2025, 12:00
Müəllimlərin işə qəbulu: test imtahanı mərhələsi başa çatıb
11-07-2025, 11:33
Bağçalara uşaq qəbul başlayır
11-07-2025, 09:58
Şirvanda əməliyyat: saxlanılan var
10-07-2025, 23:08
ANAMA-nın əməkdaşı Füzulidə yol qəzasına düşüb, xəsarət alanlar var
10-07-2025, 17:51
DİN-də kollegiya iclası keçirilib
10-07-2025, 16:20
Gəncədə evdən tibb bacısının meyiti tapılıb
10-07-2025, 15:26
Emin Əmrullayev: "Vətəndaşlar, müəllimlər bizi aldatmağa çalışmasınlar"
10-07-2025, 13:48
Bəzi kondisionerlər təhlükə mənbəyinə çevrilib - Xəbərdarlıq
10-07-2025, 12:54
Bakıda iki nəfər saxlanılıb - 22 kq narkotiklə
10-07-2025, 12:23
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
10-07-2025, 11:58
Məktəb direktorlarının 20 faizi məhkəmə yolu ilə vəzifəsinə bərpa olunub
10-07-2025, 11:31
Bir çörəyin taleyi - UNESCO-nun qapısındakı erməni yalanı
10-07-2025, 11:00
Nazir: “Kolleclərdə müəllim hazırlığı dayandırılıb"
10-07-2025, 10:46
Emin Əmrullayev: "Biz başa düşürük ki, proses ağırdır"
Bu gün, 23:50
Şahin Şıxlinskinin oğlu saxlanılıb
Bu gün, 16:53
Ukraynanın baş naziri istefa verib
Bu gün, 13:52
Kamran Əliyevi iki prokuror təyin edib
Bu gün, 13:18
Bolqarıstan Avrozonaya qəbul olunub
Bu gün, 12:10
Əliyev Ərdoğana məktub göndərib
Bu gün, 10:21
Türkiyənin 60 əyalətində əməliyyat keçirilib
Bu gün, 09:16
Azərbaycan ərazisində zəlzələ olub
Bu gün, 07:46
Trampın qərarı Rusiyaya üstünlük qazandırıb?
Dünən, 19:42
Sabah Abşeronda qızmar diskomfort hava olacaq
Dünən, 18:24
Araz çayında batan uşağın meyiti tapılıb
Dünən, 14:18
Anar: “Söz verdiyim kimi vəzifəmdən gedirəm..."
Dünən, 13:39
Rusiya miqrantlarla bağlı qanunu sərtləşdirir
Dünən, 12:46
Milli Məclisin növbədənkənar sessiyası başa çatıb
Dünən, 08:45
ABŞ Çini kosmosda da izləyir - Fotolar
Dünən, 08:06
Kilsəyə atəş açan şəxs öldürülüb
Dünən, 08:01
Ukrayna ordusunda döyüş ruhu aşağı düşüb
Dünən, 07:50
Zelenski Nazirlər Kabinetini yeniləyir
Dünən, 07:40
Bakıdakı “Taxta bazarı”nda yanğın olub - Foto
12-07-2025, 11:24
Ali Məhkəmənin hakimi təqaüdə göndərilib - Foto
12-07-2025, 11:11
Sumqayıtda kürəkən qayınatasını öldürüb
12-07-2025, 09:46
Polis Beyləqanda 9 nəfəri saxlayıb - Fotolar
11-07-2025, 15:41
Havanın temperaturu 41 dərəcəyə qalxacaq - Xəbərdarlıq
11-07-2025, 13:03
Hovuzlarla bağlı yeni qadağa tətbiq edilib
11-07-2025, 12:09
Prezident daha bir fərman imzalayıb
11-07-2025, 12:07
İlham Əliyev Əmək Məcəlləsinə dəyişikliyi təsdiqləyib
11-07-2025, 11:52
“Yaşayış minimumu haqqında” qanun dəyişib
11-07-2025, 10:31
Ağdamda insan skeleti tapılıb
11-07-2025, 10:24
Abşeronda silah-sursat aşkarlanıb
11-07-2025, 08:25
Keçmiş baş nazir korrupsiyada ittiham olunur
10-07-2025, 15:21
Qarabağlı kəndində tədqiqat başlayıb - Foto
10-07-2025, 15:05
Yer kürəsində gün niyə qısalıb? - Açıqlama
10-07-2025, 13:12
ADY-də yeni sözçü təyinatı olub
10-07-2025, 11:23
Daşnaklar İstintaq Komitəsinin qarşısına toplaşır - Video
10-07-2025, 09:31
Daha bir kollecdə yeni təyinatlar olub
10-07-2025, 09:02
Lavrov-Rubio görüşünün vaxtı məlum olub
10-07-2025, 08:25
Ukrayna münaqişəsi “dərin dövlətin” layihəsidir?
9-07-2025, 23:52
10 israilli girov azad olunacaq
9-07-2025, 22:19
Dağıstanda 270-dən çox adam sudan zəhərlənib
9-07-2025, 20:50
Gələcəyin yol xəritəsi - Sadiq Qurbanov yazır
9-07-2025, 18:39
Putin Rusiyaya bir milyon hindistanlı gətirəcək
9-07-2025, 18:03
Şikayətçi: “Gecə arvadımın meyitini mənə verdilər”
9-07-2025, 17:10
Tələbələrin köçürülməsinə başlanılır
9-07-2025, 13:59
Rusiya 728 dronla hücuma keçib
9-07-2025, 12:49
Hansı rayonda daha çox boşanma var? - Siyahı
9-07-2025, 11:41
Məmməd Alpayın həbs müddəti uzadılıb
9-07-2025, 08:53
Texasda daşqınlar can almaqda davam edir
9-07-2025, 08:37
Zelenskinin seçimi qalmayıb?
8-07-2025, 18:00
Qarabağ Universitetində yeni fakültə açılır
8-07-2025, 17:25
İlham Əliyev Trampa başsağlığı verib
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
