22:12 / 21-10-2019
ABŞ iki min hərbçisini Əfqanıstandan çıxarıb
21:44 / 21-10-2019
İranlı deputatdan etiraz: “Romada Nizami Azərbaycan şairi kimi təqdim olunur” - Foto
21:24 / 21-10-2019
Abutalıbovu qəbul edən Əliyevdən qocaman kadrlara mesaj: "Yaşınız keçib, nümunə götürün"
20:42 / 21-10-2019
Prezident Əli Həsənovla yaşlı məmurlara eyham vurdu: "Siz pensiya yaşına çatmısınız..."
19:57 / 21-10-2019
AŞPA məruzəçiləri nümayişçilərə qarşı zorakılığı pisləyir
19:05 / 21-10-2019
Hökumətin tərkibi 60-70 faiz dəyişdirilməlidir – Sabiq nazir müavini
18:49 / 21-10-2019
XİN-dən Avropa komissarına cavab verildi
18:32 / 21-10-2019
Cəlilabadda kuryoz hadisə: evdən araq oğurlandı
18:30 / 21-10-2019
Amansız polis: bəzi ölkələrdə etirazçılarla daha sərt davranırlar - Fotolar
18:23 / 21-10-2019
İstanbul Konvensiyasının imzalanması ilə bağlı təkliflər paketi Hökumətə təqdim olunub
17:36 / 21-10-2019
Prezident Qüdrət Qurbanovla bağlı sərəncam imzaladı
17:35 / 21-10-2019
Bu il Azərbaycanda 524 nəfər QİÇS-ə yoluxub
17:27 / 21-10-2019
AFFA iki futbolçunu prokurorluğa verəcək
17:03 / 21-10-2019
Üç müğənniyə “Xalq artisti” fəxri adı verilib - Sərəncam
17:03 / 21-10-2019
Mərkəzi Bank dolların rəsmi məzənnəsini açıqladı
16:52 / 21-10-2019
İlham Əliyev vəzifədən azad etdiyi Baş nazirin iki müavinini qəbul edib - Fotolar
16:39 / 21-10-2019
Baş Nazirin iki müavini vəzifədən azad edildi - Sərəncam
16:33 / 21-10-2019
Prezident Sumqayıtla bağlı sərəncam imzaladı
16:19 / 21-10-2019
Nazirlik 7 milyon manatlıq maşın alır
16:11 / 21-10-2019
Səfir: "Türkiyə Suriyadan qaçqın olanlara 40 milyard dollar sərf edib"
15:59 / 21-10-2019
Nərgiz Yaqublu: "Atam Binəqədi Təcridxanasına aparılıb"
15:37 / 21-10-2019
Baş Prokurorluq müxalifətin mitinqi ilə bağlı məlumat yaydı
15:28 / 21-10-2019
Mətbuatın “qara günü” kampaniyası - Foto
15:09 / 21-10-2019
İmtahanda şagirdlərin başına qutu keçirilib - Foto
15:03 / 21-10-2019
Tofiq Yaqubluya 30 sutka həbs verilib
14:52 / 21-10-2019
Prezident 3 nəfərlə bağlı sərəncam imzalayıb - Siyahı
14:51 / 21-10-2019
Müğənni Sevda ailə qurmaq istəyir
14:45 / 21-10-2019
Direktor "Toyota Prado" ilə qəza törətdi
14:36 / 21-10-2019
Nazarbayevin səlahiyyətləri artırıldı
14:29 / 21-10-2019
Azərbaycan ilə Ermənistan arasında müharibə riski artıb - Foto
22:18 / 17-10-2019
Tramp "Barış Pınarı" əməliyyatını dayandırdı: YPG 120 saata 32 km çəkiləcək - Ərdoğan Penslə razılaşdı
13:07 / 19-10-2019
AMİP-in bu günə təyin olunan mitinqlə bağlı müraciəti yayıldı
17:44 / 17-10-2019
Afaq Bəşirqızı: “Azərpaşa Nemətov dövləti aldadıb” - Video - Foto
10:12 / 17-10-2019
Trampdan Ərdoğana xəbərdarlıq: “Axmaq olmayın!” - Foto
13:31 / 17-10-2019
Polis generalı vəzifədən azad edilib
16:15 / 18-10-2019
Deputatlar yeni qadağadan çıxış yolu axtarır - Foto
19:05 / 21-10-2019
Hökumətin tərkibi 60-70 faiz dəyişdirilməlidir – Sabiq nazir müavini
21:03 / 17-10-2019
Ərdoğanla Pensin 1 saat 40 dəqiqə çəkən gərgin görüşü: masada hansı məsələlər olub? - Fotolar
13:52 / 17-10-2019
Trampın Ərdoğana səviyyəsiz məktubuna Türkiyənin cavabı olacaq - Politoloq
14:29 / 21-10-2019
Azərbaycan ilə Ermənistan arasında müharibə riski artıb - Foto
14:40 / 17-10-2019
Paşinyan Qarabağ danışıqlarından yayınır - Deputat
15:45 / 17-10-2019
Əli Həsənov 5 tezis açıqladı
Alimlər insanların əbədi yaşamaq istəyini reallaşdırmağa çalışır - Araşdırmalar
Tarix: 22-01-2018 18:26 | Bölmə: Cəmiyyət / Araşdırma
Əbədi həyat haqda fərziyyələr fantasik görünsə də, dünyanın ən varlı iş adamları bu sahəyə yatırım etməkdən usanmırlar.
Bir həftə öncə “Y Combinator” adlı Kaliforniya biznes inkubatorunun prezidenti Sem Altman rəsmi bəyanatla çıxış edərək, qocalığı ləngidib, insan ömrünü uzatmaq yolunda həyata keçiriləcək bütün layihələrə 1 milyon dollaradək investisiya yatıra biləcəyini vurğuladı. “Biz insanların daha uzunömürlü olub, sağlam yaşamalarına yardımçı olmaq istəyirik” - deyə Altman planet sakinlərinə müraciət etdi.
Ötən il “Tesla və Space X” şirkətinin rəhbəri İlon Mask da səs-səda doğuran çıxışı ilə diqqətləri üzərinə çəkmişdi. Tanınmış iş adamı düşünür ki, gələcəkdə insanlar kompüterlərlə əlaqələndirilməlidirlər. Maska görə, bu nəinki cəmiyyətlərin inkişafı, həmçinin bütövlükdə insanlığın taleyi baxımından vacibdir. Çünki etiraf etməliyik ki, kompütersiz yararsız və maraqsızıq.
Altanla Maskın bəyanatları günbəgün aktuallaşan trendin bir hissəsi kimi dəyərləndirilir. Uzun, sağlam ömür, eləcə də insanın avtomatlaşdırılması transhumanizmin qayəsidir. Bu nəzəriyyədə fantastik kitablardakı ağılasığmaz mövzular sanki gerçəkləşmək üçün sıraya düzülürlər.
İdeyanın qayəsi
Dövrümüzün transhumanizmlə məşğul olan ən məşhur təşkilatı “Humanity+” adlanır. Bu qurum müasir insanın postinsana çevrilmə fazalarını müəyyənləşdirir. Aradakı nəhəng fərq, eləcə də postinsanın bacarıq, qabiliyyətləri o qədər mükəmməldir ki, bu haqda danışmağa insanın dili də dönmür. Sadə tərif versək, transhumanizm insanın texnologiyanın köməyi ilə dəyişməsini öncədən görən hərəkatdır. Onun əsas ideyası isə insanın fiziki, intellektual və psixoloji bacarıqları qüsursuz olanadək sürətlə inkişaf etdirməkdir. Mövcud və yaradılacaq texnologiyaların sayəsində biz daha ağıllı, sağlam, uzunömürlü və hətta ölümsüz olacağıq.
Əbədi həyat
Ölümə qalib gəlib, xəstəlikləri dəf edərkən şəxsiyyətin virtual reallığa keçidi təmin edilir. Transhumanizm termini əvvəllər istifadə olunsa da, bu anlayışı məşhurlaşdıran YUNESKO-nun ilk direktoru, inqilabçı-bioloq Culian Haksli olub. Hələ ötən əsrin 60-ci illərində alim bu anlayışı öz mühazirə və əsərlərində gələcəyin özəyi kimi təqdim edirdi. Transhumanizm hərəkatı 1980-ci illərdən etibarən əhatə dairəsini genişləndirdi. O mövcud fiziki sərhədləri aşaraq, insan bədəninin modifikasiyasıyasını da ehtiva etməyə başladı.
İlon Maskın ixtirası
Maskın fikrini anlayıb, dəyərləndirmək üçün Tima Urbanın bloqundakı qeydlərini oxumaq lazımdır. Lakin bu məqalə o qədər mürəkkəb və elmi dillə yazılıb ki, onu anlamaq asan olmaya bilər. Odur ki, gəlin, qısa xülasə ilə kifayətlənək. İş orasındadır ki, Mask yaxın gələcəkdə süni intellektin inkişaf edib, insan dərrakəsini geridə qoyacağını və müəyyən bir kütlənin insanın tabeliyindən çıxıb, İKT-nin köləsinə çevriləcəyini düşünür. Kompüterin insanı sıradan çıxarmamasının yeganə çıxış yolu odur ki, süni şüurla isti münasibətdə olub, onu düşməni deyil, dostu olduğumuza inandırmaqdır. "Tesla və SpaceX" təşkilatının rəhbəri hesab edir ki, gələcəyimizi caynağına alacaq süni intellekt dünyasında sağ qalmağın yeganə yolu bioloji şüuru kompüterlə birləşdirməkdir. İnsanlar bu məqsədə mükəmməldirilmiş neyrokompüter interfeysi sayəsində nail ola bilərlər. Yəni, kompüterin klaviaturasına, monitoruna toxunmadan, onunla təmas etmədən ünsiyyət qurub, informasiya mübadiləsi aparmaq gərəkdir. Bu interfeysin yaradılması ilə Maskın yeni “Neuralink” şirkəti məşğul olacaq.
Maskın sözlərinə görə, təkmilləşdirilimiş neyrokompüter interfeysinin ilk və əsas istifadəçiləri fiziki məhdudiyyətli, eşitmə, görmə, danışıq qabiliyyətini itirmiş insanlar olacaq. Beyinə qoyulmuş implant vasitəsilə bu şəxslər məhrum olduqları fiziki imkanlarından yararlana biləcəklər. Daha sonra neyrokompüter interfeysini yeni texnologiya pərəstişkarları mənimsəyəcəklər. Bura ağıllı ev layihəsinin yaradıcıları aiddir. Məsələn, bu texnologiya televizoru pultla deyil, düşüncə seli ilə yandırıb, söndürməyə, kanaldan kanala çevirməyə imkan yaradacaq.
Bir qədər də uzaq gələcəyə baxmaq cəsarəti toplasaq, daha da tükürpədən faktlar görə bilərik. Məsələn, bu interfeys insanların bir-biri ilə sözsüz ünsiyyət qurmasına təkan verəcək. İnsanların fikrindəki kompüter vasitəsilə avtomatik şəkildə yazılıb, qarşı tərəfin elektron ünvanına göndəriləcək. İstənilən sahənin mütəxəssisləri dünyanın hansı nöqtəsində yaşamaqlarından asılı olmayaraq, layihələr üzərinə birgə çalışmağa, fikirlərini bir-birinə asanca ötürməyə nail olacaqlar. Nəhayət, insan intellekti o qədər yüksək həddə çatıb, kompüterlə qohumlaşacaq ki, fikrimizin harada bitib, virtual dünyanın harada başladığını hiss etməyəcəyik. Bir sözlə, kompüterlə bütövləşib, süni intellektlə tam olacağıq. Məsələn, artıq şüurlu sürətdə internetdə məlumat axtarmayacağıq. Baxıb, dinləmək istədiyimiz materiallar özü beynimizə yüklənəcək. Tək insanın dərrakəsi bütövlükdə insanlığın şüurundan fərqlənməyəcək. Bu heyrət dolu, eyni zamanda, dəhşətli faktdır. İnsanlar öz düşüncələrinin axışına birbaşa təsir etmək gücünə sahib olacaqlar.
Bəs yad kompüterlərin kodunu sındırıb, istədiyimiz əməliyyatı həyata keçirə bildiyimiz kimi, digər insanların da düşüncəsinə təsir edə biləcəyikmi? Bəs onda fikirlərimizin özümüzə, yaxud başqasına aid olduğuna necə qərar verəcəyik?
Hələ ki, neyrokompüter interfeysi sadə əməliyyatları həyata keçirə bilir. Buraya fiziki məhdudiyyətli şəxslərin pratez bədən üzvlərini çalışdırması aid edilə bilər. Maskın nəzərdə tutduğu mürəkkəb əməliyyatlar isə mütəxəssislər texnologiya sahəsində səylə çalışarsa, yalnız 8-10 ildən sonra mümkün olacaq. Hələ ki, "Neuralink" şirkəti öz nailiyyətlərini ictimaiyyətdən gizli saxlayır. Odur ki, yeniliklər haqda danışmaq çox tezdir. Lakin şirkətin startapına 27 milyon dollardan çox sərmayə xərcləndiyi dəqiq məlumatdır.
Transhumanizm mövzusuna həsr olunan məqalələr və konfranslar hələ ki bir səmtdə çalışır - insan orqanizmini kifayət qədər möhkəmləndirib, daha zəki, sağlam və dözümlü etmək. Bunun üçün müxtəlif cihazlar hazırlanacaq. Məsələn, balaca bir devays bizim üçün fitness trekerləri əvəz edəcək. Bu ağıllı cihaz idman edib, yatmaq üçün düzgün zamanımızı müəyyən edib, bizə xəbər verəcək. Foto və video çəkmək bacarığı olan linzalar hazırlanacaq. Qarşımızdakının nitqini avtomatik tərcümə edən qulaqcıqlar yaradılacaq. Gücü artırıb, insana gümrahlıq bəxş edən idman kostyumları tikiləcək. Bundan əlavə, beyin implantı, mikroçiplər ixtira olunacaq. Yeni robotlar diaqnoz növləri aşkarlanan xəstəliyi yerindəcə effektiv surətdə sağaldacaq. Orqanizmin fəaliyyətini tənzimləyən ən faydalı üsullarsa daha da təkmilləşdirilib, genetik xəstəliklərə səbəb olan embrionlar məhv ediləcək.
Düşüncələrin daha tez ötürülməsi, ünsiyyətin sürətləndirilməsi layihəsi artıq DARPA, Feysbuk və Maskın "Neuralink" şirkəti tərəfindən gerçəkləşdirilir. Bu üçlük tərəfindən hazırlanan texnologiya kommunikasiya sistemi vaxtilə telefon və kompüterin etdiyi inqilabı təkrarlayacaq. Əgər bu gün sosial şəbəkələrdə getdiyimiz, gəzdiyimiz maraqlı məkanların sadəcə fotoşəkillərini və videolarını paylaşa biliriksə, yaxın gələcəkdə, keçirdiyimiz hissləri, təəssüratları bütün təfərrüatı ilə bölüşə biləcəyik. Məhsuldarlığımızın səviyyəsi də qat-qat artacaq. Bunun ən sadə misalını “Uber” taksi sifarişi şirkəti edir. Məsələn, sürücü müştərini mənzil başına çatdırmamış şirkət növbəti sifarişçinin ümvanını göndərir. Bu yolla onu daha çox işləyib, pul qazanmağa ilhamlandırır. Gələcəkdə bu biznes nəzəriyyəsi bütün sahələrdə geniş şəkildə istifadə olunacaq. Daha faydalı və ünsiyyətcil insanlar yetişdiriləcək. Həmçinin, yaddaşı gücləndirib, enerji verən həblər satışa çıxarılacaq ki, onu qəbul etmək hər kəs üçün zərurətə çevriləcək.
Mütəxəssislər düşünür ki, transhumanizmin trendləri artıq 2030-cu ildə gerçəkləşə bilər. Onların təsvir etdikləri mükəmməl dünya insanı yaşamağa ilhamlandırır. Ən azı fiziki məhdudiyyətli insanların bizdən fərqi qalmayacaq. İnsanların genləri dəyişdirilib, daha qüsursuz vəziyyətə çatdırılacaq.
Bu faktları oxuyanda bir sual yaranır: Bəs geləcəyin insanını necə tərif edək?
Gələcəyin möcüzə insanları
Humanity+ qurumunun rəssamı Nataşa Vita Mor deyir:
“Transhumanizm erasında dərimizin üst qatı şəbəkəyəbənzər, eyni zamanda indikindən daha zərif nanotərkibdən ibarət olacaq. Lakin dəyişkən də ola bilər. Məsələn, mən istəyirəm ki, dərimin üst qatı əsmər olsun. İstədiyim vaxt onu çıxarıb, müxtəlif rəsmlərlə bəzəyə bilim. Saçlarım istəyimə görə tez-tez formasını və uzunluğunu hətta düzümünü dəyişəcək. Gözlərim mikroskop və teleskop funksiyasını reallaşdıracaq. Radiodalğaları, şüa ötürülməsini görə biləcəm. Lakin istədiyim zaman yenidən adi qaydada görməyə davam edəcəm. Həmçinin hər qar dənəsinin yerə düşəndə xəfif xışıltısını, yarpaqların səsini eşidib, alatoranın, sübhün ətirlərini duymaq istəyirəm. Düşünürəm ki, yalnız bu halda dünyanı yaxından hiss edib, onu qorumağa çalışacağıq və məhz o zaman özümüzə İNSAN deyə biləcəyik”.
Süni intellekt tədqiqatçısı Ben Hertsel isə özünü gələcək dünyada belə görür:
“Özümü daha təmkinli, səbrli, fikirlərini idarə edən və xəstəliklərdən uzaq biri kimi görürəm. Suyun altnda nəfəs alıb, kosmosda ağılasığmaz hərəkətləri yerinə yetirmək istəyirəm. Həftə boyu intellektimi ikiqat artırıb, elə həddə çatacam ki, mən artıq mən deyil, başqa insan olacam. Ölməyi heç istəmirəm, axı o gözəl dünyanı kim dadmaq istəməz? Milyard illərdən sonra hər şeydən bezsəm, qocalmağa qərar verəcəm”.
44 yaşlı iş adamı, ABŞ prezidentliyinə keşmiş namizəd Zoltan İştvan gözləntilərini belə dilə gətirir:
“Bu təcrübəni gerçəkləşdirən ilk insanlardan olmaq istəyirəm. Beyninə implant yeridilənlər sırasında niyə də mənim adım olmasın?! Gələcək 10 il ərzində əlimi kəsməyi düşünürəm, axı yeni dünyamızda mənə qoyulacaq əl daha çox funksiya yerinə yetirəcək, barmaq uclarımla qəhvə dolu fıncanımı isidib, soyuda biləcəm. 30-40 ilə biz ya fiziki şəkildə, ya da yarımavtomatlaşdırılmış formada mövcud olacağıq. Bəlkə də tamamən virtual aləmdə yaşayacağıq. Sözün açığı, mən maşınlaşdırılmaq və gerçək dünyadan, vücudumdan uzaqlaşmaq istərdim”.
53 yaşlı futuroloq Maks Mor:
“Mənim kəllə sümüyümdə titandan da bərk nanostruktur olacaq. Odur ki, istənilən yüksəklikdən yıxılsam belə zədə almayacağam. Sözün düzü, skeletimi də dəyişdirib, daha güclü olmaq istəyirəm. Şəraitə, iqlimə bədənimi proqramlaşdırmağı düşünürəm. Məsələn, Marsda ikən oksigenə ehtiyac duymayan orqanizmin olsa, gözəl deyilmi? Hətta gələcəkdə vahid insan modeli olmayacağına görə bəlkə başqa bədən forması seçdim”.
Süni intellekt üzrə mütəxəssis Piter Vossun 63 yaşı var. O da yeni dünya üçün tədarükünü hazırlayıb:
“Arzu etdiyim qədər yaşamaq istəyirəm. Hətta ölsəm, bədənimin dondurulması üçün müqavilə imzalamışam. Həmin vaxta qədər mənə yenidən can verib, geri qaytara biləcəklərmi, ona dəqiq sığortam yoxdur. Amma mümkün olsa, həyatımdan həzz alacam. Mən sadəcə beynimin neyronlaşdırılmasını istəyirəm. Bəli, başımı birləşdirmək üçün bədənimdən götürdükləri hüceyrələrdən yeni vücud da yetişdirə bilərlər. Lakin mən robot bədənə birləşməyə də etiraz etməzdim. Motosikldə gəzməyi sevirəm. Məhz o zaman istədiyim sürətlə motosikl sürüb, ölmək ehtimalımı sıfıra endirəcəm. Bütün yeni ixtiraların üzərimdə keçirilməsinin tərəfdarıyam”.
Bəs əslində nə qədər yaşayacağıq?
Bəşər tarixi boyu orta hesabla insan 50 il yaşayıb. Son yüzilliklərdə isə bu göstərici nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişib. Əgər XX əsrin əvvəllərində Avropada orta insan ömrü 45, ABŞ-da 49 il idisə, hazırda bu göstərici 71-80 ilədək yüksəlib. Transhumanistlərsə bu göstəricini maksimuma çatdırıb, ideal halda isə əbədiləşdirmək istəyirlər. Öz proqnozlarında insanın milyon illərlə yaşayacağını vurğulayırlar. Onlar iddia edirlər ki, yaxın gələcəkdə ölüm haqda təsəvvürlərimiz kökündən dəyişəcək.
İnsan ölümsüz olsa, nələr baş verə bilər?
Transhumanizmin nəzəriyyəsini çoxları tənqid edir. Tək ona görə yox ki, beyini robot bədənə bitişdirib, yaşamaq fikri fantastikdir. Bunun əsas səbəbi odur ki, layihənin sərmayədarları varlı iş adamlarıdır.
Tənqidçilərin fikrincə, bu nəzəriyyə yalnız həmin insanların əhatəsi, bir sözlə, seçilmişlərin işinə yarayacaq. Bütün planet sakinlərinin sağlamlığını təmin etmək üçün heç günü bu gün də gərəkli imkanlar və maddiyat istifadə olunmur. Sadə dildə desək, kimin pulu varsa, əbədi həyat qazanacaq. Orta və aşağı təbəqənin həyatında isə heç nə dəişməyəcək, xəstə xəstə, kasıb da kasıb qalacaq.
Filosof, politoloq Frensis Fukuyama “Tarixin sonu” adlı qalmaqallı kitabın müəllifidir. Əsərində transhumanizm mövzusunu açmağa cəhd edən yazar, bu layihəni insanlıq üçün ən təhlükəli ideya kimi qələmə verir. Fukuyama bildirir ki, tarix boyu bir qrup insan özlərini digələrindən üstün hesab edib. İndi təsəvvür edin ki, daha güclü və uzun ömürlü olub, şüurumuza müdaxilə etməyi bacaran kəslər, taeyimizlə istədiklərini etmək iqtidarında olacaqlar. Politoloq düşünür ki, dırnaqarası bu bərabərlik transhumanismin qurbanına çevriləcək. 100, 200, lap 500 il yaşasaq, daha çox təbii resurs istifadə edəcəyik. Bununla da, onsuz da zədələnmiş ekologiya məhv olacaq. Digər əsas məsələ isə iş problemi olacaq. Təhsil sisteminin taleyi qeyri-müəyyən səmtə yönələcək. İnsanlar stabil təhsil almasalar, yeni ixtisaslar, kadrlar formalaşmayacaq. Beləcə, yeni iş yerləri də açılmayacaq. Təqaüd və digər sosial problemlər necə həll olunacaq?
Nəhayət bu fantastik dünyanın psixoloji zərərlərinə toxunaq. Transhumanizmin əsas məqsədi insanlara uzun ömür verməkdir. Transhumanistlər nə qədər mümkündürsə, bir o qədər də çox yaşanmaq istəyirlər. Daha artıq təəssürat keçirib, acgözlüklə daha çox zövq almaq arzusundadırlar. Ən əsası, doğmaları ilə daha çox zaman keçirməyə ümid edirlər. Bəs birdən tam əksi baş versə? Sonsuzluq və əbədiyyət bizi məqsədlərimizdən soyudub, hissiyatsızlaşdırsa?"
Nyu-York Universitenin bioetik professoru Metyu Lyao həyatı çoxdan gözlənilən yığıncağa bənzədir. Biz gecənin bitəcəyini bildiyimiz üçün maksimum dərəcədə zövq almağa səy göstəririk. Təsəvvür edin ki, bu yığıncaq əbədi davam edəcək. Sizcə, ora gedib, iştirak etməyin mənası qalardımı? Kifayət qədər zamanımız olduğunu bildiyimiz halda, yeni dillər öyrənib, müxtəlif elmlərə yiyələnmək və ya uşaq dünyaya gətirməyə bugünkü kimi həvəsli olacağıqmı? Bu sualı hər kəs özü vicdanı qarşısında cavablandırsın.(Publika.az)
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 22-01-2018 18:26 | Bölmə: Cəmiyyət / Araşdırma
Əbədi həyat haqda fərziyyələr fantasik görünsə də, dünyanın ən varlı iş adamları bu sahəyə yatırım etməkdən usanmırlar.
Bir həftə öncə “Y Combinator” adlı Kaliforniya biznes inkubatorunun prezidenti Sem Altman rəsmi bəyanatla çıxış edərək, qocalığı ləngidib, insan ömrünü uzatmaq yolunda həyata keçiriləcək bütün layihələrə 1 milyon dollaradək investisiya yatıra biləcəyini vurğuladı. “Biz insanların daha uzunömürlü olub, sağlam yaşamalarına yardımçı olmaq istəyirik” - deyə Altman planet sakinlərinə müraciət etdi.
Ötən il “Tesla və Space X” şirkətinin rəhbəri İlon Mask da səs-səda doğuran çıxışı ilə diqqətləri üzərinə çəkmişdi. Tanınmış iş adamı düşünür ki, gələcəkdə insanlar kompüterlərlə əlaqələndirilməlidirlər. Maska görə, bu nəinki cəmiyyətlərin inkişafı, həmçinin bütövlükdə insanlığın taleyi baxımından vacibdir. Çünki etiraf etməliyik ki, kompütersiz yararsız və maraqsızıq.
Altanla Maskın bəyanatları günbəgün aktuallaşan trendin bir hissəsi kimi dəyərləndirilir. Uzun, sağlam ömür, eləcə də insanın avtomatlaşdırılması transhumanizmin qayəsidir. Bu nəzəriyyədə fantastik kitablardakı ağılasığmaz mövzular sanki gerçəkləşmək üçün sıraya düzülürlər.
İdeyanın qayəsi
Dövrümüzün transhumanizmlə məşğul olan ən məşhur təşkilatı “Humanity+” adlanır. Bu qurum müasir insanın postinsana çevrilmə fazalarını müəyyənləşdirir. Aradakı nəhəng fərq, eləcə də postinsanın bacarıq, qabiliyyətləri o qədər mükəmməldir ki, bu haqda danışmağa insanın dili də dönmür. Sadə tərif versək, transhumanizm insanın texnologiyanın köməyi ilə dəyişməsini öncədən görən hərəkatdır. Onun əsas ideyası isə insanın fiziki, intellektual və psixoloji bacarıqları qüsursuz olanadək sürətlə inkişaf etdirməkdir. Mövcud və yaradılacaq texnologiyaların sayəsində biz daha ağıllı, sağlam, uzunömürlü və hətta ölümsüz olacağıq.
Əbədi həyat
Ölümə qalib gəlib, xəstəlikləri dəf edərkən şəxsiyyətin virtual reallığa keçidi təmin edilir. Transhumanizm termini əvvəllər istifadə olunsa da, bu anlayışı məşhurlaşdıran YUNESKO-nun ilk direktoru, inqilabçı-bioloq Culian Haksli olub. Hələ ötən əsrin 60-ci illərində alim bu anlayışı öz mühazirə və əsərlərində gələcəyin özəyi kimi təqdim edirdi. Transhumanizm hərəkatı 1980-ci illərdən etibarən əhatə dairəsini genişləndirdi. O mövcud fiziki sərhədləri aşaraq, insan bədəninin modifikasiyasıyasını da ehtiva etməyə başladı.
İlon Maskın ixtirası
Maskın fikrini anlayıb, dəyərləndirmək üçün Tima Urbanın bloqundakı qeydlərini oxumaq lazımdır. Lakin bu məqalə o qədər mürəkkəb və elmi dillə yazılıb ki, onu anlamaq asan olmaya bilər. Odur ki, gəlin, qısa xülasə ilə kifayətlənək. İş orasındadır ki, Mask yaxın gələcəkdə süni intellektin inkişaf edib, insan dərrakəsini geridə qoyacağını və müəyyən bir kütlənin insanın tabeliyindən çıxıb, İKT-nin köləsinə çevriləcəyini düşünür. Kompüterin insanı sıradan çıxarmamasının yeganə çıxış yolu odur ki, süni şüurla isti münasibətdə olub, onu düşməni deyil, dostu olduğumuza inandırmaqdır. "Tesla və SpaceX" təşkilatının rəhbəri hesab edir ki, gələcəyimizi caynağına alacaq süni intellekt dünyasında sağ qalmağın yeganə yolu bioloji şüuru kompüterlə birləşdirməkdir. İnsanlar bu məqsədə mükəmməldirilmiş neyrokompüter interfeysi sayəsində nail ola bilərlər. Yəni, kompüterin klaviaturasına, monitoruna toxunmadan, onunla təmas etmədən ünsiyyət qurub, informasiya mübadiləsi aparmaq gərəkdir. Bu interfeysin yaradılması ilə Maskın yeni “Neuralink” şirkəti məşğul olacaq.
Maskın sözlərinə görə, təkmilləşdirilimiş neyrokompüter interfeysinin ilk və əsas istifadəçiləri fiziki məhdudiyyətli, eşitmə, görmə, danışıq qabiliyyətini itirmiş insanlar olacaq. Beyinə qoyulmuş implant vasitəsilə bu şəxslər məhrum olduqları fiziki imkanlarından yararlana biləcəklər. Daha sonra neyrokompüter interfeysini yeni texnologiya pərəstişkarları mənimsəyəcəklər. Bura ağıllı ev layihəsinin yaradıcıları aiddir. Məsələn, bu texnologiya televizoru pultla deyil, düşüncə seli ilə yandırıb, söndürməyə, kanaldan kanala çevirməyə imkan yaradacaq.
Bir qədər də uzaq gələcəyə baxmaq cəsarəti toplasaq, daha da tükürpədən faktlar görə bilərik. Məsələn, bu interfeys insanların bir-biri ilə sözsüz ünsiyyət qurmasına təkan verəcək. İnsanların fikrindəki kompüter vasitəsilə avtomatik şəkildə yazılıb, qarşı tərəfin elektron ünvanına göndəriləcək. İstənilən sahənin mütəxəssisləri dünyanın hansı nöqtəsində yaşamaqlarından asılı olmayaraq, layihələr üzərinə birgə çalışmağa, fikirlərini bir-birinə asanca ötürməyə nail olacaqlar. Nəhayət, insan intellekti o qədər yüksək həddə çatıb, kompüterlə qohumlaşacaq ki, fikrimizin harada bitib, virtual dünyanın harada başladığını hiss etməyəcəyik. Bir sözlə, kompüterlə bütövləşib, süni intellektlə tam olacağıq. Məsələn, artıq şüurlu sürətdə internetdə məlumat axtarmayacağıq. Baxıb, dinləmək istədiyimiz materiallar özü beynimizə yüklənəcək. Tək insanın dərrakəsi bütövlükdə insanlığın şüurundan fərqlənməyəcək. Bu heyrət dolu, eyni zamanda, dəhşətli faktdır. İnsanlar öz düşüncələrinin axışına birbaşa təsir etmək gücünə sahib olacaqlar.
Bəs yad kompüterlərin kodunu sındırıb, istədiyimiz əməliyyatı həyata keçirə bildiyimiz kimi, digər insanların da düşüncəsinə təsir edə biləcəyikmi? Bəs onda fikirlərimizin özümüzə, yaxud başqasına aid olduğuna necə qərar verəcəyik?
Hələ ki, neyrokompüter interfeysi sadə əməliyyatları həyata keçirə bilir. Buraya fiziki məhdudiyyətli şəxslərin pratez bədən üzvlərini çalışdırması aid edilə bilər. Maskın nəzərdə tutduğu mürəkkəb əməliyyatlar isə mütəxəssislər texnologiya sahəsində səylə çalışarsa, yalnız 8-10 ildən sonra mümkün olacaq. Hələ ki, "Neuralink" şirkəti öz nailiyyətlərini ictimaiyyətdən gizli saxlayır. Odur ki, yeniliklər haqda danışmaq çox tezdir. Lakin şirkətin startapına 27 milyon dollardan çox sərmayə xərcləndiyi dəqiq məlumatdır.
Transhumanizm mövzusuna həsr olunan məqalələr və konfranslar hələ ki bir səmtdə çalışır - insan orqanizmini kifayət qədər möhkəmləndirib, daha zəki, sağlam və dözümlü etmək. Bunun üçün müxtəlif cihazlar hazırlanacaq. Məsələn, balaca bir devays bizim üçün fitness trekerləri əvəz edəcək. Bu ağıllı cihaz idman edib, yatmaq üçün düzgün zamanımızı müəyyən edib, bizə xəbər verəcək. Foto və video çəkmək bacarığı olan linzalar hazırlanacaq. Qarşımızdakının nitqini avtomatik tərcümə edən qulaqcıqlar yaradılacaq. Gücü artırıb, insana gümrahlıq bəxş edən idman kostyumları tikiləcək. Bundan əlavə, beyin implantı, mikroçiplər ixtira olunacaq. Yeni robotlar diaqnoz növləri aşkarlanan xəstəliyi yerindəcə effektiv surətdə sağaldacaq. Orqanizmin fəaliyyətini tənzimləyən ən faydalı üsullarsa daha da təkmilləşdirilib, genetik xəstəliklərə səbəb olan embrionlar məhv ediləcək.
Düşüncələrin daha tez ötürülməsi, ünsiyyətin sürətləndirilməsi layihəsi artıq DARPA, Feysbuk və Maskın "Neuralink" şirkəti tərəfindən gerçəkləşdirilir. Bu üçlük tərəfindən hazırlanan texnologiya kommunikasiya sistemi vaxtilə telefon və kompüterin etdiyi inqilabı təkrarlayacaq. Əgər bu gün sosial şəbəkələrdə getdiyimiz, gəzdiyimiz maraqlı məkanların sadəcə fotoşəkillərini və videolarını paylaşa biliriksə, yaxın gələcəkdə, keçirdiyimiz hissləri, təəssüratları bütün təfərrüatı ilə bölüşə biləcəyik. Məhsuldarlığımızın səviyyəsi də qat-qat artacaq. Bunun ən sadə misalını “Uber” taksi sifarişi şirkəti edir. Məsələn, sürücü müştərini mənzil başına çatdırmamış şirkət növbəti sifarişçinin ümvanını göndərir. Bu yolla onu daha çox işləyib, pul qazanmağa ilhamlandırır. Gələcəkdə bu biznes nəzəriyyəsi bütün sahələrdə geniş şəkildə istifadə olunacaq. Daha faydalı və ünsiyyətcil insanlar yetişdiriləcək. Həmçinin, yaddaşı gücləndirib, enerji verən həblər satışa çıxarılacaq ki, onu qəbul etmək hər kəs üçün zərurətə çevriləcək.
Mütəxəssislər düşünür ki, transhumanizmin trendləri artıq 2030-cu ildə gerçəkləşə bilər. Onların təsvir etdikləri mükəmməl dünya insanı yaşamağa ilhamlandırır. Ən azı fiziki məhdudiyyətli insanların bizdən fərqi qalmayacaq. İnsanların genləri dəyişdirilib, daha qüsursuz vəziyyətə çatdırılacaq.
Bu faktları oxuyanda bir sual yaranır: Bəs geləcəyin insanını necə tərif edək?
Gələcəyin möcüzə insanları
Humanity+ qurumunun rəssamı Nataşa Vita Mor deyir:
“Transhumanizm erasında dərimizin üst qatı şəbəkəyəbənzər, eyni zamanda indikindən daha zərif nanotərkibdən ibarət olacaq. Lakin dəyişkən də ola bilər. Məsələn, mən istəyirəm ki, dərimin üst qatı əsmər olsun. İstədiyim vaxt onu çıxarıb, müxtəlif rəsmlərlə bəzəyə bilim. Saçlarım istəyimə görə tez-tez formasını və uzunluğunu hətta düzümünü dəyişəcək. Gözlərim mikroskop və teleskop funksiyasını reallaşdıracaq. Radiodalğaları, şüa ötürülməsini görə biləcəm. Lakin istədiyim zaman yenidən adi qaydada görməyə davam edəcəm. Həmçinin hər qar dənəsinin yerə düşəndə xəfif xışıltısını, yarpaqların səsini eşidib, alatoranın, sübhün ətirlərini duymaq istəyirəm. Düşünürəm ki, yalnız bu halda dünyanı yaxından hiss edib, onu qorumağa çalışacağıq və məhz o zaman özümüzə İNSAN deyə biləcəyik”.
Süni intellekt tədqiqatçısı Ben Hertsel isə özünü gələcək dünyada belə görür:
“Özümü daha təmkinli, səbrli, fikirlərini idarə edən və xəstəliklərdən uzaq biri kimi görürəm. Suyun altnda nəfəs alıb, kosmosda ağılasığmaz hərəkətləri yerinə yetirmək istəyirəm. Həftə boyu intellektimi ikiqat artırıb, elə həddə çatacam ki, mən artıq mən deyil, başqa insan olacam. Ölməyi heç istəmirəm, axı o gözəl dünyanı kim dadmaq istəməz? Milyard illərdən sonra hər şeydən bezsəm, qocalmağa qərar verəcəm”.
44 yaşlı iş adamı, ABŞ prezidentliyinə keşmiş namizəd Zoltan İştvan gözləntilərini belə dilə gətirir:
“Bu təcrübəni gerçəkləşdirən ilk insanlardan olmaq istəyirəm. Beyninə implant yeridilənlər sırasında niyə də mənim adım olmasın?! Gələcək 10 il ərzində əlimi kəsməyi düşünürəm, axı yeni dünyamızda mənə qoyulacaq əl daha çox funksiya yerinə yetirəcək, barmaq uclarımla qəhvə dolu fıncanımı isidib, soyuda biləcəm. 30-40 ilə biz ya fiziki şəkildə, ya da yarımavtomatlaşdırılmış formada mövcud olacağıq. Bəlkə də tamamən virtual aləmdə yaşayacağıq. Sözün açığı, mən maşınlaşdırılmaq və gerçək dünyadan, vücudumdan uzaqlaşmaq istərdim”.
53 yaşlı futuroloq Maks Mor:
“Mənim kəllə sümüyümdə titandan da bərk nanostruktur olacaq. Odur ki, istənilən yüksəklikdən yıxılsam belə zədə almayacağam. Sözün düzü, skeletimi də dəyişdirib, daha güclü olmaq istəyirəm. Şəraitə, iqlimə bədənimi proqramlaşdırmağı düşünürəm. Məsələn, Marsda ikən oksigenə ehtiyac duymayan orqanizmin olsa, gözəl deyilmi? Hətta gələcəkdə vahid insan modeli olmayacağına görə bəlkə başqa bədən forması seçdim”.
Süni intellekt üzrə mütəxəssis Piter Vossun 63 yaşı var. O da yeni dünya üçün tədarükünü hazırlayıb:
“Arzu etdiyim qədər yaşamaq istəyirəm. Hətta ölsəm, bədənimin dondurulması üçün müqavilə imzalamışam. Həmin vaxta qədər mənə yenidən can verib, geri qaytara biləcəklərmi, ona dəqiq sığortam yoxdur. Amma mümkün olsa, həyatımdan həzz alacam. Mən sadəcə beynimin neyronlaşdırılmasını istəyirəm. Bəli, başımı birləşdirmək üçün bədənimdən götürdükləri hüceyrələrdən yeni vücud da yetişdirə bilərlər. Lakin mən robot bədənə birləşməyə də etiraz etməzdim. Motosikldə gəzməyi sevirəm. Məhz o zaman istədiyim sürətlə motosikl sürüb, ölmək ehtimalımı sıfıra endirəcəm. Bütün yeni ixtiraların üzərimdə keçirilməsinin tərəfdarıyam”.
Bəs əslində nə qədər yaşayacağıq?
Bəşər tarixi boyu orta hesabla insan 50 il yaşayıb. Son yüzilliklərdə isə bu göstərici nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişib. Əgər XX əsrin əvvəllərində Avropada orta insan ömrü 45, ABŞ-da 49 il idisə, hazırda bu göstərici 71-80 ilədək yüksəlib. Transhumanistlərsə bu göstəricini maksimuma çatdırıb, ideal halda isə əbədiləşdirmək istəyirlər. Öz proqnozlarında insanın milyon illərlə yaşayacağını vurğulayırlar. Onlar iddia edirlər ki, yaxın gələcəkdə ölüm haqda təsəvvürlərimiz kökündən dəyişəcək.
İnsan ölümsüz olsa, nələr baş verə bilər?
Transhumanizmin nəzəriyyəsini çoxları tənqid edir. Tək ona görə yox ki, beyini robot bədənə bitişdirib, yaşamaq fikri fantastikdir. Bunun əsas səbəbi odur ki, layihənin sərmayədarları varlı iş adamlarıdır.
Tənqidçilərin fikrincə, bu nəzəriyyə yalnız həmin insanların əhatəsi, bir sözlə, seçilmişlərin işinə yarayacaq. Bütün planet sakinlərinin sağlamlığını təmin etmək üçün heç günü bu gün də gərəkli imkanlar və maddiyat istifadə olunmur. Sadə dildə desək, kimin pulu varsa, əbədi həyat qazanacaq. Orta və aşağı təbəqənin həyatında isə heç nə dəişməyəcək, xəstə xəstə, kasıb da kasıb qalacaq.
Filosof, politoloq Frensis Fukuyama “Tarixin sonu” adlı qalmaqallı kitabın müəllifidir. Əsərində transhumanizm mövzusunu açmağa cəhd edən yazar, bu layihəni insanlıq üçün ən təhlükəli ideya kimi qələmə verir. Fukuyama bildirir ki, tarix boyu bir qrup insan özlərini digələrindən üstün hesab edib. İndi təsəvvür edin ki, daha güclü və uzun ömürlü olub, şüurumuza müdaxilə etməyi bacaran kəslər, taeyimizlə istədiklərini etmək iqtidarında olacaqlar. Politoloq düşünür ki, dırnaqarası bu bərabərlik transhumanismin qurbanına çevriləcək. 100, 200, lap 500 il yaşasaq, daha çox təbii resurs istifadə edəcəyik. Bununla da, onsuz da zədələnmiş ekologiya məhv olacaq. Digər əsas məsələ isə iş problemi olacaq. Təhsil sisteminin taleyi qeyri-müəyyən səmtə yönələcək. İnsanlar stabil təhsil almasalar, yeni ixtisaslar, kadrlar formalaşmayacaq. Beləcə, yeni iş yerləri də açılmayacaq. Təqaüd və digər sosial problemlər necə həll olunacaq?
Nəhayət bu fantastik dünyanın psixoloji zərərlərinə toxunaq. Transhumanizmin əsas məqsədi insanlara uzun ömür verməkdir. Transhumanistlər nə qədər mümkündürsə, bir o qədər də çox yaşanmaq istəyirlər. Daha artıq təəssürat keçirib, acgözlüklə daha çox zövq almaq arzusundadırlar. Ən əsası, doğmaları ilə daha çox zaman keçirməyə ümid edirlər. Bəs birdən tam əksi baş versə? Sonsuzluq və əbədiyyət bizi məqsədlərimizdən soyudub, hissiyatsızlaşdırsa?"
Nyu-York Universitenin bioetik professoru Metyu Lyao həyatı çoxdan gözlənilən yığıncağa bənzədir. Biz gecənin bitəcəyini bildiyimiz üçün maksimum dərəcədə zövq almağa səy göstəririk. Təsəvvür edin ki, bu yığıncaq əbədi davam edəcək. Sizcə, ora gedib, iştirak etməyin mənası qalardımı? Kifayət qədər zamanımız olduğunu bildiyimiz halda, yeni dillər öyrənib, müxtəlif elmlərə yiyələnmək və ya uşaq dünyaya gətirməyə bugünkü kimi həvəsli olacağıqmı? Bu sualı hər kəs özü vicdanı qarşısında cavablandırsın.(Publika.az)
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 18:23
İstanbul Konvensiyasının imzalanması ilə bağlı təkliflər paketi Hökumətə təqdim olunub
Bu gün, 17:35
Bu il Azərbaycanda 524 nəfər QİÇS-ə yoluxub
Bu gün, 11:57
Dövlət qulluğuna növbəti test imtahanı keçiriləcək
Bu gün, 10:57
Cinayət törətməkdə şübhəli bilinən 32 nəfər saxlanılıb
Bu gün, 08:27
Çaylarda suyun səviyyəsi dəyişir
19-10-2019, 18:02
Bakı polisi mitinqə görə 60 nəfəri saxlayıb
19-10-2019, 12:52
Mətbuat Şurası icazəsiz mitinqlə bağlı jurnalistlərə və hüquq-mühafizə orqanlarına çağırış etdi
18-10-2019, 23:53
Azərbaycanlı Ukrayna Baş prokuroruna müavin təyin edilib
18-10-2019, 15:12
Yerli məhkəmələrə yeni səlahiyyət veriləcək
18-10-2019, 14:34
Hesablama Palatasına yeni təyinat olacaq
18-10-2019, 12:29
Lökbatanda körpə küçəyə atıldı - Nazirlik açıqlama yaydı
18-10-2019, 12:05
Azərbaycanda “Yol Polisinə dəstək” qrupları yaradıldı
18-10-2019, 11:20
AMEA-nın doktoranturasına qəbul şərtləri dəyişdirilib
18-10-2019, 10:46
Milyonları mənimsəməkdə ittiham edilən bankirin məhkəməsi başlayır
17-10-2019, 16:49
"Dövlət Nəzarət Təhlükəsizlik Departamenti"nin rəhbəri həbs olundu
17-10-2019, 16:22
Şirvanda mikroavtobus minik avtomobili ilə toqquşub: ölən var
17-10-2019, 11:44
Təmayüllü siniflər dərslik problemi ilə üzləşib - Foto
17-10-2019, 11:27
Komissiya sədri: "Heç bir infeksiya ana südü ilə uşağa keçə bilməz"
17-10-2019, 09:55
Azərbaycanda işarət dili rəsmi şəkildə tanınacaq - Yeni layihə
16-10-2019, 20:50
Zümrüd Yağmur Zakir Qaralova müraciət etdi: "Fuad Qəhrəmanlıdan şikayətçi deyilik" - Foto
16-10-2019, 19:17
Hüquq müdafiəçiləri İlham Əliyevə müraciət etdi - Jurnalistin həbsdən azad edilməsi üçün
16-10-2019, 17:53
"Hamı deyir ki, magistrlara ştat verək, axı hardan, necə verəcəyik?" - AMEA prezidenti
16-10-2019, 16:23
Sabiq deputat villasını satışa çıxartdı – Qardaşı ilə böyük qalmaqal
16-10-2019, 15:39
ƏƏSMN Dövlət Nəzarət Təhükəsizlik Departamenti haqda xəbər yaydı
16-10-2019, 11:10
Xəzərin sahilini hasarlayan vətəndaşa yazılan cərimə ləğv edilib
15-10-2019, 16:53
Azərbaycan İspaniyadan çoxməqsədli radiolokasiya stansiyası aldı
15-10-2019, 16:41
BDU-nun müəllimi oğlunun işə düzəlməsi üçün 50 min verdi, lakin...
15-10-2019, 16:01
“Körpü Bina Tikinti” şirkəti rayonun torpaqlarını qanunsuz istismar edib
15-10-2019, 14:02
Elşən Qafarov: “RTŞ müdirlərinin məktəb direktorları arasından seçilməsi müsbət addımdır”
15-10-2019, 13:49
"Bandotdel"dən yeni əməliyyat: “Beluqa Tahir” və dəstəsi yaxalandı
15-10-2019, 11:47
Bakıda 165 məktəb inkişaf etdirilmək üçün xüsusi nəzarətə götürülüb
15-10-2019, 11:10
Məktəbəhazırlıq qruplarında dərs deyən müəllimlərin fəaliyyəti monitorinq olunacaq
15-10-2019, 10:57
Bərdədə “Bala Tofiq” ləqəbli leş əti satan şəxs ifşa olundu
15-10-2019, 10:32
Azərbaycanda süni mayalanma ilə bağlı reklam yayımı qadağan olundu
14-10-2019, 19:33
Diaspor rəhbərinin qızının toyunda “qanuni oğru”nu döyüblər - Foto
14-10-2019, 18:00
Qarabağın Azərbaycanlı icmasından foruma etiraz - Bəyanat
14-10-2019, 17:47
6 saylı həbsxanada nöqsanlar üzə çıxdı - Yoxlama
14-10-2019, 14:01
Şöbə müdiri direktor təyin olundu - KTN-də dəyişiklik
14-10-2019, 13:31
Bakı-Sumqayıt yolunda hərəkət məhdudlaşdırılacaq
14-10-2019, 10:26
Azərbaycan vətəndaşları qeydiyyat olmadan Qazaxıstanda qala biləcək - Protokol imzalandı
12-10-2019, 19:55
Vilayət Eyvazov məktəbdə: nazir bir qrup əməkdaşı mükafatlandırdı
12-10-2019, 12:20
Dillər Universiteti ilə bağlı yeni qərar açıqlanıb - Foto
12-10-2019, 02:11
Türkiyənin Təhsil naziri Ziya Selçuk TUDİFAK-da olub - Fotolar
12-10-2019, 02:05
Bakıda gənclər üçün beynəlxalq tədbir başlayıb - Fotolar
11-10-2019, 17:30
Dini konfessiya rəhbərlərindən Ermənistana etiraz - Bəyanat
9-10-2019, 19:10
Ölkə təhsilində ciddi problemlər aşkarlanıb - Araşdırma
18-09-2019, 12:29
“Leş mafiyası”nı kimlər himayə edir? - Yeni detallar
2-09-2019, 08:06
Uşaqsız ailələrdə boşanma artıb - Statistika
27-08-2019, 22:16
Agentlik sədrinin biznes ortağı haqda yeni məlumatlar yayıldı - Fotolar
26-08-2019, 14:55
Komitə və ASC sədrlərinin keçirdiyi tenderlərin qalibi olan şirkət rəhbəri haqda sənədlər yayıldı - Siyahı
23-08-2019, 17:07
Deputat Ağalar Vəliyev xaricdə oğlunun adına nələr almayıb ki... - Siyahı yayıldı - Fotolar
26-06-2019, 12:20
Kimə hesabdan “2” yazaq? DSK sədri Tahir Budaqova, yoxsa MSK sədri Məzahir Pənahova... – Araşdırma
22-06-2019, 15:58
"Azəriqaz"dakı yoxlama niyə dayandırılıb? - Palatadan şübhəli qərar
10-05-2019, 13:38
İcra Hakimiyyəti heç bir səbəb göstərmədən bir ailəni evsiz qoydu
20-02-2019, 08:49
Dəmirqapı Dərbəndim: Rus işğalı, yoxsa... farsların əlindən nicat?
26-01-2019, 20:20
“Ən böyük Niyazi, ondan böyük yox” - Fazil Rəhmanzadə
19-01-2019, 20:14
Qarabağla bağlı növbəti təhlükəli plan işə düşüb - Ekspertlər
11-01-2019, 13:48
“O olmasın, bu olsun” əsəri farslar tərəfindən oğurlanıb? - Araşdırma
30-11-2018, 23:34
Təhsilə ayrılan büdcə vəsaitlərini mənimsəyirlər: İnvestisiya xərcləri artırılsa da, şəffaflıq təmin edilmir
14-10-2018, 00:06
Ali məktəblərə qəbul imtahanlarının yeni qaydaları narazılıq yaradıb
23-09-2018, 10:35
Minlərlə məzunun ali təhsil diplomu tanınmaya bilər - Xəbərdarlıq
26-05-2018, 21:11
On ikinci imza - Hacı Mirzə Səlim Axundzadə
20-05-2018, 01:47
Hökumət təhsildəki problemi həll edə bilmir - Ekspertlər
24-04-2018, 11:08
Çörəklə bağlı təhlükəli vəziyyət yaranıb; Un məmulatlarına zərərli maddələr qatılır - Ekspertlər
7-03-2018, 07:58
Azərbaycan qlobal qida terroruna məruz qalır - Ekspertlər
18-02-2018, 16:59
Ailə bünövrəsi və basdırılan minalar
17-12-2017, 14:28
Oğru məmurlara qarşı sərt cəza; Korrupsiya hesabına qurulmuş “iqtisadi imperiya”lar süquta yaxınlaşır
9-12-2017, 14:21
Nazirliyin proqnozları özünü doğrultmur; Naşı məmurlar əhalini xarici məhsullara möhtac qoyub
25-11-2017, 11:10
Yeni büdcə acınacaqlı vəziyyətdədir; Hökumət xalqın yaşayışında müsbət dəyişiklik edə bilməyəcək
22-09-2017, 12:11
Qadınların sosial-psixoloji problemləri və onların həlli yolları
21-08-2017, 13:57
Hökumət əhalinin qida təhlükəsizliyinə nəzarət edə bilmir
12-08-2017, 17:13
Azərbaycanın turizm sektoru pərakəndə vəziyyətdədir
18-06-2017, 12:12
Hökumət ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini təmin edə bilmir
4-03-2017, 16:26
Orta məktəb dərsliklərimiz standartlara cavab vermir – Ekspertlər
8-01-2017, 16:24
Ekspertlər xəbərdarlıq edir: Azərbaycana gətirilən quş əti ciddi fəsadlar yarada bilər
15-08-2016, 13:27
İşğaldakı 5 rayonun qaytarılması müqabilində ağır şərt irəli sürülür
12-08-2016, 16:45
Orta təhsildəki problemlər ali məktəbləri böhrana sürükləyir
12-07-2016, 15:11
Təhsil Nazirliyinin ləğvi tələb olunur; Birabırçı nəticələr təhsil sisteminə inamsızlığı artırıb
15-06-2016, 18:06
Azərbaycan turizm mövsümünə problemlə başlayır
11-04-2016, 10:54
Abbas Abbasovun gizli planı aşkara çıxır; Rusiya faktorundan iqtidara qarşı yararlanmaq istəyirlər
26-01-2016, 17:52
Hökumətin anti-böhran tədbirləri effektli sayılmır; mütəxəssislər fərqli təkliflər verir
19-01-2016, 15:45
Böhrandan çıxış yolları: Nəyi necə etməli, xalqla necə davranmalı?
18-01-2016, 15:32
Postneft dövrü dünyanın xəritəsini dəyişəcək -Yeni təhlükə
15-01-2016, 12:47
Böhrandan ilkin çıxış yolu kimi hökumətin istefası tələb olunur
Siyasi təhlilçi ümid edir ki, Türkiyənin terrorçulara qarşı başladığı əməliyyatdan sonra bizim də qanımız qaynayar və Qarabağda nəsə edə bilərik
Deputat: “Mahiyyətləri ictimaiyyətə yaxşı bəlli olan məmurlar islahatlara meylli deyillər və onu gözdən salmaq istəyirlər”
Müsavat başqanı postuna keçmiş namizəd: “Həm başqan, həm də Məclisə seçkilərlə bağlı təxminlərim 93-95 faiz özünü doğrultdu. Əmin idim ki, mənə səs verməyəcəklər...”
Milli Məclisin üzvü Nizami Cəfərov: “Qardaş ölkənin hakimiyyəti bəzi səhvləri düzəltməlidir”
Millət vəkili: “Bəzi nazirliklərin birləşdirilməsi, bəzi qurumların səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması məsələsinə baxılmalıdır”
