17:25 / 25-04-2024
Qırğızıstan Prezidentinə Qarabağ atı hədiyyə edilib - Fotolar
17:08 / 25-04-2024
İlham Əliyevlə Qırğızıstan prezidenti Füzuli və Ağdamda olublar - (Yenilənib) - Fotolar
16:42 / 25-04-2024
Qırğızıstan prezidentinin Azərbaycana dövlət səfəri başa çatıb
16:41 / 25-04-2024
Türkiyə Mərkəzi Bankı faiz dərəcəi ilə bağlı qərar verib
16:25 / 25-04-2024
Azərbaycan və Qırğızıstan prezidentləri birgə nahar ediblər
16:09 / 25-04-2024
Avropa Parlamenti Gürcüstanda xarici agentlər haqqında qanunla bağlı qətnamə qəbul edib
16:05 / 25-04-2024
Prezident İlham Əliyev Şarl Mişeli COP29-a dəvət edib
15:50 / 25-04-2024
İspaniya və daha 4 ölkə Fələstin dövlətini tanımağa hazırlaşır
15:32 / 25-04-2024
Keçmiş Ombudsman Elmira Süleymanova vəfat edib - (Yenilənib)
15:32 / 25-04-2024
Simonyan: "Ermənistan və Azərbaycanın bir-birinə qarşı ərazi iddiası yoxdur"
15:08 / 25-04-2024
"Azərbaycanda respondentlərin 74,9%-i "TikTok"a məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsini istəyir"
14:43 / 25-04-2024
Malıbəylidə kütləvi məzarlıq aşkarlanıb - Fotolar
14:35 / 25-04-2024
Rasim Balayev: "Onlara baş qoşası deyiləm"
14:29 / 25-04-2024
Qərb Cənubi Qafqazda sabitliyi pozmağa çalışır
14:16 / 25-04-2024
İsrail daha 12 fələstinlini həbs edib
14:06 / 25-04-2024
Qəzzada ölənlərin sayı artıb
13:59 / 25-04-2024
Rusiya XİN: "Sərhədlərin delimitasiyası üzrə bütün səylərini dəstəkləyirik"
13:47 / 25-04-2024
"Yüksəliş" müsabiqəsi: "Ümumi biliklər imtahanı"nın nəticələri açıqlanıb
13:03 / 25-04-2024
Baş Prokuroluq mediaya çağırış edib
12:59 / 25-04-2024
Macarıstan Azərbaycanda 90 adda dərman istehsal edəcək
12:40 / 25-04-2024
Nüşabə Sadıxlı: "İsa Qəmbər hələ qərarını açıqlamayıb"
12:39 / 25-04-2024
Gəncədə 32 yaşlı kişi bıçaqlanıb
12:25 / 25-04-2024
Bakıda üç məktəbin direktoru cəzalandırılıb
12:10 / 25-04-2024
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:09 / 25-04-2024
Səudiyyə Ərəbistanının kralı xəstəxanadan evə buraxılılb
11:59 / 25-04-2024
Naxçıvanın baş naziri vəzifədən azad olunub - Təyinat
11:03 / 25-04-2024
İordan çayının qərb sahilində gərginlik böyüyür
10:56 / 25-04-2024
Daha bir direktor vəzifədən azad edilib
10:48 / 25-04-2024
Fatih Terimin komandası darmadağınla uduzub
10:32 / 25-04-2024
Komanda-qərargah təlimləri keçirilib - Video
19:13 / 20-04-2024
Bakıda taxta bazarında yanğın olub - Fotolar (Yenilənib)
22:20 / 20-04-2024
ABŞ Ukraynaya 61 milyard dollar ayırıb
18:56 / 22-04-2024
Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin təkbətək görüşü olub - (Yenilənib) - Fotolar
00:11 / 23-04-2024
Sağlam və uzun ömür yaşamağın 10 asan yolu var - Siyahı
18:01 / 21-04-2024
Dünyanın idman paytaxtı olması üçün Bakının namizədliyi irəli sürülüb
13:54 / 22-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç olub - (Yenilənib)
09:53 / 22-04-2024
Ümid nəğməsi - Etibar Cəbrayıloğlu yazır
16:10 / 22-04-2024
Ölkələr sürətlə silahlanır - Ümumi hərbi xərclər 2,4 trilyon dolları keçib
14:10 / 23-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı yola salınıb - (Yenilənib)
16:58 / 23-04-2024
İlham Əliyev “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” beynəlxalq forumda iştirak edir - (Yenilənib)
00:02 / 23-04-2024
Məşhur boksçu Mayk Tayson şirkətin səfiri olub
14:03 / 24-04-2024
Professor Nəsib Quliyev özünü güllələyib
Dünya dəyişir, erməni dəyişmir - Akif Əli yazır
Tarix: 31-08-2021 16:06 | Bölmə: Akif Əli
Akif ƏLİ,
yazıçı-publisist.
...1991-ci il idi, hələ Sovetlər rəsmən dağılmamışdı. 70 il bir-birindən ayrı salınmış Azərbaycanla Türkiyə arasında xəfif əlaqələr yaranırdı. Bu əlaqələrdən biri də turizmlə oldu. O zamanlar bütün SSRİ-də ən “bərkgedən” avtobus sayılan səs-küylü, qəfəs kimi darısqal, havalandırmasız, mazut yanacaqlı nataraz “İkarus” avtobusları ilk sərnişinləri Bakıdan götürüb Gürcüstan vasitəsilə Sarp qapısından keçməklə Türkiyəyə apardı. Qara dəniz sahilləri boyunca Samsun-Riza-Trabzon marşrutu ilə Türkiyəyə gedən ilk avtobusda mən də vardım.
Ata-babalarımızın həsrətini çəkdiyi doğma Türkiyə ərazisinə daxil olub, Qara dəniz kənarı ilə getdiyimiz zaman ilk dəfə sahildə ucalan ay-ulduzlu al sancağı görəndə öz-özünə beynimdə repressiya qurbanı mərhum şair Əhməd Cavadın misraları səsləndi: “Çırpınırdı Qara dəniz, baxıb Türkün bayrağına...”
Xəyallar ölkəsində hər gördüyümüz yenilik bizim üçün fantastik dərəcədə maraqlı idi. Şəhər gəzintiləri, Türkiyə mətbəxinin təamları, çayı, qəhvəsi, dükan-bazarı... Trabzonda qaldığımız üç gün ərzində trabzonlularla iki ölkənin eyni adamları kimi mehriban ünsiyyətdə olduq. Suvenir mübadiləsində mənə verilən hədiyyələr arasında şəhərin tarixinə dair bir kitab da vardı.
İndi aradan 30 il keçəndən sonra, igid oğulların düşmən tapdağından azad etdiyi külli-Qarabağda erməni vandallarının kəndləri, şəhərləri necə vəhşicəsinə darmadağın etdiyini gördükcə, həmin kitabda oxuduğum acı təfərrüatlar yadıma düşür.
***
...Tarixdə ilk dəfə Birinci Dünya savaşının sonlarına yaxın Çar Rusiyasının qoşunları Qara dəniz sahillərindən Türkiyə ərazisinə keçib bəzi əraziləri işğal edə bilmişdi. O vaxt Qara dəniz sahillərində yaşayan yunanlarla ermənilər əl-ələ verib insanın ağlına sığmayacaq qədər dəhşətli zülmlər törətməkdə ruslara yardım etmişdilər.
Əslində ruslardan da çox yunanlar və ermənilər onlara inanan xalqa zülmlər vermişdilər.
Həmin dövrdə istila və işğala məruz qalan məkanlardan biri də Böyük Türk hökmdarı Fateh Sultan Mehmetin 1461-ci ildə fəth etdiyi, sonrakı dövrlərdə isə bir çox türk sənət əsərləri ilə bəzədilmiş gözəl Trabzon şəhəri idi. Düşmənlərin nələr törətdiyini görən Trabzon əhalisi dəstə-dəstə dəniz və sahil yolları boyunca şərqə doğru köç etməyə başlamışdı. Şəhərin əli-qolu tutan bütün kişiləri Vətənin müdafiəsi üçün cəbhə bölgələrinə getmişdilər. Bu səbəbdən geriyə çəkilən qadın, uşaq və qocaların qəmli köç hekayətləri müsibətlər görmüş insanların ürək parçalayan səfalət və fəlakət macəralarından xəbər verirdi... Yollara tökülən pərişan köç dəstələri - evini, ocağını, yurd-yuvasını ataraq düşmən zülmündən qurtulmağa can atan ac-susuz, çılpaq didərginlərin dəhşətli taleyinin acı mənzərələri idi.
1919-cu ilin fevralında Türkiyədə müştərək rus-erməni zülmünün nəticələrinə dair yazılmış bir raportda deyilirdi:
“...1917-ci ildə rus əskərinin paltarını geyinmiş ermənilər Fol qəsəbəsində əlliyə yaxın qadın və kişini əsir götürüb Trabzon istiqamətində aparıblar. Sonradan yol boyunca həmin kəndlilərin cənazələri tapılıbdır...
Qızılağac kəndində ermənilər tərəfindən əlləri-qolları bağlanaraq bədənləri süngü ilə deşik-deşik edilmiş iki türkün cəsədi aşkar edilib...
Rus əsgərinin uniformasını geyən yunan və erməni quldurları bir ay boyunca kəndlərdə türk əhalisini qətlə yetirərək, mal və əşyalarını yağmalamış, namuslarına təcavüz etmişlər...
50 nəfərdən ibarət bir erməni terror dəstəsinin Ardasaya hücum edərək qəsəbəni darmadağın etdikləri və hər tərəfi yandırdıqları xəbəri alınmışdır...”
Rusların arxasında gizlənən erməni vəhşiləri türk qəsəbə və şəhərlərində insanlara amansız divan tutur, evləri yandırır, dağıdır, xaraba qoyur, qadınları zorlayır, kişilərin başını kəsir, körpə uşaqları süngüyə keçirirdilər. Şahidlərin dediklərinə görə ermənilər Trabzonda bir gündə 6000 adamı əsir aparıb Dəyirman dərəsi deyilən yerdə işgəncə ilə qətlə yetirmişdilər. Eyni gündə Trabzonun tənha və kimsəsiz qalmış məhəllələrində ermənilərin 38 türkü qətlə yetirdikləri barədə xəbər verilirdi.
Bütün bu cinayətlər haqqında sonralar Türkiyə hökumətinin yaratdığı xüsusi araşdırma komissiyası müfəssəl məlumat toplaya bildi. 1918-ci il aprelin 17-dən mayın 20-ə kimi müstəqil bir heyət rus və erməni zülmlərini yerində araşdırmaq üçün Trabzon, Ərzincan, Kars və Batum ərazisini gəzərək, gördüklərini qeydə aldılar. Alman yazıçısı Doktor İştayn və türk tarixçi-yazarı Əhməd Rəfiq Bəy də bu heyətin tərkibində olublar. Əhməd Rəfiq Bəy Qurtuluş savaşından sonra Trabzonun halını belə təsvir edir:
“Trabzon, 17 nisan 1918. “Poladxana”nın yaşıllıqları içində bəyaz və zərif binaları gördüyümüz zaman artıq neçə gün idi ki, dolaşdığımız qarlı dağlardan qurtulduğumuzu anladıq. Qara dənizin mavi suları həlim bir nisan günəşinin pənbəlikləri altında uyuyurdu. Şəhərin ağ damları günəş şüaları altında bərq vururdu. Sahildə, yaşıl çayırların ortasında topa-topa sürülər, tənha minarələr, təpələrdə təzəcə çiçək açmış ərik və şaftalı ağacları görünürdü. Trabzon bir baxışla qəlbləri məftun edəcək qədər gözəl idi. Övliyya Çələbinin haqqı varmış desin ki: “Burası gül və reyhan açar...”. Baharın ruhu şəhərin simasını şövqləndirmişdi.
Aylarca Moskov istilası altında Ana Vətəndən uzaqda qalan bu bölgə indi bahar çiçəkləriylə bəzənmiş, gözəlləşmiş və onu ziyarətə gələnləri böyük bir zövqlə salamlayırdı.
Fəqət bu fərəhli mənzərədə əzgin və pərişan bir qəlbin acı təbəssümləri də duyulurdu. Trabzon pərişandı, Trabzon mənən sıxılmış, cismən xarabazara çevrilmişdi. Başına çiçəklər dolanan bu gözəlin cazibəli siması tənha əklillər içində təbəssümlü kimi görünürdü. Onun halını bir bilsəydiniz... vücudunu görsəydiniz... güllələrdən, qatil əllərdən, qan tökülən barmaqlardan nə zərbələr görmüş, nə cəzalar çəkmiş, nə fəlakətlər yaşamışdı... Bir biləydiniz!
Böyük və faciəli yanğınlardan sonra sönmüş ocaqlara, yanmış evlərə baxmağa gələn, uşaqlıq xatirələrini qoruyan guşələrin məhv olunduğunu acı təbəssümlə seyr edən pərişan insanlar... Divar dibində çökərək xəyala dalmış, düşüncələrə qərq olmuş qocalar... Başqa bir yanda yetim qalmış yalınayaq, sarışın, mavi gözlü cocuqlar kirli üzləriylə küçənin gölməçələri arasında qaçışırdılar... Pəjmürdə qiyafəli, örpəkli qadınlar balaca-balaca qızların əlindən tutub yoxuş boyunca təngnəfəs qalxırdılar...
Salamat qalan az bina vardı. Şəhərin ən salamat, əl dəyilməmiş binaları - qayaların dibindəki yunan kilsəsi, yunan məktəbi, yunan qəbristanlığı və yunan evləri idi. Qədim Trabzon, qəhrəman Yavuzun gənclik çağlarına şahidlik edən məhəllələr, Bizans-Osmanlı qalalarının içərisi tamamilə dağıdılmışdı. Bu xarabalıqlar içərisindən dənizə doğru iki geniş yol uzanırdı. Yollar boyu hər guşə, hər ev, hər küçə, hər türbə dağıdılmış və yandırılmışdı.
Yanan məscidlər, çılpaq minarələr, başdaşları sındırılmış məzarlıqlar adamın qəlbini dərin qüssə-kədərlə doldururdu. Küçələr tənəkə, xırım-xırda əşyalar, geyim şeyləri, rus şapkaları, araba təkərləri, heyvan cəsədləri, kirəmid topalarıyla dolu idi. Bir zamanlar məsud ailələrin dinc yaşadıqları bağçalar indi dağıdılmış, uçuq evlər tənha qalmış, divarlarda yabanı otlar bitmişdi. Bahar bu xarabalığın ortasına da öz çiçəklərini sərmişdi.
Heç bir ev salamat buraxılmamış, taxtaları qırılıb töklümüş, qiymətli nə varsa büsbütün uçurulub sökülmüşdü. Küçələrdə ac fərələr dolaşırdı. Axura çevrilmiş məscidlərin kədərli görüntüsü adamı üzürdü. İçərisində dörd-beş barmaq qalınlığında peyin toplanmışdı. Mehrablar, minbərlər, bütün guşələr tamam dağıdılmış, məsciddəki müqəddəs yazılar ya pozulmuş, ya da parça-parça qoparılıb yerə salınmışdı. İçəri Qala məscidi də axurdan başqa bir şeyə yarayan halda deyildi. Məscidin yanındakı susuz və dağıdılmış çeşmənin üzərindəki bu sözlər oxunurdu: “Əlsultan-ül-əzəm üs-sultan ibn Sultan Süleyman ibn Səlim xan bin Bayəzid xan haldallahü mülkehü 935-ci sənə”
Yerlə yeksan edilən şəhər məzarlığının içərisində böyük bir teatr tamaşası oynanıldığı görünürdü. Bələdiyyə bağçası sanki bir arabaçılar mərkəzinə çevrilib, bazar-dükan dağıdılıb, hər şey qaranlıqlar girdabına qərq olubdur. Bomboş mağazaların qıfılları sındırılıb, taxçaları yağmalanıb, şüşələri süngülərlə param-parça edilib. Hər yanı xaraba qoymuşdular.
...Rus istilası əsnasında Trabzonda tənha qalmış bir qocanın dediklərindən anlaşılır ki, qocanı ən çox mütəəssir edən ermənilər olub. Bütün təxribat Qafqaz erməniləri ilə Ərzrum, Ərzincan və Van tərəflərdən Rusiyaya qaçan, Osmanlılardan intiqam almaq üçün rus ordusuna könüllü girən ermənilər tərəfindən törədilirmiş. Deyilənə görə, rus idarəsi daha nizam-intizamlı idi. Ruslar əhalini yol işlərində çalışdırır, pul, yemək, şəkər, çay verirlərmiş. Hətta ermənilər barəsində şikayət eşitdikdə dərhal işə qarışarlarmış. Əhali rus idarəsindən elə bir fənalıq görməyib.
Fəqət bolşeviklik meydana çıxandan sonra vəziyyət dəyişib. Rus sıravi əsgərləri artıq zabitləri saymırmış. Belədə ermənilər sərbəst qalıb bolşevizmə qoşulan rus əskərləriylə birgə türklərə daha çox zülm etməyə, ara qarışdırmağa başlayıblar. Türk Ordusu özünü yetirənə qədər ermənilər hər tərəfi yaxıb-yandırıb, darmadağın ediblər. Ordunun yaxınlaşdığını eşidər-eşitməz, əllərinə keçən türkü vəhşicəsinə öldürüb, ən gözəl yerləri xarabazara çevirib qaçıblar...
Beləcə gözəl Trabzonun taleyi erməni vəhşətinin Qara dəniz sahillərində faciəli bir nümunəsi kimi yaddaşlarda qalıb.
***
...Bəli, oxşar faciələr Azərbaycan türklərinin də yaddaşına yazıldı. İllər sonra “Erməni teatrı” eyni tamaşanı Qarabağda da göstərdi. Eyni oyun üslubu, türkə eyni nifrət, mədəniyyətə eyni vəhşi münasibət! Şanlı Azərbaycan Ordusu özünü yetirənə qədər Şuşada, Ağdamda, Laçında, Xocalıda, Kəlbəcərdə, Qubadlıda, Zəngilanda, Füzulidə, Cəbrayılda qanlı ləpirlərinin izi qaldı.
Çünki erməni elə ermənidir! Dünya dəyişir, erməni dəyişmir! Qanı, canı, xisləti ilə fitnə-fəsad, təxribat, barbarlıq, bəla toxumudur. Hər nüsxəsi iblisanə kələkdən yoğrulmuş saxtakar tayfadır. Kim nə deyir desin! Bu nəhayət birdəfəlik qulaqlarda sırğa edilməlidir: erməni adlanan məxluqun ağına da, qarasına da inanmaq məsələsinə son qoyulmadıqca bəla bitməz!
----------
31.08.2021
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 31-08-2021 16:06 | Bölmə: Akif Əli
Akif ƏLİ,
yazıçı-publisist.
...1991-ci il idi, hələ Sovetlər rəsmən dağılmamışdı. 70 il bir-birindən ayrı salınmış Azərbaycanla Türkiyə arasında xəfif əlaqələr yaranırdı. Bu əlaqələrdən biri də turizmlə oldu. O zamanlar bütün SSRİ-də ən “bərkgedən” avtobus sayılan səs-küylü, qəfəs kimi darısqal, havalandırmasız, mazut yanacaqlı nataraz “İkarus” avtobusları ilk sərnişinləri Bakıdan götürüb Gürcüstan vasitəsilə Sarp qapısından keçməklə Türkiyəyə apardı. Qara dəniz sahilləri boyunca Samsun-Riza-Trabzon marşrutu ilə Türkiyəyə gedən ilk avtobusda mən də vardım.
Ata-babalarımızın həsrətini çəkdiyi doğma Türkiyə ərazisinə daxil olub, Qara dəniz kənarı ilə getdiyimiz zaman ilk dəfə sahildə ucalan ay-ulduzlu al sancağı görəndə öz-özünə beynimdə repressiya qurbanı mərhum şair Əhməd Cavadın misraları səsləndi: “Çırpınırdı Qara dəniz, baxıb Türkün bayrağına...”
Xəyallar ölkəsində hər gördüyümüz yenilik bizim üçün fantastik dərəcədə maraqlı idi. Şəhər gəzintiləri, Türkiyə mətbəxinin təamları, çayı, qəhvəsi, dükan-bazarı... Trabzonda qaldığımız üç gün ərzində trabzonlularla iki ölkənin eyni adamları kimi mehriban ünsiyyətdə olduq. Suvenir mübadiləsində mənə verilən hədiyyələr arasında şəhərin tarixinə dair bir kitab da vardı.
İndi aradan 30 il keçəndən sonra, igid oğulların düşmən tapdağından azad etdiyi külli-Qarabağda erməni vandallarının kəndləri, şəhərləri necə vəhşicəsinə darmadağın etdiyini gördükcə, həmin kitabda oxuduğum acı təfərrüatlar yadıma düşür.
***
...Tarixdə ilk dəfə Birinci Dünya savaşının sonlarına yaxın Çar Rusiyasının qoşunları Qara dəniz sahillərindən Türkiyə ərazisinə keçib bəzi əraziləri işğal edə bilmişdi. O vaxt Qara dəniz sahillərində yaşayan yunanlarla ermənilər əl-ələ verib insanın ağlına sığmayacaq qədər dəhşətli zülmlər törətməkdə ruslara yardım etmişdilər.
Əslində ruslardan da çox yunanlar və ermənilər onlara inanan xalqa zülmlər vermişdilər.
Həmin dövrdə istila və işğala məruz qalan məkanlardan biri də Böyük Türk hökmdarı Fateh Sultan Mehmetin 1461-ci ildə fəth etdiyi, sonrakı dövrlərdə isə bir çox türk sənət əsərləri ilə bəzədilmiş gözəl Trabzon şəhəri idi. Düşmənlərin nələr törətdiyini görən Trabzon əhalisi dəstə-dəstə dəniz və sahil yolları boyunca şərqə doğru köç etməyə başlamışdı. Şəhərin əli-qolu tutan bütün kişiləri Vətənin müdafiəsi üçün cəbhə bölgələrinə getmişdilər. Bu səbəbdən geriyə çəkilən qadın, uşaq və qocaların qəmli köç hekayətləri müsibətlər görmüş insanların ürək parçalayan səfalət və fəlakət macəralarından xəbər verirdi... Yollara tökülən pərişan köç dəstələri - evini, ocağını, yurd-yuvasını ataraq düşmən zülmündən qurtulmağa can atan ac-susuz, çılpaq didərginlərin dəhşətli taleyinin acı mənzərələri idi.
1919-cu ilin fevralında Türkiyədə müştərək rus-erməni zülmünün nəticələrinə dair yazılmış bir raportda deyilirdi:
“...1917-ci ildə rus əskərinin paltarını geyinmiş ermənilər Fol qəsəbəsində əlliyə yaxın qadın və kişini əsir götürüb Trabzon istiqamətində aparıblar. Sonradan yol boyunca həmin kəndlilərin cənazələri tapılıbdır...
Qızılağac kəndində ermənilər tərəfindən əlləri-qolları bağlanaraq bədənləri süngü ilə deşik-deşik edilmiş iki türkün cəsədi aşkar edilib...
Rus əsgərinin uniformasını geyən yunan və erməni quldurları bir ay boyunca kəndlərdə türk əhalisini qətlə yetirərək, mal və əşyalarını yağmalamış, namuslarına təcavüz etmişlər...
50 nəfərdən ibarət bir erməni terror dəstəsinin Ardasaya hücum edərək qəsəbəni darmadağın etdikləri və hər tərəfi yandırdıqları xəbəri alınmışdır...”
Rusların arxasında gizlənən erməni vəhşiləri türk qəsəbə və şəhərlərində insanlara amansız divan tutur, evləri yandırır, dağıdır, xaraba qoyur, qadınları zorlayır, kişilərin başını kəsir, körpə uşaqları süngüyə keçirirdilər. Şahidlərin dediklərinə görə ermənilər Trabzonda bir gündə 6000 adamı əsir aparıb Dəyirman dərəsi deyilən yerdə işgəncə ilə qətlə yetirmişdilər. Eyni gündə Trabzonun tənha və kimsəsiz qalmış məhəllələrində ermənilərin 38 türkü qətlə yetirdikləri barədə xəbər verilirdi.
Bütün bu cinayətlər haqqında sonralar Türkiyə hökumətinin yaratdığı xüsusi araşdırma komissiyası müfəssəl məlumat toplaya bildi. 1918-ci il aprelin 17-dən mayın 20-ə kimi müstəqil bir heyət rus və erməni zülmlərini yerində araşdırmaq üçün Trabzon, Ərzincan, Kars və Batum ərazisini gəzərək, gördüklərini qeydə aldılar. Alman yazıçısı Doktor İştayn və türk tarixçi-yazarı Əhməd Rəfiq Bəy də bu heyətin tərkibində olublar. Əhməd Rəfiq Bəy Qurtuluş savaşından sonra Trabzonun halını belə təsvir edir:
“Trabzon, 17 nisan 1918. “Poladxana”nın yaşıllıqları içində bəyaz və zərif binaları gördüyümüz zaman artıq neçə gün idi ki, dolaşdığımız qarlı dağlardan qurtulduğumuzu anladıq. Qara dənizin mavi suları həlim bir nisan günəşinin pənbəlikləri altında uyuyurdu. Şəhərin ağ damları günəş şüaları altında bərq vururdu. Sahildə, yaşıl çayırların ortasında topa-topa sürülər, tənha minarələr, təpələrdə təzəcə çiçək açmış ərik və şaftalı ağacları görünürdü. Trabzon bir baxışla qəlbləri məftun edəcək qədər gözəl idi. Övliyya Çələbinin haqqı varmış desin ki: “Burası gül və reyhan açar...”. Baharın ruhu şəhərin simasını şövqləndirmişdi.
Aylarca Moskov istilası altında Ana Vətəndən uzaqda qalan bu bölgə indi bahar çiçəkləriylə bəzənmiş, gözəlləşmiş və onu ziyarətə gələnləri böyük bir zövqlə salamlayırdı.
Fəqət bu fərəhli mənzərədə əzgin və pərişan bir qəlbin acı təbəssümləri də duyulurdu. Trabzon pərişandı, Trabzon mənən sıxılmış, cismən xarabazara çevrilmişdi. Başına çiçəklər dolanan bu gözəlin cazibəli siması tənha əklillər içində təbəssümlü kimi görünürdü. Onun halını bir bilsəydiniz... vücudunu görsəydiniz... güllələrdən, qatil əllərdən, qan tökülən barmaqlardan nə zərbələr görmüş, nə cəzalar çəkmiş, nə fəlakətlər yaşamışdı... Bir biləydiniz!
Böyük və faciəli yanğınlardan sonra sönmüş ocaqlara, yanmış evlərə baxmağa gələn, uşaqlıq xatirələrini qoruyan guşələrin məhv olunduğunu acı təbəssümlə seyr edən pərişan insanlar... Divar dibində çökərək xəyala dalmış, düşüncələrə qərq olmuş qocalar... Başqa bir yanda yetim qalmış yalınayaq, sarışın, mavi gözlü cocuqlar kirli üzləriylə küçənin gölməçələri arasında qaçışırdılar... Pəjmürdə qiyafəli, örpəkli qadınlar balaca-balaca qızların əlindən tutub yoxuş boyunca təngnəfəs qalxırdılar...
Salamat qalan az bina vardı. Şəhərin ən salamat, əl dəyilməmiş binaları - qayaların dibindəki yunan kilsəsi, yunan məktəbi, yunan qəbristanlığı və yunan evləri idi. Qədim Trabzon, qəhrəman Yavuzun gənclik çağlarına şahidlik edən məhəllələr, Bizans-Osmanlı qalalarının içərisi tamamilə dağıdılmışdı. Bu xarabalıqlar içərisindən dənizə doğru iki geniş yol uzanırdı. Yollar boyu hər guşə, hər ev, hər küçə, hər türbə dağıdılmış və yandırılmışdı.
Yanan məscidlər, çılpaq minarələr, başdaşları sındırılmış məzarlıqlar adamın qəlbini dərin qüssə-kədərlə doldururdu. Küçələr tənəkə, xırım-xırda əşyalar, geyim şeyləri, rus şapkaları, araba təkərləri, heyvan cəsədləri, kirəmid topalarıyla dolu idi. Bir zamanlar məsud ailələrin dinc yaşadıqları bağçalar indi dağıdılmış, uçuq evlər tənha qalmış, divarlarda yabanı otlar bitmişdi. Bahar bu xarabalığın ortasına da öz çiçəklərini sərmişdi.
Heç bir ev salamat buraxılmamış, taxtaları qırılıb töklümüş, qiymətli nə varsa büsbütün uçurulub sökülmüşdü. Küçələrdə ac fərələr dolaşırdı. Axura çevrilmiş məscidlərin kədərli görüntüsü adamı üzürdü. İçərisində dörd-beş barmaq qalınlığında peyin toplanmışdı. Mehrablar, minbərlər, bütün guşələr tamam dağıdılmış, məsciddəki müqəddəs yazılar ya pozulmuş, ya da parça-parça qoparılıb yerə salınmışdı. İçəri Qala məscidi də axurdan başqa bir şeyə yarayan halda deyildi. Məscidin yanındakı susuz və dağıdılmış çeşmənin üzərindəki bu sözlər oxunurdu: “Əlsultan-ül-əzəm üs-sultan ibn Sultan Süleyman ibn Səlim xan bin Bayəzid xan haldallahü mülkehü 935-ci sənə”
Yerlə yeksan edilən şəhər məzarlığının içərisində böyük bir teatr tamaşası oynanıldığı görünürdü. Bələdiyyə bağçası sanki bir arabaçılar mərkəzinə çevrilib, bazar-dükan dağıdılıb, hər şey qaranlıqlar girdabına qərq olubdur. Bomboş mağazaların qıfılları sındırılıb, taxçaları yağmalanıb, şüşələri süngülərlə param-parça edilib. Hər yanı xaraba qoymuşdular.
...Rus istilası əsnasında Trabzonda tənha qalmış bir qocanın dediklərindən anlaşılır ki, qocanı ən çox mütəəssir edən ermənilər olub. Bütün təxribat Qafqaz erməniləri ilə Ərzrum, Ərzincan və Van tərəflərdən Rusiyaya qaçan, Osmanlılardan intiqam almaq üçün rus ordusuna könüllü girən ermənilər tərəfindən törədilirmiş. Deyilənə görə, rus idarəsi daha nizam-intizamlı idi. Ruslar əhalini yol işlərində çalışdırır, pul, yemək, şəkər, çay verirlərmiş. Hətta ermənilər barəsində şikayət eşitdikdə dərhal işə qarışarlarmış. Əhali rus idarəsindən elə bir fənalıq görməyib.
Fəqət bolşeviklik meydana çıxandan sonra vəziyyət dəyişib. Rus sıravi əsgərləri artıq zabitləri saymırmış. Belədə ermənilər sərbəst qalıb bolşevizmə qoşulan rus əskərləriylə birgə türklərə daha çox zülm etməyə, ara qarışdırmağa başlayıblar. Türk Ordusu özünü yetirənə qədər ermənilər hər tərəfi yaxıb-yandırıb, darmadağın ediblər. Ordunun yaxınlaşdığını eşidər-eşitməz, əllərinə keçən türkü vəhşicəsinə öldürüb, ən gözəl yerləri xarabazara çevirib qaçıblar...
Beləcə gözəl Trabzonun taleyi erməni vəhşətinin Qara dəniz sahillərində faciəli bir nümunəsi kimi yaddaşlarda qalıb.
***
...Bəli, oxşar faciələr Azərbaycan türklərinin də yaddaşına yazıldı. İllər sonra “Erməni teatrı” eyni tamaşanı Qarabağda da göstərdi. Eyni oyun üslubu, türkə eyni nifrət, mədəniyyətə eyni vəhşi münasibət! Şanlı Azərbaycan Ordusu özünü yetirənə qədər Şuşada, Ağdamda, Laçında, Xocalıda, Kəlbəcərdə, Qubadlıda, Zəngilanda, Füzulidə, Cəbrayılda qanlı ləpirlərinin izi qaldı.
Çünki erməni elə ermənidir! Dünya dəyişir, erməni dəyişmir! Qanı, canı, xisləti ilə fitnə-fəsad, təxribat, barbarlıq, bəla toxumudur. Hər nüsxəsi iblisanə kələkdən yoğrulmuş saxtakar tayfadır. Kim nə deyir desin! Bu nəhayət birdəfəlik qulaqlarda sırğa edilməlidir: erməni adlanan məxluqun ağına da, qarasına da inanmaq məsələsinə son qoyulmadıqca bəla bitməz!
----------
31.08.2021
Müəllifin bütün yazıları - Akif ƏLİ
Bölməyə aid digər xəbərlər
Milli Qəhrəman Pəhlivan Fərzəliyevin oğlu deyir ki, 44 günlük savaşda iştirak etmək arzusu həyata keçməsə də, döyüşlərin şiddətli vaxtında atasının şəhid olduğu Xəzəz dağını ziyarət edə bilib
Şair deyir ki, nə tənqidçiləri qınayır, nə də pul verib onlara tənqid adı altında tərif yazdıranları
Əks-kəşfiyyat xidmətinin sabiq rəhbəri deyir ki, hava hücumu reallaşarsa, itkilər böyük ola bilər
Eyni tamaşada həm Dövşanı, həm də Tülkünü səsləndirən Aygül Ağayeva deyir ki, kuklaçı olmaq çox çətindir
Məhəmməd Şahməmmədli “Apatiya”nı şedevr hesab etmir və filmdə səhvlərin olduğunu deyir
