19:24 / 15-09-2025
Xalq artistinin nəşi Azərbaycana gətiriləcək
18:04 / 15-09-2025
İlham Əliyev Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisini qəbul edib
18:00 / 15-09-2025
Şuşada külli miqdarda silah-sursat aşkarlanıb
17:51 / 15-09-2025
Bakıda və rayonlarda leysan yağacaq - Xəbərdarlıq
17:49 / 15-09-2025
"Benfika"nın baş məşqçisi: "Qarabağ"la matçda 3 xal qazanmağı hədəfləyirik"
17:37 / 15-09-2025
Rusiyadan Ermənistana qaz tədarükü dayandırılacaq
17:30 / 15-09-2025
Azərbaycan INFE-yə tamhüquqlu üzv olub
17:20 / 15-09-2025
"Qarabağ" və "Neftçi"nin oyunlarını FIFA referiləri idarə edəcək
16:57 / 15-09-2025
İş adamı Vüsal Abbasov həbs edilib
16:52 / 15-09-2025
İcra başçısının sabiq müavini dələduzluqda ittiham olunur
16:39 / 15-09-2025
Mərkəzi Bank üç kredit ittifaqına icrası məcburi göstəriş verib
16:09 / 15-09-2025
İlham Əliyev ICESCO-nun Baş direktorunu təltif edib - (Yenilənib)
15:58 / 15-09-2025
Əli Əsədov sərəncam imzalayıb
15:55 / 15-09-2025
İlham Əliyev ICESCO-nun Baş direktorunu qəbul edib - Yenilənib
15:27 / 15-09-2025
Prezident Qarabağda dörd kəndin sakinləri ilə görüşüb - Yenilənib
15:11 / 15-09-2025
Kəlbəcərə köç karvanı gedib - (Yenilənib)
15:07 / 15-09-2025
Ruslar daha bir yaşayış məntəqəsini işğal edib
15:00 / 15-09-2025
Həkim Azər Maqsudovun məhkəməsi qapalı keçiriləcək
14:54 / 15-09-2025
70 yaşlı müğənni: "Xalq artisti adı istəyirəm"
14:44 / 15-09-2025
Nazirliyin Aparat rəhbəri vəzifədən azad olunub
14:36 / 15-09-2025
Rusiyanın NATO sərhədlərini pozmasına səbəb nədir?
14:18 / 15-09-2025
Zeynəb Xanlarovanın nəvəsinin toyu olacaq
13:58 / 15-09-2025
Keyt Kelloq: Rusiya müharibəni uduzur
13:49 / 15-09-2025
Qərbi Azərbaycan İcması "Qərbi Azərbaycan TV" ilə bağlı məlumat yayıb
13:48 / 15-09-2025
Rusiya sərgi tankını cəbhə xəttinə göndərir
13:38 / 15-09-2025
Prezident Ərdoğan Qətərə gedib
13:13 / 15-09-2025
Masazırda 57 yaşlı kişini "tok" vurub
13:03 / 15-09-2025
Zakir Həsənov Bakıda Türkiyə Baş Qərargah rəisini qəbul edib
13:02 / 15-09-2025
Qarabağda ermənilərin gizli silah anbarları var
12:58 / 15-09-2025
Sabah yağış yağacaq - Proqnoz
06:10 / 11-09-2025

13:31 / 11-09-2025

21:32 / 10-09-2025

20:48 / 13-09-2025

15:14 / 12-09-2025

18:29 / 12-09-2025

09:46 / 11-09-2025

10:50 / 12-09-2025

23:44 / 12-09-2025

18:40 / 14-09-2025

10:33 / 11-09-2025

Bədii təfəkkür haqqında - Seymur Baycan yazır
Tarix: 01-07-2019 12:16 | Bölmə: Seymur BAYCAN

“…Bilmirəm, ümumilikdə bunların hamısı tale məsələsidi, başa düşürsünüz?
Yadımdadır, şəkli çəkməzdən əvvəl oxudum ki, bir həbs duşərgəsində aclıqdan şikayət eləyən adama diri siçovul yedirdiblər. Hərdən mənə elə gəlir ki, her şey mənasızdır. Milyon illərdi boşluqda fırlanan kiçik planetdə əzabla doğuluruq, böyüyürük, vuruşuruq, xəstələnirik, əziyyət çəkirik, başqalarına əziyyət veririk, qışqırırıq, ölürük. Bu vaxt isə mənasız komediyani təkrar eləmək üçün yeni insanlar dunyaya gəlir.”
Ernesto Saboto “Tunel” əsərindən
İnsanın çoxlu kitab oxuması, hətta nə qədər qəribə səslənsə də, insanın cild-cild kitablar yazması belə onun bədii təfəkkür sahibi olmasının göstəricisi sayıla bilməz. Məsələn, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Anar Rzayev, Elçin Əfəndiyev cild-cild kitablar yazıblar, amma onlarda bədii təfəkkür deyilən şeyin izi-tozu yoxdur.
Bədii təfəkkürü hazırcavablıqla da qarışdırmaq olmaz. Şitlik və səydəşlik etmək, hər şeyi lağlağıya çevirmək, hər şeyi lağlağıya qoymaq da əsla və əsla bədii təfəkkürün əlamətləri kimi qəbul edilməməlidir.
Tomas Vulfun “Evinə bax, mələk” əsərində möhtəşəm bir səhnə var. Məncə həmin səhnə və həmin səhnəyə bənzər səhnələr (məsələn, Platonovun “Can” əsərində Nazar Çaqatayevin şkafın içindəki boşluqla vidalaşmaq səhnəsi) nəsrin son həddidir. Ora gedib çatmaq hər yazıçının işi deyil. Hər yazıçı elə səhnə yaza bilməz.
Deməli Saymon adlı bir imkanlı adam necə olursa (şəhərdəki otellərdə deyəsən yer tapmadığına görə) iki mühafizəçisi ilə bərabər Tomas Vulfun anasının işlətdiyi pansionatda yerləşir. O, eyvanı olan iki otaq tutur və otaqların pulunu da əvvəlcədən artıqlamasıyla ödəyir. Saymon mühafizəçilərlə birlikdə pansionatı tərk etdikdə Tomas Vulfu görür, onu nəvazişlə yanına çağırır. Təbəssümlə adını soruşur. Sonra əlini pencəyinin cibinə salıb bir ovuc beş və on sentlik sikkələr çıxarır. Sikkələri Tomas Vulfun ovcuna töküb deyir:
“Həmişə quşların qayğısına qal, oğlum… Quşları unutmayın, dostlar. Quşların qayğısına qalın…”
İnsan belə səhnələri oxuduqda feyziyyab olmursa, yüksək səviyyədə həzz almırsa, deməli, ən azı onun bədii təfəkkürü ciddi şəkildə axsayır. Deməli, o, ancaq hadisələrlə, əsərın süjeti ilə tanış olur. Buna da əlbəttə, ciddi mənada oxumaq, mütaliə etmək demək olmaz. Həqiqətən də bədii təfəkkürü olmadığı halda ədəbiyyata iddia edən, əsərlərin süjeti ilə tanış olan adamlar çox məzmunsuz, darıxdırıcı mənfi enerjili olurlar.
***
İlkin gənclik dövrümdə Folknerin bir müsahibəsini oxumuşdum. Həmin müsahibədə Folkner demişdi:
“Mən tənqidçiləri oxumuram. Mən yazıçıları tanımıram. Mənim durub-oturduğum adamlar - fermerlər, maldarlar, ovçulardır. Mən onlarla ədəbiyyatdan yox, atdan, itdən, ovdan, tüfəngdən söhbət eləyirəm”.
O vaxtlar sənət və ədəbiyyat mənasında olduqca maksimalist mövqedə idim. O vaxtkı halıma, ovqatıma, münasibətimə sənət və ədəbiyyat faşisti adı qoysaq daha doğru, mənzərə daha aydın olar. O vaxtlar adamlar mənim üçün iki yerə bölünürdü; Dostoyevskini oxuyanlar və Dostoyevskini oxumayanlar. Dostoyevskini oxumayan adamlara adam kimi baxa bilmirdim. Dostoyevskini oxumayan adamlara sadəcə yeriyən, yatan, yeyən, danışmağı bacaran ölü canlar kimi münasibətim vardı.
Belə bir ovqatda Folknerin sözləri mənə sarsıdıcı təsir göstərmişdi. Necə yəni mən tənqidçiləri oxumuram? Bəs nə oxuyursan? Necə yəni mən yazıçıları tanımıram? Bəs kimləri tanıyırsan? Bunu necə başa düşmək olar? Fermerlərlə, maldarlarla, ovçularla Folkner kimi nəhəng yazıçı necə oturub – dura bilər? İşin ən pis tərəfi ondan ibarət idi ki, bu sözləri adi, orta səviyyəli bir yazıcı deməmişdi. Adi, orta səviyyəli bir yazıçı bu sözləri desəydi yəqin ki, mənə o qədər də sarsıdıcı təsir göstərməzdi. “Mən tənqidçiləri oxumuram. Mən yazıçıları tanımıram. Mənim durub-oturduğum adamlar - fermerlər, maldarlar, ovçulardır. Mən onlarla ədəbiyyatdan yox, atdan, itdən, ovdan, tüfəngdən söhbət eləyirəm”, – bu sözləri Nobel mükafatı almış, nəhəng bir yazıcı demişdi. Nəhayət, uzun düşüncələrdən sonra Folknerin bu sözlərini hoqqabazlıq, epataj kimi qəbul etməkdən savayı yolum qalmadı. Folknerin nə demək istədiyini başa düşmək üçün iyirmi il keçməli idi. Yüzlərlə məclislərin, tədbirlərin iştirakçısı olmalı idim. Minlərlə müxtəlif cür adamlarla görüşməli və söhbət etməliydim. Hələ nə qədər əsərlər oxumalıydım. Nə qədər bədii və sənədli filmlərə baxmalıydım.
***
Yaxın bir dostumun oğlu “Qış tətilini necə keçirdim” mövzusunda məktəbdə inşa yazıb. Uşaq yazıb ki, qış tətilində Daşkəsənə, bibimgilə qonaq getmişdik. Onların evi soyuq idi. Gecə mən corabla yatdım.
Həqiqi ədəbiyyat müəllimi təkcə elə bu cümlələrə görə tərəddüd etmədən uşağa yağlı bir beş yazmalı, uşağı tərifləməli idi. Uşağın bədii təfəkkürünün daha da inkişaf etməsinə, cilalanmasına çalışmalıydı. Həqiqi ədəbiyyat müəllimi uşağın bu cümlələrini oxuduqda sərvət tapmış adam kimi sevinməliydi. Bəs ədəbiyyat müəllimi nə edib? Başlayıb uşağa moizə oxumağa. Ki, corabla yatmaq olmaz zad… Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, adam ədəbiyyat müəllimi olsa da bədii təfəkkürü yerli-dibli yoxdur. Belə bir müəllim heç vaxt uşaqlarda ədəbiyyata maraq, sevgi oyada bilməz.
Azərbaycanlıların bədii təfəkkürünün, bədii-estetik zövqünün “yerlə sürünməsinin”, biabırçı vəziyyətdə olmasının ən başlıca səbəblərindən biri məncə orta məktəb dərsliklərindəki biabırçı, ədəbiyyata yaxından-uzaqdan dəxli olmayan mətnlərdir. Uşaqların ədəbiyyat zövqü orta məktəblərdə elə pozulur ki, sonradan onlarda zövq formalaşdırmaq müşkülə çevrilir. Heç özləri də sonralar bədii zövqlərinin təzədən formalaşmasının qayğısına qalmırlar. Daha doğrusu, buna elə bir ehtiyac görmürlər. Tənbəl camaatdı. Oxumaqla, öyrənməklə, düşünməklə araları yoxdur. Kitab görəndə elə bil qutuda ilan görürlər. Bir çoxları isə artıq oxumağı və düşünməyi sadəcə bacarmırlar.
Belə bir qəribə araşdırma aparılsa məlum olar ki, Azərbaycanda dodağını şişirdənlərin, burnunu qısaldanların, ümumiyyətlə, tikdirənlərin və sökdürənlərin sayı ədəbiyyat zövqünü bərpa edənlərin sayından qat-qat çoxdur.
Azərbaycanlıların bədii təfəkkürü, bədii-estetik zövqü biabrçı gündədir,- sözlərini yazmaqda məqsədim heç də adamları qıcıqlandırmaq deyil. Qıcıqlandırmaq məqsədim olsa başqa mövzulara girərəm. Bu, doğurdan da belədir. Yəni, azərbaycanlıların bədii təfəkkürünün, bədii-estetik zövqünün biabrçı vəziyyətdə olması, “yerlə sürünməsi” faktdır. Bəxtiyar Vahabzadə kimi dayaz, ədəbiyyata dəxli olmayan adama dahi, fəlsəfi şair deyildiyi bir ölkədə adamların bədii təfəkkürünün, bədii-estetik zövqünün hansı vəziyyətdə olmasını uzun-uzadı müzakirə etməyə, bu istiqamətdə ciddi araşdırma aparmağa ehtiyac yoxdur. Görünən dağa nə bələdçi. Dostunu göstər kim olduğunu deyim,- sözünün başqa bir variantı da var. Oxuduğun kitabları, sevdiyin müəllifləri göstər,- kim olduğunu deyim. Əlbəttə, axsaq atın kor nalbəndi olmalıdır. Əlbəttə, bədii təfəkkürü yerlə sürünən, bədii–estetik zövqü biabrçı vəziyyətdə olan bir xalq Bəxtiyar Vahabzadə kimi dayaz, ədəbiyyata dəxli olmayan adamı dahi, fəlsəfi şair kimi qiymətləndirməlidir.(azlogos.eu)
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 01-07-2019 12:16 | Bölmə: Seymur BAYCAN

“…Bilmirəm, ümumilikdə bunların hamısı tale məsələsidi, başa düşürsünüz?
Yadımdadır, şəkli çəkməzdən əvvəl oxudum ki, bir həbs duşərgəsində aclıqdan şikayət eləyən adama diri siçovul yedirdiblər. Hərdən mənə elə gəlir ki, her şey mənasızdır. Milyon illərdi boşluqda fırlanan kiçik planetdə əzabla doğuluruq, böyüyürük, vuruşuruq, xəstələnirik, əziyyət çəkirik, başqalarına əziyyət veririk, qışqırırıq, ölürük. Bu vaxt isə mənasız komediyani təkrar eləmək üçün yeni insanlar dunyaya gəlir.”
Ernesto Saboto “Tunel” əsərindən
İnsanın çoxlu kitab oxuması, hətta nə qədər qəribə səslənsə də, insanın cild-cild kitablar yazması belə onun bədii təfəkkür sahibi olmasının göstəricisi sayıla bilməz. Məsələn, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Anar Rzayev, Elçin Əfəndiyev cild-cild kitablar yazıblar, amma onlarda bədii təfəkkür deyilən şeyin izi-tozu yoxdur.
Bədii təfəkkürü hazırcavablıqla da qarışdırmaq olmaz. Şitlik və səydəşlik etmək, hər şeyi lağlağıya çevirmək, hər şeyi lağlağıya qoymaq da əsla və əsla bədii təfəkkürün əlamətləri kimi qəbul edilməməlidir.
Tomas Vulfun “Evinə bax, mələk” əsərində möhtəşəm bir səhnə var. Məncə həmin səhnə və həmin səhnəyə bənzər səhnələr (məsələn, Platonovun “Can” əsərində Nazar Çaqatayevin şkafın içindəki boşluqla vidalaşmaq səhnəsi) nəsrin son həddidir. Ora gedib çatmaq hər yazıçının işi deyil. Hər yazıçı elə səhnə yaza bilməz.
Deməli Saymon adlı bir imkanlı adam necə olursa (şəhərdəki otellərdə deyəsən yer tapmadığına görə) iki mühafizəçisi ilə bərabər Tomas Vulfun anasının işlətdiyi pansionatda yerləşir. O, eyvanı olan iki otaq tutur və otaqların pulunu da əvvəlcədən artıqlamasıyla ödəyir. Saymon mühafizəçilərlə birlikdə pansionatı tərk etdikdə Tomas Vulfu görür, onu nəvazişlə yanına çağırır. Təbəssümlə adını soruşur. Sonra əlini pencəyinin cibinə salıb bir ovuc beş və on sentlik sikkələr çıxarır. Sikkələri Tomas Vulfun ovcuna töküb deyir:
“Həmişə quşların qayğısına qal, oğlum… Quşları unutmayın, dostlar. Quşların qayğısına qalın…”
İnsan belə səhnələri oxuduqda feyziyyab olmursa, yüksək səviyyədə həzz almırsa, deməli, ən azı onun bədii təfəkkürü ciddi şəkildə axsayır. Deməli, o, ancaq hadisələrlə, əsərın süjeti ilə tanış olur. Buna da əlbəttə, ciddi mənada oxumaq, mütaliə etmək demək olmaz. Həqiqətən də bədii təfəkkürü olmadığı halda ədəbiyyata iddia edən, əsərlərin süjeti ilə tanış olan adamlar çox məzmunsuz, darıxdırıcı mənfi enerjili olurlar.
***
İlkin gənclik dövrümdə Folknerin bir müsahibəsini oxumuşdum. Həmin müsahibədə Folkner demişdi:
“Mən tənqidçiləri oxumuram. Mən yazıçıları tanımıram. Mənim durub-oturduğum adamlar - fermerlər, maldarlar, ovçulardır. Mən onlarla ədəbiyyatdan yox, atdan, itdən, ovdan, tüfəngdən söhbət eləyirəm”.
O vaxtlar sənət və ədəbiyyat mənasında olduqca maksimalist mövqedə idim. O vaxtkı halıma, ovqatıma, münasibətimə sənət və ədəbiyyat faşisti adı qoysaq daha doğru, mənzərə daha aydın olar. O vaxtlar adamlar mənim üçün iki yerə bölünürdü; Dostoyevskini oxuyanlar və Dostoyevskini oxumayanlar. Dostoyevskini oxumayan adamlara adam kimi baxa bilmirdim. Dostoyevskini oxumayan adamlara sadəcə yeriyən, yatan, yeyən, danışmağı bacaran ölü canlar kimi münasibətim vardı.
Belə bir ovqatda Folknerin sözləri mənə sarsıdıcı təsir göstərmişdi. Necə yəni mən tənqidçiləri oxumuram? Bəs nə oxuyursan? Necə yəni mən yazıçıları tanımıram? Bəs kimləri tanıyırsan? Bunu necə başa düşmək olar? Fermerlərlə, maldarlarla, ovçularla Folkner kimi nəhəng yazıçı necə oturub – dura bilər? İşin ən pis tərəfi ondan ibarət idi ki, bu sözləri adi, orta səviyyəli bir yazıcı deməmişdi. Adi, orta səviyyəli bir yazıçı bu sözləri desəydi yəqin ki, mənə o qədər də sarsıdıcı təsir göstərməzdi. “Mən tənqidçiləri oxumuram. Mən yazıçıları tanımıram. Mənim durub-oturduğum adamlar - fermerlər, maldarlar, ovçulardır. Mən onlarla ədəbiyyatdan yox, atdan, itdən, ovdan, tüfəngdən söhbət eləyirəm”, – bu sözləri Nobel mükafatı almış, nəhəng bir yazıcı demişdi. Nəhayət, uzun düşüncələrdən sonra Folknerin bu sözlərini hoqqabazlıq, epataj kimi qəbul etməkdən savayı yolum qalmadı. Folknerin nə demək istədiyini başa düşmək üçün iyirmi il keçməli idi. Yüzlərlə məclislərin, tədbirlərin iştirakçısı olmalı idim. Minlərlə müxtəlif cür adamlarla görüşməli və söhbət etməliydim. Hələ nə qədər əsərlər oxumalıydım. Nə qədər bədii və sənədli filmlərə baxmalıydım.
***
Yaxın bir dostumun oğlu “Qış tətilini necə keçirdim” mövzusunda məktəbdə inşa yazıb. Uşaq yazıb ki, qış tətilində Daşkəsənə, bibimgilə qonaq getmişdik. Onların evi soyuq idi. Gecə mən corabla yatdım.
Həqiqi ədəbiyyat müəllimi təkcə elə bu cümlələrə görə tərəddüd etmədən uşağa yağlı bir beş yazmalı, uşağı tərifləməli idi. Uşağın bədii təfəkkürünün daha da inkişaf etməsinə, cilalanmasına çalışmalıydı. Həqiqi ədəbiyyat müəllimi uşağın bu cümlələrini oxuduqda sərvət tapmış adam kimi sevinməliydi. Bəs ədəbiyyat müəllimi nə edib? Başlayıb uşağa moizə oxumağa. Ki, corabla yatmaq olmaz zad… Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, adam ədəbiyyat müəllimi olsa da bədii təfəkkürü yerli-dibli yoxdur. Belə bir müəllim heç vaxt uşaqlarda ədəbiyyata maraq, sevgi oyada bilməz.
Azərbaycanlıların bədii təfəkkürünün, bədii-estetik zövqünün “yerlə sürünməsinin”, biabırçı vəziyyətdə olmasının ən başlıca səbəblərindən biri məncə orta məktəb dərsliklərindəki biabırçı, ədəbiyyata yaxından-uzaqdan dəxli olmayan mətnlərdir. Uşaqların ədəbiyyat zövqü orta məktəblərdə elə pozulur ki, sonradan onlarda zövq formalaşdırmaq müşkülə çevrilir. Heç özləri də sonralar bədii zövqlərinin təzədən formalaşmasının qayğısına qalmırlar. Daha doğrusu, buna elə bir ehtiyac görmürlər. Tənbəl camaatdı. Oxumaqla, öyrənməklə, düşünməklə araları yoxdur. Kitab görəndə elə bil qutuda ilan görürlər. Bir çoxları isə artıq oxumağı və düşünməyi sadəcə bacarmırlar.
Belə bir qəribə araşdırma aparılsa məlum olar ki, Azərbaycanda dodağını şişirdənlərin, burnunu qısaldanların, ümumiyyətlə, tikdirənlərin və sökdürənlərin sayı ədəbiyyat zövqünü bərpa edənlərin sayından qat-qat çoxdur.
Azərbaycanlıların bədii təfəkkürü, bədii-estetik zövqü biabrçı gündədir,- sözlərini yazmaqda məqsədim heç də adamları qıcıqlandırmaq deyil. Qıcıqlandırmaq məqsədim olsa başqa mövzulara girərəm. Bu, doğurdan da belədir. Yəni, azərbaycanlıların bədii təfəkkürünün, bədii-estetik zövqünün biabrçı vəziyyətdə olması, “yerlə sürünməsi” faktdır. Bəxtiyar Vahabzadə kimi dayaz, ədəbiyyata dəxli olmayan adama dahi, fəlsəfi şair deyildiyi bir ölkədə adamların bədii təfəkkürünün, bədii-estetik zövqünün hansı vəziyyətdə olmasını uzun-uzadı müzakirə etməyə, bu istiqamətdə ciddi araşdırma aparmağa ehtiyac yoxdur. Görünən dağa nə bələdçi. Dostunu göstər kim olduğunu deyim,- sözünün başqa bir variantı da var. Oxuduğun kitabları, sevdiyin müəllifləri göstər,- kim olduğunu deyim. Əlbəttə, axsaq atın kor nalbəndi olmalıdır. Əlbəttə, bədii təfəkkürü yerlə sürünən, bədii–estetik zövqü biabrçı vəziyyətdə olan bir xalq Bəxtiyar Vahabzadə kimi dayaz, ədəbiyyata dəxli olmayan adamı dahi, fəlsəfi şair kimi qiymətləndirməlidir.(azlogos.eu)
Müəllifin bütün yazıları - Seymur BAYCAN
Bölməyə aid digər xəbərlər
18-06-2021, 09:14
Seymur BAYCAN - Ataları Anar, Elçin kimi istedadsızlardan... - Seymur Baycan yazır
21-04-2020, 00:05
Seymur BAYCAN - Quldurluğun cəngavərlik kimi təqdim olunması - Seymur Baycan yazır