09:03 / 26-04-2024
Arktikadakı istiləşmə Asiyaya təsir göstərir
08:56 / 26-04-2024
Moskva Avropa Parlamentinə seçkilərə müdaxilə edir?
08:47 / 26-04-2024
Bayden Trampın məhkəməsini izləməyə vaxt tapmır
08:36 / 26-04-2024
Fransız muzdluları müharibəyə şirnikləndirirlər
08:31 / 26-04-2024
Çin ABŞ-a yenidən xəbərdarlıq edib
08:26 / 26-04-2024
Ruslar ABŞ-a məxsus "Patriot" sistemini oğurlayır
08:00 / 26-04-2024
Rusiyaya daha sərt idaxal-ixrac qadağası təklif olunur
07:32 / 26-04-2024
Yəhudi qızın portreti 30 milyon avroya satılıb - Fotolar
07:14 / 26-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı gedib
21:58 / 25-04-2024
İlham Əliyev Füzuli hava limanından Berlinə uçub - (Yenilənib)
20:33 / 25-04-2024
Almaniyadakı ukraynalı qaçqınlara görə problem yaranıb
20:26 / 25-04-2024
İran-İsrail qarşıdurması: ilk raund daha təhlükəli mərhələyə keçə bilər
19:45 / 25-04-2024
Dünyada 282 milyon insan acdır - BMT
19:17 / 25-04-2024
Rusiya Polşada yaradılacaq nüvə obyektlərinə hücum edəcək
18:56 / 25-04-2024
İran məhkəməsi repçi barəsində edam qərarı çıxarıb
18:42 / 25-04-2024
Milli Məclis Avropa Parlamentinin son qətnaməsinə sərt cavab verib - Bəyanat
18:09 / 25-04-2024
Azərbaycan-Ermənistan sərhədində 20 sərhəd dirəyi quraşdırılıb
18:03 / 25-04-2024
Ermənistanda müxalifətin aksiyası baş tutmayıb, kütləvi həbslər var - Video
18:02 / 25-04-2024
Naxçıvanda fond sədri vəzifədən çıxarılıb
17:55 / 25-04-2024
Papa Fransisk Putinə mesaj göndərib
17:46 / 25-04-2024
Dünyada iqlim böhranı başlayır
17:32 / 25-04-2024
Azərbaycanla Macarıstan arasında enerji əməkdaşlığı barədə müzakirə aparılıb
17:25 / 25-04-2024
Qırğızıstan prezidentinə Qarabağ atı hədiyyə edilib - Fotolar
17:08 / 25-04-2024
İlham Əliyevlə Qırğızıstan prezidenti Füzuli və Ağdamda olublar - (Yenilənib) - Fotolar
16:42 / 25-04-2024
Qırğızıstan prezidentinin Azərbaycana dövlət səfəri başa çatıb
16:41 / 25-04-2024
Türkiyə Mərkəzi Bankı faiz dərəcəsi ilə bağlı qərar verib
16:25 / 25-04-2024
Azərbaycan və Qırğızıstan prezidentləri birgə nahar ediblər
16:09 / 25-04-2024
Avropa Parlamenti Gürcüstanda xarici agentlər haqqında qanunla bağlı qətnamə qəbul edib
16:05 / 25-04-2024
Prezident İlham Əliyev Şarl Mişeli COP29-a dəvət edib
15:50 / 25-04-2024
İspaniya və daha 4 ölkə Fələstin dövlətini tanımağa hazırlaşır
18:56 / 22-04-2024
Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin təkbətək görüşü olub - (Yenilənib) - Fotolar
00:11 / 23-04-2024
Sağlam və uzun ömür yaşamağın 10 asan yolu var - Siyahı
18:01 / 21-04-2024
Dünyanın idman paytaxtı olması üçün Bakının namizədliyi irəli sürülüb
09:53 / 22-04-2024
Ümid nəğməsi - Etibar Cəbrayıloğlu yazır
13:54 / 22-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç olub - (Yenilənib)
16:10 / 22-04-2024
Ölkələr sürətlə silahlanır - Ümumi hərbi xərclər 2,4 trilyon dolları keçib
14:10 / 23-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı yola salınıb - (Yenilənib)
16:58 / 23-04-2024
İlham Əliyev “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” beynəlxalq forumda iştirak edir - (Yenilənib)
14:03 / 24-04-2024
Professor Nəsib Quliyev özünü güllələyib
00:02 / 23-04-2024
Məşhur boksçu Mayk Tayson şirkətin səfiri olub
00:05 / 23-04-2024
Abramoviç yeni futbol klubunu Avropanın ən yaxşısı edəcək
00:45 / 22-04-2024
Türkiyədə yenə zəlzələ olub
Ədəbiyyatda təbiət təsvirləri - Seymur Baycan yazır
Tarix: 04-07-2021 19:20 | Bölmə: Seymur BAYCAN
İllər əvvəl, bəstəkar Firudin Allahverdi ilə elektrik kəşf olunmamışdan əvvəl və elektrik kəşf olunduqdan sonra yaradılan sənət nümunələri haqqında danışırdıq. Firudin bəy deyirdi ki, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələri haqqında fikir yürüdərkən, söz deyərkən çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bu günümüzdən o sənət nümunələrinə baxsaq, bu günümüzün şərtlərini əsas tutub o əsərlərə qiymət verməyə çalışsaq özümüzü dolaşdırarıq, səhvlər buraxarıq. Əsərləri, o əsərlərdəki mesajları, obrazların, qəhramanların hiss və həyacanlarını, davranışlarını başa düşmərik. O dövrün və bu günün şərtlərini mütləq nəzərə almaq lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl gün batanda həyat bitirdi. Adamların seçim imkanı az, vaxtları çox idi. Firudin bəy deyirdi ki, müasir insanın elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələrindən öyrənəcəyi çox az şey var.
Ümumiyyətlə, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələri haqqında danışarkən Firudin bəyin danışığında incə bir kinayə hiss edirdim. Firudin bəy dünyanı iki yerə bölmüşdü: elektrikə qədər və elektrikdən sonra. Və elektrikli dünyanın sakini kimi elektriksiz dünyanın sakinlərinə qarşı eqosit bir münasibət nümayiş etdirirdi.
Mən isə deyirdim ki, hər bir kəşfin sənətə öz təsirini göstərməsi şəksizdir. Bir mobil telefonun kəşf olunması həyatımızda nə qədər dəyişikliklər etdi. Həyatımızda dəyişiklik varsa, sənətdə də dəyişiklik olmalıdır. Lakin bununla belə hər dövrün öz cəhaləti, öz avaraları, öz əyləncələri var. Sovet zamanında da nə qədər adam var idi ki, səhərdən axşama qədər domino çırpırdı, nərd oynayırdı. Kinoteatrlarda səviyyəli, ciddi filmlər göstərəndə tamasaçı az olurdu. Təzə hind filmi gələndə nə az, nə çox, düz bir həftə kinoteatra yaxın düşmək olmurdu. Bu günün də öz əyləncələri, öz avarları var. İnternet bəzilərinə öyrənmək üçün, bəzilərinə isə avaraçılıq üçün əlavə imkanlar, şanslar yaradıb. Elə adam var, telefonuna əsərlər yükləyib yolda oxuyur, vaxtını səmərəli keçirir. Elə adamlar da var ki, telefonda bütün günü oyun oyanır. İndi biz bütün günü telefonla oynayanları, elektrikli dunyanın avaralarını elektriksiz dünyanın fikir adamlarından, sənət adamlarından məsələn, tutaq ki, Sokratdan, Aristotelden, Servantesden, Rotterdamlı Erazmdan necə üstün tuta bilərik? Axı doğrudan da bəşəriyyətin böyük hissəsi kəşflərə hazır və layiq deyil. Kəşflər, kəşflərə hazır və layiq olmayanların debilləşməsinə, avaraçılığına, hətta vəhşiliyin “təkmilləşməsinə” münbit şərait, fürsətlər yaradır. Hazır kəşflərə, inkişafa, tərəqqiyə sahib çıxan bu avaralar ümumiyyətlə tarixdən, dünyanın bioqrafiyasından xəbərsizdirlər. Əlində son model telefon tutub, amma baş, daş dövrünün başıdır. Ən son model “Mercedes” sürür, amma təfəkkür araba dövrünün təfəkkürüdür.
Söhbət getdikcə ağırlaşırdı. Gördüm daha danışmaq imkanım yoxdur. Savadım və səviyyəm bu mövzuda danışmaq iqtidarında deyil. Boşboğazlıq etmək, söz xətrinə söz demək istəmədim. Dayandım. Susdum. Öz tərəfimdən mövzunu bağlanmış elan etdim. Elə bu anda Firudin bəy dedi:
“Ədəbiyyatda təbiət təsvirləri nəyə lazımdır? Mən təbiət təsvirlərin oxumuram, ötürürəm…”.
Onsuz da bayaqdan əsəblərimlə oynayırdı, bu sözlə lap məni cin atına mindirdi. Başqası desəydi yenə birtəhər udmaq, ötürmək olardı. Amma sənətlə məşğul olan bir adamın belə bir sözü dilinə gətirməsi böyük qəbahətdir. Yəqin onun kimi düşünənlər çoxdur. Elə isə fürsətdən istifadə edib, “Ədəbiyyatda təbiət təsvirləri nəyə lazımdır”,- sualına imkanımız çərçivəsində, bacardığımız və ağlımız kəsən qədər cavab verək.
Əsərdə təbiət təsvirləri bir neçə səbəbdən yazıla bilər. Səbəblərdən biri odur ki, təbiət və təbiət hadisəsi birbaşa əsərin mövzusu ilə əlaqəlidir. Məsələn, qar yağıb, yollar bağlanıb və hansısa bir məkanın, kəndin, qəsəbənin şəhərlə, mərkəzlə əlaqəsi kəsilib. Yaxud duman aləmi bürüyüb, adamlar çölün düzündə azıblar. Canlarını vahimə bürüyüb. Ya da möhkəm yağış yağıb maşın, araba, hətta inək yolda batıb qalıb. Burada gərək müəllif təbiət hadisəsini olduqca canlı, ətraflı yazsın.
Əks halda baş verən təbiət hadisəsinin insanlara təsiri, doğurduğu nəticələr, hadisələr inandırıcı görünməyəcək. Müəllif gərək göstərsin ki, doğrudan da möhkəm qar yağmışdı, yollar da bağlanmışdı, ətrafla bütün əlaqələr kəsilmişdi. Müəllif gərək göstərsin ki, aləmi qatı duman bürümüşdü. Elə bir duman ki, istəyirsən bıçaqla kəs, qaşıqla qarışdır. Ya da elə bir şaxta var idi ki, hekayənin qəhrəmanı donmuş əllərini qızdırmaq üçün yanındakı itin qarnın cırıb əlin itin qarnına soxmaq istəyirdi. Yaxud elə bir quraqlıq hökm sürürdü ki, adamlar bütün günü dua edib allahdan yağış istəyirdilər. Əgər bu quraqlıq canlı, inandırıcı təsvir olunmasa adamların əlini göyə açıb allahdan yağış istəməkləri də oxucuya inandırıcı görünməyəcək.
Tutaq ki, müəllif hər hansı bir məkanda hökm sürən sakitliyi ifadə etmək istəyir. Bunu müxtəlif formalarda ifadə etmək olar. Məsələn, ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, yerə düşən qar dənələrinin səsi eşidilirdi. Ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, adam damarlarında dövr edən qanın səsini eşidirdi. Qəbirstanlıqda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, qəbirlərdə çürüyən sümüklərin səsi eşidilirdi. Ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, adam öskürməyə qorxurdu. Baxır müəllifə, onun istedadına və üslubuna. Hadisələrin baş verdiyi məkandan da çox şey asılıdır. Məsələn, tutaq ki, payız fəslidir və bağı təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmək olar: yarpaqlar seyrəldiyindən payızlıq meyvələr ağaclarda aydın görünürdü.
Tutaq ki, qarın yağmasını təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmək olar: “Üzuaşağı ələnən qar evlərin taxtapuşuna çatar-çatmaz burulur, bu evin damına düşməli olan qar başqa evin damına düşürdü”. Bəh, bəh, bəh! Bu cür gözəl təsvirlərin ləzzətini duymayan adam bədii təfəkkürünün olmamasını qəbul etməlidir.
Tutaq ki, axşamın düşməyini təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmək olar: “Günəş dirsəklərini üfüqə dayayıb yer üzünə tamaşa etməkdən həzz alırdı. Batıb getməyə ürəyi gəlmirdi”. Bəh, bəh, bəh!
Bəzən əsərlərdə təbiət və təbiət hadisələrinin təsviri hisslərin daha da artmasını, qabarmasını, coşmasını göstərmək üçün lazım olur. Məsələn, adamın qanı qaradır, işləri düz gətirmir, bir tərəfdən də hava rütubətlidir, göy üzünü qara buludlar tutub. Yaxud insanın ovqatı əladır, hissləri coşub, elə bu zaman bir quş yaxınlıqdakı ağaca qonub başlayır cəh-cəh vurmağa. Biz nə qədər yağış görürük, amma bu yağışlardan bir neçəsi yaddaşımızda qalır. Niyə? Çünki o yağışlar yaddaşımızda qalır ki, həmin yağışlar konkret hadisəylə, günümüzlə bağlıdır. Fürsət düşmüşkən yaddaşımda qalmış yağışlardan birinin nə səbəbə yaddaşımda qaldığını yazmaq istərdim.
Bir yaz günü Çavçavadze küçəsiylə yavaş-yavaş üzüyuxarı addımlayırdım. Heç hara tələsmirdim. Birdən çox bərk yağış yağmağa başladı. Elə bir yağış ki, tut ucundan çıx göyə. Otuz saniyə keçməmiş küçədə adam qalmadı. Hərə özünü bir yerə soxdu. Taksi saxlayan kim, dayanacağa qaçan kim, kafelərə, mağazalara girən kim… Mən heç hara girmək istəmirdim. Yağışın altında gəzmək istəyirdim. Romantikliyim tutmuşdu. Bir dəqiqə sonra fikrimi dəyişdim. Gördüm yox, bu yağış altında gəziləsi yağışlardan deyil. Balaca bir geyim mağazasına girdim. Dedim, gəlmişkən özümə bir-iki futbolka da seçib alım. Bu mağazada maraqlı futbolkalar satırdılar. İki futbolka seçdim. Heç geyinib yoxlamadım. Böyük olmağının zərəri yoxdur, balaca olsaydı da kiməsə hədiyyə verəcəkdim. Futbolkanın pulunu ödədim. Bir az artistlik edib çox mülayim bir səslə satıcıdan soruşdum: Yağış kəsənə qədər burada dayana bilərəm? Satıcı dedi: Əlbəttə, əlbəttə! Bu zaman bir qız qaçıb mağazanın qapısı önündə dayandı. O, tamam islanmışdı. Satıcılar qızı içəri çağırdılar. Qız mağazaya girib satıcılara təşəkkürünü bildirdi. Onun uzun qara qaşı, ağ sifəti, qara gözləri vardi. Boyu uzun, beli incə idi. Elə bil şərq şairlərinin qəzəllərindən çıxmışdı. İslanmağı onu daha da gözəlləşdirmişdi. Hələ onun yağışdan islanmağına reaksiyası… Bu reaksiyalara dözmək nə qədər çətin idi. Heç bir igidin ürəyi bu hərəkətlərin qarşısında tab gətirə bilməzdi. Qız elə bil yağışdan islanmağına təəcüblənmişdi, sanki hamı yağışdan islansa da bu islanlanmalı deyilmiş. Köynəyi islanıb bədəninə yapışmışdı. Saçlarının ucundakı yağış damlaları parıldayırdı. Gözəllik məndə depressiya yaradır. Gördüm daha bu gözəlliyə dözə bilmirəm. Elə bil ürəyimi məngənə arasına qoyub sıxırdılar. Çıxdım bayıra. Dedim, bu ağır işgəncədənsə sətəlcəm olub ölmək daha yaxşıdır. Bir neçe gün o gözəlliyin yaratdığı depressiyadan çıxa bilmədim. Belə anları yazmaq da əzabdır, yazmamaq da.
Təbiətin hisslərlə, hisslərin təbiətlə əlaqəsinin gözəl nümunələrinə Yanusari Kavabatinin, Buninin, Şoloxovun, Paustovskinin əsərlərində tez-tez rast gəlinir…
Bir çox yazıçılar təbiət hadisəsini mexaniki yazırlar. Ola bilsin mexaniki yazılmış təbiət təsvirləri adamları bezdirir. Bizim ədəbiyyatda mexaniki yazılmış, mexanikliyi cəhənnəm, çox pis yazılmış təbiət təsvirləri çoxdur. O təsvirlər ki, nə hadisəylə bağlılığı var, nə də hisslərin qabarmasına xidmət edir. Bu kimi təbiət təsvirləri, təbiət təsvirləri deyil, sadəcə sinoptik xəbərləridir.
Məsələn, ədəbiyyatımızda bu cür başlayan hekayələr kalandır: gün çıxmışdı, günün şuaları adamın gözünü qamaşdırırdı. Bəşir kişi əlini gözünün üstünə tutub təpələrə baxdı… Yağış yağırdı. Xosrov kişi əlində balta yağışa baxırdı… Bu təsvirin heç nəyə aidiyyatı yoxdur.
Sonra Bəşir kişi gedib bostanda qarpız yığır. Xosrov kişi də sobanın qırağında oturub çay içir. Cəmilə bulvarda gəzirdi. Dalğalar sahilə yaxınlaşıb geriyə qayıdırdılar… Mizoppa dənizə baxırdı. Yağış yağırdı… Külək əsirdi… Heç nə, eşidiblər ki, hekayədə təbiət təsvirləri olmalıdır, oturub belə quru, dəxlisiz təsvirlər yazıblar. Belə təbiət təsvirlərini oxuyanda bir yaşlı tanışımın sözlərini xatırlayıram. Adam deyirdi ki, vallah mənim qadına zada ehtiyacım yoxdur, prosto eşitmişəm qadınla olmaq lazımdır, mən də oluram.(azlogos.eu)
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 04-07-2021 19:20 | Bölmə: Seymur BAYCAN
İllər əvvəl, bəstəkar Firudin Allahverdi ilə elektrik kəşf olunmamışdan əvvəl və elektrik kəşf olunduqdan sonra yaradılan sənət nümunələri haqqında danışırdıq. Firudin bəy deyirdi ki, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələri haqqında fikir yürüdərkən, söz deyərkən çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bu günümüzdən o sənət nümunələrinə baxsaq, bu günümüzün şərtlərini əsas tutub o əsərlərə qiymət verməyə çalışsaq özümüzü dolaşdırarıq, səhvlər buraxarıq. Əsərləri, o əsərlərdəki mesajları, obrazların, qəhramanların hiss və həyacanlarını, davranışlarını başa düşmərik. O dövrün və bu günün şərtlərini mütləq nəzərə almaq lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl gün batanda həyat bitirdi. Adamların seçim imkanı az, vaxtları çox idi. Firudin bəy deyirdi ki, müasir insanın elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələrindən öyrənəcəyi çox az şey var.
Ümumiyyətlə, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələri haqqında danışarkən Firudin bəyin danışığında incə bir kinayə hiss edirdim. Firudin bəy dünyanı iki yerə bölmüşdü: elektrikə qədər və elektrikdən sonra. Və elektrikli dünyanın sakini kimi elektriksiz dünyanın sakinlərinə qarşı eqosit bir münasibət nümayiş etdirirdi.
Mən isə deyirdim ki, hər bir kəşfin sənətə öz təsirini göstərməsi şəksizdir. Bir mobil telefonun kəşf olunması həyatımızda nə qədər dəyişikliklər etdi. Həyatımızda dəyişiklik varsa, sənətdə də dəyişiklik olmalıdır. Lakin bununla belə hər dövrün öz cəhaləti, öz avaraları, öz əyləncələri var. Sovet zamanında da nə qədər adam var idi ki, səhərdən axşama qədər domino çırpırdı, nərd oynayırdı. Kinoteatrlarda səviyyəli, ciddi filmlər göstərəndə tamasaçı az olurdu. Təzə hind filmi gələndə nə az, nə çox, düz bir həftə kinoteatra yaxın düşmək olmurdu. Bu günün də öz əyləncələri, öz avarları var. İnternet bəzilərinə öyrənmək üçün, bəzilərinə isə avaraçılıq üçün əlavə imkanlar, şanslar yaradıb. Elə adam var, telefonuna əsərlər yükləyib yolda oxuyur, vaxtını səmərəli keçirir. Elə adamlar da var ki, telefonda bütün günü oyun oyanır. İndi biz bütün günü telefonla oynayanları, elektrikli dunyanın avaralarını elektriksiz dünyanın fikir adamlarından, sənət adamlarından məsələn, tutaq ki, Sokratdan, Aristotelden, Servantesden, Rotterdamlı Erazmdan necə üstün tuta bilərik? Axı doğrudan da bəşəriyyətin böyük hissəsi kəşflərə hazır və layiq deyil. Kəşflər, kəşflərə hazır və layiq olmayanların debilləşməsinə, avaraçılığına, hətta vəhşiliyin “təkmilləşməsinə” münbit şərait, fürsətlər yaradır. Hazır kəşflərə, inkişafa, tərəqqiyə sahib çıxan bu avaralar ümumiyyətlə tarixdən, dünyanın bioqrafiyasından xəbərsizdirlər. Əlində son model telefon tutub, amma baş, daş dövrünün başıdır. Ən son model “Mercedes” sürür, amma təfəkkür araba dövrünün təfəkkürüdür.
Söhbət getdikcə ağırlaşırdı. Gördüm daha danışmaq imkanım yoxdur. Savadım və səviyyəm bu mövzuda danışmaq iqtidarında deyil. Boşboğazlıq etmək, söz xətrinə söz demək istəmədim. Dayandım. Susdum. Öz tərəfimdən mövzunu bağlanmış elan etdim. Elə bu anda Firudin bəy dedi:
“Ədəbiyyatda təbiət təsvirləri nəyə lazımdır? Mən təbiət təsvirlərin oxumuram, ötürürəm…”.
Onsuz da bayaqdan əsəblərimlə oynayırdı, bu sözlə lap məni cin atına mindirdi. Başqası desəydi yenə birtəhər udmaq, ötürmək olardı. Amma sənətlə məşğul olan bir adamın belə bir sözü dilinə gətirməsi böyük qəbahətdir. Yəqin onun kimi düşünənlər çoxdur. Elə isə fürsətdən istifadə edib, “Ədəbiyyatda təbiət təsvirləri nəyə lazımdır”,- sualına imkanımız çərçivəsində, bacardığımız və ağlımız kəsən qədər cavab verək.
Əsərdə təbiət təsvirləri bir neçə səbəbdən yazıla bilər. Səbəblərdən biri odur ki, təbiət və təbiət hadisəsi birbaşa əsərin mövzusu ilə əlaqəlidir. Məsələn, qar yağıb, yollar bağlanıb və hansısa bir məkanın, kəndin, qəsəbənin şəhərlə, mərkəzlə əlaqəsi kəsilib. Yaxud duman aləmi bürüyüb, adamlar çölün düzündə azıblar. Canlarını vahimə bürüyüb. Ya da möhkəm yağış yağıb maşın, araba, hətta inək yolda batıb qalıb. Burada gərək müəllif təbiət hadisəsini olduqca canlı, ətraflı yazsın.
Əks halda baş verən təbiət hadisəsinin insanlara təsiri, doğurduğu nəticələr, hadisələr inandırıcı görünməyəcək. Müəllif gərək göstərsin ki, doğrudan da möhkəm qar yağmışdı, yollar da bağlanmışdı, ətrafla bütün əlaqələr kəsilmişdi. Müəllif gərək göstərsin ki, aləmi qatı duman bürümüşdü. Elə bir duman ki, istəyirsən bıçaqla kəs, qaşıqla qarışdır. Ya da elə bir şaxta var idi ki, hekayənin qəhrəmanı donmuş əllərini qızdırmaq üçün yanındakı itin qarnın cırıb əlin itin qarnına soxmaq istəyirdi. Yaxud elə bir quraqlıq hökm sürürdü ki, adamlar bütün günü dua edib allahdan yağış istəyirdilər. Əgər bu quraqlıq canlı, inandırıcı təsvir olunmasa adamların əlini göyə açıb allahdan yağış istəməkləri də oxucuya inandırıcı görünməyəcək.
Tutaq ki, müəllif hər hansı bir məkanda hökm sürən sakitliyi ifadə etmək istəyir. Bunu müxtəlif formalarda ifadə etmək olar. Məsələn, ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, yerə düşən qar dənələrinin səsi eşidilirdi. Ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, adam damarlarında dövr edən qanın səsini eşidirdi. Qəbirstanlıqda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, qəbirlərdə çürüyən sümüklərin səsi eşidilirdi. Ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, adam öskürməyə qorxurdu. Baxır müəllifə, onun istedadına və üslubuna. Hadisələrin baş verdiyi məkandan da çox şey asılıdır. Məsələn, tutaq ki, payız fəslidir və bağı təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmək olar: yarpaqlar seyrəldiyindən payızlıq meyvələr ağaclarda aydın görünürdü.
Tutaq ki, qarın yağmasını təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmək olar: “Üzuaşağı ələnən qar evlərin taxtapuşuna çatar-çatmaz burulur, bu evin damına düşməli olan qar başqa evin damına düşürdü”. Bəh, bəh, bəh! Bu cür gözəl təsvirlərin ləzzətini duymayan adam bədii təfəkkürünün olmamasını qəbul etməlidir.
Tutaq ki, axşamın düşməyini təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmək olar: “Günəş dirsəklərini üfüqə dayayıb yer üzünə tamaşa etməkdən həzz alırdı. Batıb getməyə ürəyi gəlmirdi”. Bəh, bəh, bəh!
Bəzən əsərlərdə təbiət və təbiət hadisələrinin təsviri hisslərin daha da artmasını, qabarmasını, coşmasını göstərmək üçün lazım olur. Məsələn, adamın qanı qaradır, işləri düz gətirmir, bir tərəfdən də hava rütubətlidir, göy üzünü qara buludlar tutub. Yaxud insanın ovqatı əladır, hissləri coşub, elə bu zaman bir quş yaxınlıqdakı ağaca qonub başlayır cəh-cəh vurmağa. Biz nə qədər yağış görürük, amma bu yağışlardan bir neçəsi yaddaşımızda qalır. Niyə? Çünki o yağışlar yaddaşımızda qalır ki, həmin yağışlar konkret hadisəylə, günümüzlə bağlıdır. Fürsət düşmüşkən yaddaşımda qalmış yağışlardan birinin nə səbəbə yaddaşımda qaldığını yazmaq istərdim.
Bir yaz günü Çavçavadze küçəsiylə yavaş-yavaş üzüyuxarı addımlayırdım. Heç hara tələsmirdim. Birdən çox bərk yağış yağmağa başladı. Elə bir yağış ki, tut ucundan çıx göyə. Otuz saniyə keçməmiş küçədə adam qalmadı. Hərə özünü bir yerə soxdu. Taksi saxlayan kim, dayanacağa qaçan kim, kafelərə, mağazalara girən kim… Mən heç hara girmək istəmirdim. Yağışın altında gəzmək istəyirdim. Romantikliyim tutmuşdu. Bir dəqiqə sonra fikrimi dəyişdim. Gördüm yox, bu yağış altında gəziləsi yağışlardan deyil. Balaca bir geyim mağazasına girdim. Dedim, gəlmişkən özümə bir-iki futbolka da seçib alım. Bu mağazada maraqlı futbolkalar satırdılar. İki futbolka seçdim. Heç geyinib yoxlamadım. Böyük olmağının zərəri yoxdur, balaca olsaydı da kiməsə hədiyyə verəcəkdim. Futbolkanın pulunu ödədim. Bir az artistlik edib çox mülayim bir səslə satıcıdan soruşdum: Yağış kəsənə qədər burada dayana bilərəm? Satıcı dedi: Əlbəttə, əlbəttə! Bu zaman bir qız qaçıb mağazanın qapısı önündə dayandı. O, tamam islanmışdı. Satıcılar qızı içəri çağırdılar. Qız mağazaya girib satıcılara təşəkkürünü bildirdi. Onun uzun qara qaşı, ağ sifəti, qara gözləri vardi. Boyu uzun, beli incə idi. Elə bil şərq şairlərinin qəzəllərindən çıxmışdı. İslanmağı onu daha da gözəlləşdirmişdi. Hələ onun yağışdan islanmağına reaksiyası… Bu reaksiyalara dözmək nə qədər çətin idi. Heç bir igidin ürəyi bu hərəkətlərin qarşısında tab gətirə bilməzdi. Qız elə bil yağışdan islanmağına təəcüblənmişdi, sanki hamı yağışdan islansa da bu islanlanmalı deyilmiş. Köynəyi islanıb bədəninə yapışmışdı. Saçlarının ucundakı yağış damlaları parıldayırdı. Gözəllik məndə depressiya yaradır. Gördüm daha bu gözəlliyə dözə bilmirəm. Elə bil ürəyimi məngənə arasına qoyub sıxırdılar. Çıxdım bayıra. Dedim, bu ağır işgəncədənsə sətəlcəm olub ölmək daha yaxşıdır. Bir neçe gün o gözəlliyin yaratdığı depressiyadan çıxa bilmədim. Belə anları yazmaq da əzabdır, yazmamaq da.
Təbiətin hisslərlə, hisslərin təbiətlə əlaqəsinin gözəl nümunələrinə Yanusari Kavabatinin, Buninin, Şoloxovun, Paustovskinin əsərlərində tez-tez rast gəlinir…
Bir çox yazıçılar təbiət hadisəsini mexaniki yazırlar. Ola bilsin mexaniki yazılmış təbiət təsvirləri adamları bezdirir. Bizim ədəbiyyatda mexaniki yazılmış, mexanikliyi cəhənnəm, çox pis yazılmış təbiət təsvirləri çoxdur. O təsvirlər ki, nə hadisəylə bağlılığı var, nə də hisslərin qabarmasına xidmət edir. Bu kimi təbiət təsvirləri, təbiət təsvirləri deyil, sadəcə sinoptik xəbərləridir.
Məsələn, ədəbiyyatımızda bu cür başlayan hekayələr kalandır: gün çıxmışdı, günün şuaları adamın gözünü qamaşdırırdı. Bəşir kişi əlini gözünün üstünə tutub təpələrə baxdı… Yağış yağırdı. Xosrov kişi əlində balta yağışa baxırdı… Bu təsvirin heç nəyə aidiyyatı yoxdur.
Sonra Bəşir kişi gedib bostanda qarpız yığır. Xosrov kişi də sobanın qırağında oturub çay içir. Cəmilə bulvarda gəzirdi. Dalğalar sahilə yaxınlaşıb geriyə qayıdırdılar… Mizoppa dənizə baxırdı. Yağış yağırdı… Külək əsirdi… Heç nə, eşidiblər ki, hekayədə təbiət təsvirləri olmalıdır, oturub belə quru, dəxlisiz təsvirlər yazıblar. Belə təbiət təsvirlərini oxuyanda bir yaşlı tanışımın sözlərini xatırlayıram. Adam deyirdi ki, vallah mənim qadına zada ehtiyacım yoxdur, prosto eşitmişəm qadınla olmaq lazımdır, mən də oluram.(azlogos.eu)
Müəllifin bütün yazıları - Seymur BAYCAN
Bölməyə aid digər xəbərlər
18-06-2021, 09:14
Seymur BAYCAN - Ataları Anar, Elçin kimi istedadsızlardan... - Seymur Baycan yazır
21-04-2020, 00:05
Seymur BAYCAN - Quldurluğun cəngavərlik kimi təqdim olunması - Seymur Baycan yazır
Milli Qəhrəman Pəhlivan Fərzəliyevin oğlu deyir ki, 44 günlük savaşda iştirak etmək arzusu həyata keçməsə də, döyüşlərin şiddətli vaxtında atasının şəhid olduğu Xəzəz dağını ziyarət edə bilib
Şair deyir ki, nə tənqidçiləri qınayır, nə də pul verib onlara tənqid adı altında tərif yazdıranları
Əks-kəşfiyyat xidmətinin sabiq rəhbəri deyir ki, hava hücumu reallaşarsa, itkilər böyük ola bilər
Eyni tamaşada həm Dövşanı, həm də Tülkünü səsləndirən Aygül Ağayeva deyir ki, kuklaçı olmaq çox çətindir
Məhəmməd Şahməmmədli “Apatiya”nı şedevr hesab etmir və filmdə səhvlərin olduğunu deyir
