İranın siyasi gizlinləri üzə çıxır

Xəbər lenti

08:29 / 09-05-2025

Tramp “Dünya gözəli”nin təkilatçısı kimi danışır

08:15 / 09-05-2025

Si Cinpin: “Böhranın səbəbləri aradan qaldırılmalıdır”

00:03 / 09-05-2025

Prezident Faşizm üzərində Qələbə Günü münasibətilə paylaşım edib - Foto

23:44 / 08-05-2025

Pakistan Hindistana raketlərlə cavab verib

22:40 / 08-05-2025

BƏƏ prezidenti İlham Əliyevə zəng edib

21:05 / 08-05-2025

Məhkəmə: Kəlbəcərin işğalını əks etdirən videomaterial nümayiş olunub - (Yenilənib)

20:33 / 08-05-2025

Zəvvarlar üçün Həcc ayinlərinin vaxtı elan olunub

20:17 / 08-05-2025

Məşhur rejissor böyük faciəni ekranlaşdıracaq

19:31 / 08-05-2025

Putin və Si Cinpinin danışıqları 7 saatdan çox davam edib

18:40 / 08-05-2025

Pakistan Hindistanın 25 PUA-sını vurub

18:28 / 08-05-2025

95 milyard avroluq məhsula rüsum tətbiqinə hazırlaşırlar

18:15 / 08-05-2025

Azərbaycan və Türkiyə Milli Müdafiə Universitetləri Yüksək Dialoqa yekun vurub - Fotolar

18:05 / 08-05-2025

AFFA klublara Premyer Liqada iştirak üçün lisenziya verib

17:59 / 08-05-2025

27 yaşlı gənc tikinti obyektində yıxılaraq ölüb

17:46 / 08-05-2025

DTX və DSX-dən birgə əməliyyat: bir nəfər saxlanılıb

17:30 / 08-05-2025

Tofiq Yaqublu ilə bağlı Azərbaycan prezidentinə müraciət ediblər

17:27 / 08-05-2025

Putinin “parad atəşkəsi” 734 dəfə pozulub

17:08 / 08-05-2025

Prezident mədəniyyət və elm xadimləri ilə bağlı sərəncam imzalayıb

17:07 / 08-05-2025

Nazirliyə 5 milyon manat ayrılıb

16:58 / 08-05-2025

İncəsənət xadimlərinə Prezident mükafatı verilib - (Siyahı)

16:51 / 08-05-2025

Tramp Ərdoğanı Rusiya ilə Ukrayna arasında vasitəçilik etməyə çağırır

16:37 / 08-05-2025

Hindistan-Pakistan döyüşündə 125 qırıcı iştirak edib

16:31 / 08-05-2025

Fikrət Qocanın 90 illik yubileyi qeyd olunacaq

16:28 / 08-05-2025

"Səhiyyə TV"nin adı dəyişib

15:52 / 08-05-2025

Növbəti dəfə torpaq hərracı keçiriləcək

15:40 / 08-05-2025

Milli Məclis bəyanat verib - (Yenilənib)

15:06 / 08-05-2025

Axtarışda olan daha dörd nəfər Azərbaycana ekstradisiya edilib

15:04 / 08-05-2025

İlham Əliyev Avrasiya İqtisadi Zirvə Toplantısının iştirakçılarına müraciət ünvanlayıb

14:56 / 08-05-2025

İcra Hakimiyyətinin işçiləri qəzaya düşüblər - Xəsarət alanlar var

14:29 / 08-05-2025

Əli Əsədovla To Lam arasında görüş olub

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

16:55 / 04-05-2025

“Ötən günlər”ə səyahət - Fəxri Müslüm yazır

13:57 / 04-05-2025

Azərbaycanın deputatı Moskvada saxlanılıb

14:14 / 04-05-2025

Sabah Bakıya leysan, rayonlara sulu qar yağacaq

10:50 / 05-05-2025

Diktatorun qızı siyasi debüt edir

09:59 / 04-05-2025

Ulduz aktyorun xanımına qadağa tətbiq oluna bilər

00:06 / 05-05-2025

Leyla Əliyeva və Arzu Əliyeva Beynəlxalq Xalça Festivalını ziyarət ediblər

19:52 / 04-05-2025

Ərdoğan hücuma məruz qalan partiya sədrinə zəng edib - Video

11:11 / 04-05-2025

Milli Müdafiə Universiteti Bakı marafonuna qoşulub - Fotolar

23:43 / 05-05-2025

İsrail Yəməndəki husilərə hücum edib

07:53 / 05-05-2025

Ledi Qaqanı öldürmək istəyiblər

21:00 / 05-05-2025

Həsrət dağarcığı atama - Oqtay Qorçu yazır

21:33 / 05-05-2025

Tramp: "Ərdoğanla işləməyi səbirsizliklə gözləyirəm"

İranın siyasi gizlinləri üzə çıxır - Təhlil
Tarix: 11-03-2018 17:04 | Bölmə: Dünya / Slayd

Şirift ölçüsü:

Qonşu ölkədə daxili vəziyyət mürəkkəbləşib, varis planı qütbləşməni dərinləşdirib

Qonşu İranda baş verən ciddi xalq etirazından sonra diqqətçəkən proseslər cərəyan edir.

Etirazlardan sonra ölkə daxilində qütbləşən bir neçə qrup arasında ziddiyyətlər dərinləşib.

Belə ki, hazırkı prezident Həsən Ruhaninin gizli və açıq rəqibləri yaşanan etirazlarda birbaşa hazırkı hakimiyyəti günahkar bilir. Nə qədər qəribə görünsə də, qapalı rejimli bir ölkədə baş verən proseslər, dünya mediasının da diqqətini çəkməyə bilməzdi. Xüsusilə sabiq prezident Mahmud Əhmədinecatın dağıdıcı xalq etirazından əvvəl və sonrakı aqressiv və ardıcıl bəyanatları bir çox ölkələrin aparıcı media orqanlarının marağına səbəb olub.

Xatırladaq ki, etirazlar baş verərkən İran mediası və bir sıra hakimiyyət mənsubları dolayı və ya açıq şəkildə sabiq prezident Mahmud Əhmədinecatı əsas təşkilatçı kimi təqdim edərək, onun həbsini gündəmə gətirirdilər. Hətta bir ara keçmiş prezidentin həbs xəbəri də yayıldı. Lakin qısa müddət sonra xəbər təkzib olundu. Bundan sonra isə çoxları sabiq prezidentin susacağını proqnozlaşdırsa da, o, nəinki susdu, hətta bir qədər də irəli gedərək, etirzalarda təqsirli bilinərək həbs edilən minlərlə şəxsin müdafiəsinə qalxdı. M. Əhmədinecat ölkədə ədalətli məhkəmə sisteminin olmadığını bəyan edərək, yenə iqtidarı suçladı. Vəziyyətin getdikcə dramatikləşdyi bir ərəfədə isə onun, İranın Ali dini rəhbəri, o cümlədən ölkə siyasətinə böyük mənada yön verən Xameneiyə açıq məktubla müraciəti ortaya daha “böyük oyun”un getmə planını çıxardı. Bu qənaəti hasil edən əsas xətt Ali dini liderin sabiq prezidentin ittihamlarına haqq qazandırmasıdır. Bu, bir yandan Mahmud Əhmədinecatın arxasında dini liderin durması fikrini yaratsa da, digər yandan Xameneinin Həsən Ruhani ilə “ulduzunun” hələ də barışmadığını göstərdi.

Maraqlıdır, soydaşlarımızın çoxluq təşkil etdiyi İranda əslində, nə baş verir?

Bütün bunlarla bağlı İran üzrə tanınmış tədqiqatçı Səlim Cəlalın “Anadolu” Agentliyində çox maraqlı təhlili yayılıb. Reyting.az saytı qonşuluğumuzda baş verən proseslərin maraqlı olacağını nəzərə alıb, həmin təhlilin tərcüməsini təqdim edir:

Sabiq İran prezidenti Mahmud Əhmədinecat hakimiyyət və məhkəmə sisteminin əleyhinə bəyanat yayaraq, dini lider Xameneini də “məsuliyyətdən qaçmaqda” ittiham etdi. Bu bəyanatdan dörd gün sonra isə Xamenei ona cavab verdi. O, gözlənilmədən sabiq prezidentin ittihamlarına haqq qazandırdı. Açıq formada olmasa da, İran İslam Respublikasının ədaləti təmin etməkdə, ümumiyyətlə, yetərsiz qaldığını qəbul edən Xamenei xalqdan üzr istənməsinin lazım olduğunu bildirdi. Bu, həmişəki kimi, çox yayğın, fərqli şərhlərə imkan verən bir açıqlama idi.

Düzdür, Xamenei konkret kimin üzr istəməli olduğunu açıq şəkildə demədi. O, çox ustalıqla məsuliyyəti bütün dövlət orqanları arasında paylaşdırdı.

Ayrıca, Xamenei, demək olar ki, yarıtanrıya bərabər olan öz statusunu da gözardı edərək, bir müxalifət lideri tonundan istifadə etmişdi. Daha da önəmlisi, öz vəzifə müddətilə (29 il) sələfi Ayətullah Xomeyninin vəzifə müddəti (11 il) arasında da bir fərq qoymamışdı. Bu da özünün və digər inqilabçıların “İmamın qızıl dövrü” (“devrân-ı tâlî-i imâm”) adlandırdığı Xomeyni dövründəki ədalətin səviyyəsindən məmnun olmadığı mənasına gəlirdi.

Dini liderin bu açıqlamasından üç gün sonra Əhmədinecat ona başqa bir məktub da göndərdi. O, məktubda Xameneiyə ədalətin təmin edilməsi ilə bağlı dediklərinin həyata keçirilməsinin lazım olduğunu mədəni formada xatırlatdı, habelə prezident və parlament seçkilərinin zamanında, ədalətli, eyni zamanda Konstitusiya Mühafizə Şurası və hərbi hakimiyyət orqanlarının müdaxiləsi olmadan keçirilməsini tələb etdi.

Hətta Əhmədinecatın öz məktubuna çox böyük bir təklif layihəsi əlavə etdiyi də deyilir, ancaq onun içindəkilər hələ ki ortaya çıxmayıb.

Əhmədinecata yaxın olan dairələrə görə, layihədə ədalətin necə təmin edilməsilə bağlı təkliflər var. Lakin təkliflərdən çox tələblərin olma ehtimalı daha yüksəkdir.

Əhmədinecatı sevən iranlılar çox deyil və ona aralarında ən yüngülü “Komedi-Necat” olan çox sayda ləqəb verilib. Lakin İranın keçmiş prezidentinin böyük xalq dəstəyinə rəğmən onların hüquqlarını qoruya bilməyən “yüngül çəkili islahatçılar”ın əsl xarakterini açması və eyni zamanda, dini liderlə üzləşməyə cəsarət göstərməsi yenə də təqdir olunur. Əhmədinecat eyni zamanda ciddi şəkildə illərin “adətləri”ndən, siyasi sistemindən kənara çıxan üslubu və siyasətə gətirdiyi yaradıcılığı ilə də tərifi və diqqəti haqq edir.

Seçki sistemində köklü islahat aparılması məsələsindəki tələbi ilə ortaya qoyduğu ifrat özünəinam da təsirlidir. Bir insanın yaşadığı uğursuzluqla bağlı olaraq sistemi günahlandırması təbiidir. Amma sistemin birbaşa ondan istifadə edən biri tərəfini günahlandırması isə müəmma yaradan haldır. Nədən ki, Konstitusiya Mühafizə Şurası olmasaydı, Əhmədinecat prezident seçilə bilməzdi. Odur ki, Əhmədinecatın tələbi, Konstitusiya Mühafizə Şurasının nəzərində İranın məşhur “Duzu alıb duz qabını qırmaq” (“nemek horden u nemekdân şikesten”) xalq deyiminin tipik bir nümunəsidir.

Bununla birlikdə, son aylardakı ən təəccüblü hadisə Konstitusiya Mühafizə Şurasının reaksiyası oldu. Şuranın sözçüsü hazırda etirazları ilə önə çıxan Əhmədinecatı 2009-cu ildəki prezident seçkilərində “seçki mühəndis-memarı” olmaqda ittiham etdi. Qeyd edim ki, bu termin İranın seçki jarqonuna 2005-ci ildə seçkini uduzan namizədlərdən biri olan Mehdi Kərrubi tərəfindən gətirilib. Kərrubi dini liderə yazdığı məşhur məktubunda Müctəba Xameneini (dini liderin oğlu), Şuranı və İnqilab Keşikçilərini 2005-ci il prezident seçkilərini Əhmədinecatın lehinə manipulyasiya etməkdə ittiham etmişdi.

Yeri gəlmişkən, Kərrubi o zamandan bəri İranın institusional nizamı tərəfindən sistem xaricinə itələnib. O, bu günədək ev dustağıdır. Əhmədinecat isə yazdığı onlarla etiraz məktublarına rəğmən, yenə meydandadır. Və 13 il sonra – bu gün İrandakı bütün seçkilərin əsas “yaradıcı memarı” olan Konstitusiya Mühafizə Şurası eyni termini Əhmədinecat üçün istifadə edir. Məşhur bir fars deyimi ilə desək, Şuranın açıqlaması “uzağa qaçmaq” yerinə, “önünə qaçmaq” mənasına gəlməklə, böyük bir səhvə çevrilə bilər.

Öncəki məqalədə Əhmədinecata əgər iranlıların nəzərində populyarlığını artırmaq istəyirsə, 2009-ci il seçkilərinin “qara qutusu”nu açması tövsiyyə edilmişdi. Əhmədinecat hələ ki, bu tövsiyyəyə uymayıb. Bəlkə də bunu irəlidəki həmlələri üçün saxlayıb, amma Şuranın açıqlaması Əhmədinecata uzun müddətdir axtardığı bəhanəni təmin edir. İndi hər kəs Əhmədinecatın hekayəsini dinləmək üçün qulaqlarını şəkləyib. Oyun getdikcə iranlılar üçün daha maraqlı olur.

Əhmədinecat indiyədək diqqətini Laricani qardaşlarına verdi. Onun dini liderlə təmasları ümidsiz bir insanın daha yüksək bir orqana müraciət etməsi olaraq qəbul edildi. Lakin Əhmədinecat son məktubunda dini liderlik qurumu ilə bağlı struktur dəyişikliyinə gedilməsini açıq şəkildə tələb etməsi ilə həddini son dərəcə aşmış oldu. Bu durumda verilməsi lazım olan sual, dini liderin Əhmədinecatın dikbaş itaətsizliyinə nə qədər dözəcəyidir. Daha da önəmlisi, dini liderin göstərdiyi dözümlülüyün altında yatan nədir?

Bu suallar Əhmədinecatın tələb etdiyi dəyişikliklərin mahiyyətindən çox, onun bu itaətsizliyi sərgilədiyi konkret zaman kontekstində cavablandırılmalıdı. Amma hələ ki bu yoxdur. Olmaması isə yeni və fərqli proseslərdən xəbər verir. Nədir bu?

Dini liderin sağlıq durumu haqqındakı dedi-qodular bir yana, onun yaşında olan hər bir lider, təməl bir prinsip olaraq, xələfinin kim olacağı haqqında baş sındırar. Bu mövzuda sadəcə, özü deyil, yaxın ətrafı və ailə üzvləri də əndişəlidir. Çünki iqtidar dəyişikliyi hamar şəkildə olmazsa, yaxud iqtidar “yanlış əllərə” keçərsə, onların da sahib olduqları mövqelər və imtiyazlar, hətta həyatları təhlükə altına girəcəkdir.

Aydındır ki, dini lider də öldükdən sonra necə xatırlanacağı və özünə doğru adamın xələf olub-olmayacağı ilə bağlı qayğılar daşıyır. Nəticə olaraq, xələfinin kim olacağı ilə bağlı qapalı qapılar arxasında çox ciddi siyasi dolablar dönməkdədir. Bu səbəblə, xələfin kim olacağı ilə əlaqədar davam edən bu “soyuq müharibə”də Əhmədinecat amilini təqdir etmək lazımdır. Dini liderlik institutunun strukturunda dəyişiklik edilməsi tələbi, Nizamın Məsləhətini Müəyyənetmə Şurası üzvlüyü, ölkənin sabiq prezidenti olması və şəxsi xarakteri kimi amillərin hamısı Əhmədinecatın, – əgər iqtidar dəyişikliyi olacaq zamana qədər siyasət səhnəsində qala bilərsə, – bu dəyişiklikdə, kiçik də olsa, bir rol oynayacağına işarə edir.

Xülasə, Xamenei sonrası dövr üçün ən azı dörd ssenari var:

Birincisi, dini liderlik institutunun ləğv edilməsidir. Bu ehtimal Qumdakı mollalardan tutmuş, Konstitusiya Mühafizə Şurasınadək böyük güc sahibi olan çox sayda maraq qrupunun mənfəətlərini təhlükəyə atacaqdır. Hətta belə bir durum İranda, əslində, teokratiyanın ölümü mənasına gələ bilər. Bu ssenari imkansız olmasa da, asan və müqavimətsiz bir seçim olmayacaqdır.

İkincisi, tək bir dini liderin seçilməsi yerinə, Dini Liderlik Şurasının qurulmasıdır. Əslində, bu fikir Xomeyninin ölümündən həmən sonra ortaya çıxdı və tətbiqi düşünüldü, ancaq 1989-cu ildə edilən dəyişikliklə Konstitusiyadan çıxarıldı.

Ötən ilin avqust ayında həyatını itirən sabiq prezident Haşimi Rəfsancani ömrünün son aylarında bu fikri yenidən canlandırmağa çalışdı. Texniki olaraq bu fikir xüsusən də üçüncü dünya ölkəsində elə də real görünmür. Ayrıca, tək bir adam yerinə bir qrupla bazarlıq etmək məcburiyyətində qalacaqları üçün maraqlı tərəflərin mənfəətinə də uyğun gəlmir. Eyni zamanda bu, böyük qeyri-sabitliyə səbəbi olardı. Daha da önəmlisi, “şura” mexanizmi iqtidarın tək bir adamın əlində diktatorluğa çevrilməsini önləməyi nəzərdə tutan demokratik bir konsepsiya olması səbəbilə, İranın teokratik nizamının avtoritar strukturuna uyğun gəlmir.

Üçüncüsü, dini lider öldüyü halda başqa bir ayətullahın onun yerini tutmasıdır. Bu ssenari texniki olaraq həyata keçirilə bilən olsa da, ortaya bu şanslı insanın kim olacağı sualını çıxarır.

Dini liderlik vəzifəsində gözü olan çox sayda adam var: Həsən Ruhani, Ayətullah Sadiq Laricani, Haşimi Şehrudi və çox sayıda digər mollalar. Lakin bu mollaların hamısı hakimiyyət pillələrinə özləri dırmanmaq yerinə, digərlərinin ayağını sürüşdürməyə cəhd etməkdədi. Üstəlik, bu mövqe, təbiəti etibarı ilə həyat boyu davam edəcək bir məsuliyyəti öz üzərinə götürmək anlamına gəldiyi üçün bazarlıq etməyi də bir xeyli çətinləşdirir.

Dördüncüsü, həyata keçirilə bilən əsas ssenari isə Müctəba Xameneinin öz atasının, yəni, dini liderin yerinə keçməsidir. Hər ata oğlu və ya qızının özünə varis olmasını, ya da hər oğul və ya qız atasının xələfi olmaq istəyər. Ayətullah Xomeyni və oğlu Əhməd də buna niyyətlənmişdi. Xomeyni oğlunun önünü açmaq üçün vəkili Ayətullah Müntəzirini vəzifədən azad etmişdi. Lakin gözlənilməz halda, ani ölümü səbəbilə plan nəticəsiz qaldı. Ayrıca, Xameneinin oğlu Müctəbanı bir sonrakı dini liderin mərhəmətinə tərk etmək istəməməsinin başqa bir səbəbi Xomeyninin oğlu Əhmədin atasının vəfatından beş il sonra (1995-ci il) baş verən sirli ölümüdür. Atası öldükdə Müctəba İran hakimiyyət dairələrində Əhməddən daha sevimli olmayacaq. Keçmiş inqilabçıların bir çoxu atasına görə Əhmədə az da olsa duyğusal bağlılıq hiss etdirir. Lakin atasına görə Müctəbaya belə bir bağlılığın zərrəsi belə yoxdur, bu, hiss olunmur.

Ümumiyyətlə, liderlər uşaqlarından birini seçər və hələ həyatda ikən onu ön plana çıxarmağa başlayarlar. Ancaq bu cəhd bəzən, Səudiyyə Ərəbistanında Məhəmməd bin Salman örnəyində olduğu kimi, əks reaksiya verər.

İranlılar arasında çox istifadə edilən digər bir yanaşma üsulu da “qarpızı kəsmə ki, asanlıqla sata biləsən” deyimində nəzərdə tutulandır. Dini liderin bu yanaşma üsulundan istifadə etdiyi anlaşılır. Müctəbaya rəsmi bir vəzifə verilmədi, xalq arasına çox nadir halda çıxır, hətta şəkilləri belə çox az görünür.

Yuxarıda göstərilən mümkün dörd ssenariyə baxılarsa, Əhmədinecat amilinin son iki ssenari ilə əlaqəli olduğu görünür. Əhmədinecatın özü dini liderlik mövqeyi üçün uyğun olmasa da, Ayətullah Laricani potensial namizədlərdən biridir. Məhz bu, Xamenei ilə Əhmədinecatın maraqlarının üst-üstə düşdüyü nöqtədir: ikisi də Laricanini bir sonrakı dini lider olaraq görmək istəmir.

Əhmədinecat üçünsə bu, bir ölüm-qalım məsələsidir. Sabiq prezident Laricaninin sonrakı dini lider olması halında, bir gün belə yaşamayacağını bilir. Əgər Laricaninin əlində olsaydı, Əhmədinecatı bu saniyədə həbs edib asmaq məsələsində tərəddüd etməzdi. Əhmədinecatın tutulması üçün Laricaninin Xameneiyə üç dəfə müraciət etdiyi, lakin dini liderin bunu rədd etdiyi söylənilir.

Şübhəsiz ki, siyasət qeyri-müəyyənliklərin hökm sürdüyü bir sahədir və heç bir ehtimal gözardı edilə bilməz. Yenə də hadisələrin gedişatı Əhmədinecatın dini lider tərəfindən müəyyən formada qorunduğu hissini yaradır, çünki Əhmədinecat Xameneinin nəzərində, xələfi ilə bağlı gələcək planlarına görə, Laricanidən çox kiçik təhlükə kəsb edir. Buna görə, dini lider Əhmədinecatın davranışlarına mümkün olan ən uzun müddətədək dözüm göstərə və ondan oğlu Müctəbanın dini liderlik mövqeyinə gəlməsinin önündə duran Laricani əngəlini ortadan qaldırmaq üçün istifadə edə bilər.

F.ƏHMƏD

Ana səhifəyə dön