21:58 / 25-04-2024
İlham Əliyev Füzuli hava limanından Berlinə uçub - (Yenilənib)
20:33 / 25-04-2024
Almaniyadakı ukraynalı qaçqınlara görə problem yaranıb
20:26 / 25-04-2024
İran-İsrail qarşıdurması: ilk raund daha təhlükəli mərhələyə keçə bilər
19:45 / 25-04-2024
Dünyada 282 milyon insan acdır - BMT
19:17 / 25-04-2024
Rusiya Polşada yaradılacaq nüvə obyektlərinə hücum edəcək
18:56 / 25-04-2024
İran məhkəməsi repçi barəsində edam qərarı çıxarıb
18:42 / 25-04-2024
Milli Məclis Avropa Parlamentinin son qətnaməsinə sərt cavab verib - Bəyanat
18:09 / 25-04-2024
Azərbaycan-Ermənistan sərhədində 20 sərhəd dirəyi quraşdırılıb
18:03 / 25-04-2024
Ermənistanda müxalifətin aksiyası baş tutmayıb, kütləvi həbslər var - Video
18:02 / 25-04-2024
Naxçıvanda fond sədri vəzifədən çıxarılıb
17:55 / 25-04-2024
Papa Fransisk Putinə mesaj göndərib
17:46 / 25-04-2024
Dünyada iqlim böhranı başlayır
17:32 / 25-04-2024
Azərbaycanla Macarıstan arasında enerji əməkdaşlığı barədə müzakirə aparılıb
17:25 / 25-04-2024
Qırğızıstan prezidentinə Qarabağ atı hədiyyə edilib - Fotolar
17:08 / 25-04-2024
İlham Əliyevlə Qırğızıstan prezidenti Füzuli və Ağdamda olublar - (Yenilənib) - Fotolar
16:42 / 25-04-2024
Qırğızıstan prezidentinin Azərbaycana dövlət səfəri başa çatıb
16:41 / 25-04-2024
Türkiyə Mərkəzi Bankı faiz dərəcəsi ilə bağlı qərar verib
16:25 / 25-04-2024
Azərbaycan və Qırğızıstan prezidentləri birgə nahar ediblər
16:09 / 25-04-2024
Avropa Parlamenti Gürcüstanda xarici agentlər haqqında qanunla bağlı qətnamə qəbul edib
16:05 / 25-04-2024
Prezident İlham Əliyev Şarl Mişeli COP29-a dəvət edib
15:50 / 25-04-2024
İspaniya və daha 4 ölkə Fələstin dövlətini tanımağa hazırlaşır
15:32 / 25-04-2024
Keçmiş Ombudsman Elmira Süleymanova vəfat edib - (Yenilənib)
15:32 / 25-04-2024
Simonyan: "Ermənistan və Azərbaycanın bir-birinə qarşı ərazi iddiası yoxdur"
15:08 / 25-04-2024
"Azərbaycanda respondentlərin 74,9%-i "TikTok"a məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsini istəyir"
14:43 / 25-04-2024
Malıbəylidə kütləvi məzarlıq aşkarlanıb - Fotolar
14:35 / 25-04-2024
Rasim Balayev: "Onlara baş qoşası deyiləm"
14:29 / 25-04-2024
Qərb Cənubi Qafqazda sabitliyi pozmağa çalışır
14:16 / 25-04-2024
İsrail daha 12 fələstinlini həbs edib
14:06 / 25-04-2024
Qəzzada ölənlərin sayı artıb
13:59 / 25-04-2024
Rusiya XİN: "Sərhədlərin delimitasiyası üzrə bütün səylərini dəstəkləyirik"
22:20 / 20-04-2024
ABŞ Ukraynaya 61 milyard dollar ayırıb
18:56 / 22-04-2024
Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin təkbətək görüşü olub - (Yenilənib) - Fotolar
00:11 / 23-04-2024
Sağlam və uzun ömür yaşamağın 10 asan yolu var - Siyahı
18:01 / 21-04-2024
Dünyanın idman paytaxtı olması üçün Bakının namizədliyi irəli sürülüb
13:54 / 22-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç olub - (Yenilənib)
09:53 / 22-04-2024
Ümid nəğməsi - Etibar Cəbrayıloğlu yazır
16:10 / 22-04-2024
Ölkələr sürətlə silahlanır - Ümumi hərbi xərclər 2,4 trilyon dolları keçib
14:10 / 23-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı yola salınıb - (Yenilənib)
16:58 / 23-04-2024
İlham Əliyev “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” beynəlxalq forumda iştirak edir - (Yenilənib)
14:03 / 24-04-2024
Professor Nəsib Quliyev özünü güllələyib
00:02 / 23-04-2024
Məşhur boksçu Mayk Tayson şirkətin səfiri olub
00:05 / 23-04-2024
Abramoviç yeni futbol klubunu Avropanın ən yaxşısı edəcək
Professor: “Qərbin məqsədi Türkiyəni parçalamaqdır” - Müsahibə
Tarix: 13-08-2018 20:30 | Bölmə: Müsahibə
Məhməd Yücə: “Amerika və müttəfiqləri yeni dünya düzəni qurmağı planlaşdırır“
Uludağ Universitetinin (Bursa) prorektoru, professor Məhməd Yücə qeyd edir – Türkiyə istiqlal savaşından bəri ən mürəkkəb dönəmlərdən birindən keçir. “Türkiyə Qərbin yeni dünya düzəni qurmaq üzrə planının ortasındadır, – o deyir. – Bu coğrafiya Qərb üçün müqəddəsdir. Bizansın qalıqları burada yerləşir. Qərb dünyası Bizansı unutmayıb, onu diriltmək və canlandırmaq istəyir”.
Türk dünyasının öyrənilməsilə məşğul olan və eyni zamanda Yaxın Şərq olaylarını diqqətlə izləyən professor Məhməd Yücə Türkiyə, Yaxın Şərq və türk dövlətləri ətrafında baş verənlər haqda sualları cavablandırıb.
Reyting.az saytı M. Yücənin “Yeni Akıt” nəşrinə müsahibəsini təqdim edir:
– Türk mədəniyyətindən söz açsaq, türk dünyası haqda əsərlərinizdən danışın. Türk dünyasının qəfəsdən çıxması və supergücə çevrilməsi üçün nə məsləhət verərdiniz?
– Mən, hər şeydən əvvəl, 2001-də Qırğızıstana gedərək praktikada türk dünyasını araşdırmaqla məşğul olmuşam. Yolda sıradakı misralar yadıma düşdü:
Orada, bir kənd var uzaqda,
O kənd bizim kəndimizdi.
Getməsək də, varmasaq da,
O kənd bizim kəndimizdir…
Amma hesab edirəm ki, “getməsək, bu kənd bizim olmaqdan çıxar”.
O torpaqda ki yoxsunuz, sizin deyil. Münasibətdə olmadığınız bölgə sizin deyil. Türk dünyası gözəl, maddi və mənəvi baxımdan dedikcə varlı, qədim, amma həm coğrafi, həm də ideoloji baxımdan son dərəcə səpələnmiş bir bölgədir. Türklərin yaşadıqları torpağın adı Orta Asiya deyil, Türküstandır. Bu bölgəyə Orta Asiya adını 1991-də dağılmış Sovetlər Birliyi qoyub. O, yaddaşımızda bu cür möhkəmlənib.
Türküstan məkanına nəzər salaraq çox müxtəlif əlifbalar görürük. Görünür, bu, bütün Yer kürəsində ancaq türklərə qarşı istifadə edilən sistemdir. Məsələn, ingilis və amerikalıların əlifbası birdir. Hətta bizə ən yaxın türk xalqı azərbaycanlıların yazısı Türkiyədəki yazıdan fərqlənir. Əlifbaların belə rəngarəngliyi niyə meydana çıxıb? Bu məsələnin məğzi Nikolay İlminskinin sisteminə gedib çıxır. Ruslar çar dönəmində düşünürdülər: “Türkləri necə parçalaya bilərik?” Türk dünyası o dönəmdə bütünlükdə cığatay dilindən istifadə edib, buna görə də İstanbulda çıxan kitabı bütün bu məkan boyu oxumaq olurdu. Nikolay İlminski bu məsələylə məşğul olub və sıradakı qərara gəlib: “Türkləri mədəni baxımdan parçalasaq, onlar bir-birinə yadlaşacaqlar. Bunun üçün müxtəlif əlifbalar tətbiq etmək lazımdır”. Bu cür əlifbalar hazırlandı və tətbiq edildi.
Cığatay dili ərəb qrafikasına malik idi. Rusiyanın təsirində olan türk birliyinin Türkiyə ilə bağlarını kəsmək üçün onu latın əlifbasına keçirdilər. Türkiyə latın əlifbasına keçəndə onları kirillə keçirdilər. Kirillə keçidin də öz oyunu var idi. Müxtəlif hərflər eyni səsə uyğun gəlməyə başladı. Məsələn, qırğız və qazax dillərində eyni səsi ifadə etməkdən ötrü müxtəlif hərflər işlədilir. Deməli, türk xalqları bir-birinin yazısını anlamağı yadırğadılar. Qazaxın yazdığını qırğız başa düşmür, qırğızın yazdığını özbək anlamır. Vahid əlifba olmayınca, türk dünyası bütövləşməyəcək.
Mənşəcə tatar İsmayıl Qaspıralı dil və əlifba birliyi mövzusunda çox ciddi araşdırmalar aparıb. Onun gözəl sözləri var: “Dildə, düşüncədə və əməldə birlik”. O, bu məqsədlə cədid məktəbləri (“üsuli-cədid” – yeni üsul-red.) açıb. Rusiya bunun cavabında İlminskinin yuxarıda sözügedən layihəsini həyata keçirib. İlminskinin hazırladığı sistem çərçivəsində Rusiya təhsil müəssisələrindən və mətbuatdan istifadə edərək dilləri ayırmaqla yazılı, dialekt və ləhcəyə çevrilən xeyli sayda yazılı dil törədilib, bunun ardınca isə bir-birinə hörülmüş etnik qruplar “vasitəçi dil” qismində rus dilini öyrənməyə məcbur olub. İlminski Rusiya Təhsil Nazirliyi ilə türk bölgələrində açılan rus məktəblərində türk uşaqlarının təkcə ruslaşması deyil, həm də xristianlaşmasına böyük səylər qoyub. İlminski bu məktəblərdə rus diliylə yanaşı rus əlifbasını tətbiq edərək türk xalqlarının istifadə etdiyi ayrı-ayrı dillər kimi dialektləri tədris edib. Bu qayda ilə, bir tərəfdən, türk gəncliyi rus məktəblərində ruslaşma və xristianlaşmağa məruz qalıb, digər yandan, İsmayıl Qaspıralının cədid məktəbləri vasitəsilə yaratmağa çalışdığı dil və mədəni birliyin qabağı alınıb.
– Bəs 1991-də Sovetlər Birliyi dağılanda Türkiyənin Türküstana münasibətdə siyasəti düzgün idimi?
– Təəssüf ki, gözlənilən uğur əldə olunmayıb. Turqut Özalın dönəmində (Türkiyənin səkkizinci prezidenti-red.) Orta Asiyaya önəm verdik, orada olduq, amma Amerikanın ağzıyla danışdıq, Qərbi təmsil etdik. Biz bölgənin daxilində kök atmış satqın struktur vasitəsilə onları incitdik. Onları başa düşməyə cəhd etmədik, onlar da bizə yad kimi baxdılar.
Uğur əldə edə bilməməyimizin ikinci səbəbi isə bu bölgəni tanımamağımız idi. Sovetlər dağılana qədər bu ərazilərlə yetərincə işləməmişik, biz onlara yad idik; SSRİ dağılandan sonra yenidən formalaşan türkdilli dövlətlərin üzləşdiyi ehtiyac və gözləntiləri incələyə bilmədik. Həll hazırlamaq üçün isə əvvəlcə ölkələri və insanları tanımalıyıq. Hazırda Türkiyə İşbirliyi və Koordinasiya üzrə Agentliyi (TİKA) və Yunus İmrə İnsitutu önəmli iş aparır. TİKA-ya haqq qazandırmaq gərəkdir: o, hətta ən ucqar guşələrdə öz xidmətlərini təklif edir, yatırımçılarla əməkdaşlıq edir və yollarını təmizləyir. Buna görə də TİKA və Yunus İmrə İnsitutunun işi düzgün yöndə irəliləyir.
– Cənab Yücə, bizə yaxın bölgələrdə də nələr baş verdiyindən danışmağınızı istərdik. Siz Yaxın Şərq olaylarını diqqətlə izləyirsiniz. Bu hadisələrin pərdəarxasında nələr var? Türkiyəni nə gözləyir?
– İndiki zamanda Türkiyə istiqlal uğrunda savaşdan bəri ən mürəkkəb dövrlərdən birini yaşayır. Çünki Amerika və müttəfiqləri yeni dünya düzəni qurmağı planlaşdırır. Bu yeni dünya düzənində coğrafi xəritələri dəyişmək və yeni mikrodövlətlər yaratmaq istəyirlər. Onlar özləri də artıq bunu gizlətmədən danışırlar. Türkiyə bu baxımdan olduqca problemli bölgədə yerləşir. Səbəb – Türkiyənin coğrafi durumu, mədəni strukturu və üzərinə qoyulmuş missiyadır. Türkiyə Şərqlə Qərb arasında körpü rolunda çıxış etməklə geostrateji duruma malikdir. Bu coğrafiya Qərb üçün müqəddəsdir, çünki Bizansın qalıqları buradadır. Qərbdə Bizansın yenidən yaradılması uğrunda assosiasiyalar indiyədək var, internetdə axtarış vermək yetər. Qərb Bizansı unutmayıb və onu bərpa etmək istəyir. Çünki Bizans Qərb mədəniyyətinin beşiyi idi, Qərb üçün böyük mənası var idi.
O biri yandan, Qərbin Türkiyəyə hansı rolu ayıracağı haqda çaşbaşlıq var. Qərbə hansı Türkiyə lazımdır: qarışdırılmış, ya Qərbin müəyyən etdiyi siyasət çərçivəsindən qırağa çıxmayan üzüyola Türkiyə? Ya da problemlərlə çarpışan, amma Şərqlə Qərb arasında bufer rolu oynayan qismən sabit Türkiyə?
Qərbin variantları içində Türkiyə ayaqüstə duran və bölgənin rekonstruksiyasında öz üzərinə rol götürən oyunçu kimi yoxdur. Buna görə də ABŞ və Qərb dünyası duruş gətirdiyi və bölgə oyunçusu mövqeyi tutmağa cəhd etdiyinə görə Türkiyəni bədəl ödəməyə məcbur etməyə çalışır. Türkiyə onların görmək istədikləri kimi olmayınca, dayanmaq niyyətində deyillər.
Yaxın Şərqi qarışdırmaq üçün ABŞ-ın əl atdığı yollardan biri “ərəb baharı”ydı. Yaxın Şərqdə demokratiya şüarı altında sabitsizləşmə prosesləri başlandı. Bu, “mötədil islam” layihəsi adlanırdı. Amma bu layihə gərəkdiyi kimi getməyəndə, məsələn, Misirlə Türkiyə arasında əlverişli münasibətlər yarananda, onlar “dur” dedilər və ehtiyatda saxladıqları layihəni işə saldılar. Bu layihənin məqsədi, bölünmüş, radikallaşdırılmış və qarışıq Yaxın Şərqdir. Onlar radikallaşdırılmış bölgədə İŞİD kimi terrorçu təşkilatlardan faydalanaraq, bir yandan, bölgəni parçalayıblar, o biri yandan, müsəlmanlara münasibətdə kin və nifrət toxumu səpərək bütün dünyada antimüsəlman atmosferi yaradıblar. Təəssüf ki, bu radikal təşkilatlar islamın arxasında gizlənib ona ard-arda zərbə vurub. Burada daha bir məqamı qeyd etmək istərdim: bu qurumlar sünni islamı kimi təqdim olunub. Amma, əslində, onlar sələfilik və vəhhabiliyin şaxələridir. Məlum olduğu kimi, vəhhabilik Osmanlı imperiyasını dağıtmaq üçün britaniyalılar tərəfindən yaradılıb. Bu radikal təşkilatlar oxşar məqsəd üçün qurulub. Onların vəzifəsi Yaxın Şərqi qarışdırmaq və Türkiyəni bölməkdir.
– Bu prosesdə görürük ki, Türkiyə Rusiya ilə sıx münasibətlər qurur. Bu işbirliyi sürəkli ola bilərmi?
– Sabitsizləşdirilmiş və terrorçu təşkilatların qaynaşdığı Yaxın Şərqdə mübarizə aparmaq Türkiyəyə asan deyil. Bu şəraitdə təbii addım müttəfiqlərdən dəstək almaq idi. Amma ənənəvi müttəfiqlərimiz fəlakət içində bizi tərk etdilər, hətta dövlət çevrilişi cəhdi təşkil etməyə səy göstərən satqınları bizə sırıdılar və bunu hətta gizlətmədilər. Buna görə də yeni müttəfiqlər qazanmağımız gərəkdir. Türkiyə Rusiya ilə ittifaq qurmalıydı. Və düzgün hərəkət edib. Türkiyənin Rusiya ilə işbirliyi zəruridir, bnununla belə, habelə bu əməkdaşlığın nə vaxtadək çəkəcəyi və özülünün nə qədər etibarlı olduğu haqda məsələni müzakirə etmək lazımdır. Bizim bir çox mövzular və sahələr üzrə Rusiya ilə ciddi fikir ayrılıqlarımız var. Türkiyə Rusiya ilə münasibətlərdə balans qurmalıdır. Bizim müxtəlif prioritetlərimiz var, amma əməkdaşlıq etməliyik. Birtərəfli əlaqəyə əsaslanan siyasət zamanı bu bölgədə iştirak praktik olaraq mümkünsüzdür.
Türkiyə bölgə oyunçusu olmalıdır. Türkiyə Qərbin ona ayırdığı rolu qəbul etsə, ölkə çox tezliklə dağılacaq. Qərb Türkiyəni Çingiz Aytmatovun “Gün var, əsrə bərabər” kitabında obrazını qələmə aldığı manqurta çevirmək istəyir: öz “mən”ini anlamaqdan məhrum olmuş, onu öz xalqına və dəyərlərə düşmən kimi tərbiyə edən kəsə tabe olan və ona tapşırılan bütün rolları qüsursuz icra edən məxluqa. Əlbəttə, ona nisbətdə aparılan manqurtlaşma siyasətini anlayan və öz milli maraqları əsasında strategiya hazırlayan Türkiyə Qərb üçün arzuolunmazdır. Qərb buna görə də belə bir Türkiyə modelini qəbul etmir. Onun fikrincə, Türkiyəni yenidən tərbiyə etmək gərəkdir. Bunun üçün isə bütün üsullar yaxşıdır. Amma Qərbin habelə unutmağı lazım deyil ki, biz manqurt deyil, qədim tarixi olan cəmiyyətin fəxri təmsilçiləriyik. Biz öz ölkəsi və bayrağı naminə istənilən bədəli ödəməyə və istənilən qurbana dözməyə hazır olan bir xalqıq.
Türkiyə öz milli maraqları əsasında əzmli siyasət yürütməlidir. Bunu edərkən konstruktiv və barışdırıcı üslubdan istifadə etməliyik. Beynəlxalq siyasət strategiyasını məharətlə tətbiq etməliyik. Bu siyasətin uzun zaman sürməsi və etibarlı özülə söykənməsi üçün güclü iqtisadi struktur da formalaşdırmaq gərəkdir. Güclü iqtisadiyyat sahibi deyilsinizsə, onda, ola bilsin, seçilən yoldan dönməyiniz lazım gələcək. Buna görə də müdafiə sənayesində əldə edilmiş uğurları başqa sahələrə də yaymaq gərəkdir. Hər şeydən qabaq, milli brendlər istehsal etməyimiz lazımdır. Məsələn, “Honda”, “Lamborgini”, yaxud “Mercedes” deyəndə hansı ölkədən söhbət getdiyi aydın olur. Türkiyə ilə səsləşən brendlər istehsal etməsək, öz siyasətini aparan bölgəsəl, kürəsəl oyunçu ola bilmərik.(Tərcümə Strateq.az-ındır)
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 13-08-2018 20:30 | Bölmə: Müsahibə
Məhməd Yücə: “Amerika və müttəfiqləri yeni dünya düzəni qurmağı planlaşdırır“
Uludağ Universitetinin (Bursa) prorektoru, professor Məhməd Yücə qeyd edir – Türkiyə istiqlal savaşından bəri ən mürəkkəb dönəmlərdən birindən keçir. “Türkiyə Qərbin yeni dünya düzəni qurmaq üzrə planının ortasındadır, – o deyir. – Bu coğrafiya Qərb üçün müqəddəsdir. Bizansın qalıqları burada yerləşir. Qərb dünyası Bizansı unutmayıb, onu diriltmək və canlandırmaq istəyir”.
Türk dünyasının öyrənilməsilə məşğul olan və eyni zamanda Yaxın Şərq olaylarını diqqətlə izləyən professor Məhməd Yücə Türkiyə, Yaxın Şərq və türk dövlətləri ətrafında baş verənlər haqda sualları cavablandırıb.
Reyting.az saytı M. Yücənin “Yeni Akıt” nəşrinə müsahibəsini təqdim edir:
– Türk mədəniyyətindən söz açsaq, türk dünyası haqda əsərlərinizdən danışın. Türk dünyasının qəfəsdən çıxması və supergücə çevrilməsi üçün nə məsləhət verərdiniz?
– Mən, hər şeydən əvvəl, 2001-də Qırğızıstana gedərək praktikada türk dünyasını araşdırmaqla məşğul olmuşam. Yolda sıradakı misralar yadıma düşdü:
Orada, bir kənd var uzaqda,
O kənd bizim kəndimizdi.
Getməsək də, varmasaq da,
O kənd bizim kəndimizdir…
Amma hesab edirəm ki, “getməsək, bu kənd bizim olmaqdan çıxar”.
O torpaqda ki yoxsunuz, sizin deyil. Münasibətdə olmadığınız bölgə sizin deyil. Türk dünyası gözəl, maddi və mənəvi baxımdan dedikcə varlı, qədim, amma həm coğrafi, həm də ideoloji baxımdan son dərəcə səpələnmiş bir bölgədir. Türklərin yaşadıqları torpağın adı Orta Asiya deyil, Türküstandır. Bu bölgəyə Orta Asiya adını 1991-də dağılmış Sovetlər Birliyi qoyub. O, yaddaşımızda bu cür möhkəmlənib.
Türküstan məkanına nəzər salaraq çox müxtəlif əlifbalar görürük. Görünür, bu, bütün Yer kürəsində ancaq türklərə qarşı istifadə edilən sistemdir. Məsələn, ingilis və amerikalıların əlifbası birdir. Hətta bizə ən yaxın türk xalqı azərbaycanlıların yazısı Türkiyədəki yazıdan fərqlənir. Əlifbaların belə rəngarəngliyi niyə meydana çıxıb? Bu məsələnin məğzi Nikolay İlminskinin sisteminə gedib çıxır. Ruslar çar dönəmində düşünürdülər: “Türkləri necə parçalaya bilərik?” Türk dünyası o dönəmdə bütünlükdə cığatay dilindən istifadə edib, buna görə də İstanbulda çıxan kitabı bütün bu məkan boyu oxumaq olurdu. Nikolay İlminski bu məsələylə məşğul olub və sıradakı qərara gəlib: “Türkləri mədəni baxımdan parçalasaq, onlar bir-birinə yadlaşacaqlar. Bunun üçün müxtəlif əlifbalar tətbiq etmək lazımdır”. Bu cür əlifbalar hazırlandı və tətbiq edildi.
Cığatay dili ərəb qrafikasına malik idi. Rusiyanın təsirində olan türk birliyinin Türkiyə ilə bağlarını kəsmək üçün onu latın əlifbasına keçirdilər. Türkiyə latın əlifbasına keçəndə onları kirillə keçirdilər. Kirillə keçidin də öz oyunu var idi. Müxtəlif hərflər eyni səsə uyğun gəlməyə başladı. Məsələn, qırğız və qazax dillərində eyni səsi ifadə etməkdən ötrü müxtəlif hərflər işlədilir. Deməli, türk xalqları bir-birinin yazısını anlamağı yadırğadılar. Qazaxın yazdığını qırğız başa düşmür, qırğızın yazdığını özbək anlamır. Vahid əlifba olmayınca, türk dünyası bütövləşməyəcək.
Mənşəcə tatar İsmayıl Qaspıralı dil və əlifba birliyi mövzusunda çox ciddi araşdırmalar aparıb. Onun gözəl sözləri var: “Dildə, düşüncədə və əməldə birlik”. O, bu məqsədlə cədid məktəbləri (“üsuli-cədid” – yeni üsul-red.) açıb. Rusiya bunun cavabında İlminskinin yuxarıda sözügedən layihəsini həyata keçirib. İlminskinin hazırladığı sistem çərçivəsində Rusiya təhsil müəssisələrindən və mətbuatdan istifadə edərək dilləri ayırmaqla yazılı, dialekt və ləhcəyə çevrilən xeyli sayda yazılı dil törədilib, bunun ardınca isə bir-birinə hörülmüş etnik qruplar “vasitəçi dil” qismində rus dilini öyrənməyə məcbur olub. İlminski Rusiya Təhsil Nazirliyi ilə türk bölgələrində açılan rus məktəblərində türk uşaqlarının təkcə ruslaşması deyil, həm də xristianlaşmasına böyük səylər qoyub. İlminski bu məktəblərdə rus diliylə yanaşı rus əlifbasını tətbiq edərək türk xalqlarının istifadə etdiyi ayrı-ayrı dillər kimi dialektləri tədris edib. Bu qayda ilə, bir tərəfdən, türk gəncliyi rus məktəblərində ruslaşma və xristianlaşmağa məruz qalıb, digər yandan, İsmayıl Qaspıralının cədid məktəbləri vasitəsilə yaratmağa çalışdığı dil və mədəni birliyin qabağı alınıb.
– Bəs 1991-də Sovetlər Birliyi dağılanda Türkiyənin Türküstana münasibətdə siyasəti düzgün idimi?
– Təəssüf ki, gözlənilən uğur əldə olunmayıb. Turqut Özalın dönəmində (Türkiyənin səkkizinci prezidenti-red.) Orta Asiyaya önəm verdik, orada olduq, amma Amerikanın ağzıyla danışdıq, Qərbi təmsil etdik. Biz bölgənin daxilində kök atmış satqın struktur vasitəsilə onları incitdik. Onları başa düşməyə cəhd etmədik, onlar da bizə yad kimi baxdılar.
Uğur əldə edə bilməməyimizin ikinci səbəbi isə bu bölgəni tanımamağımız idi. Sovetlər dağılana qədər bu ərazilərlə yetərincə işləməmişik, biz onlara yad idik; SSRİ dağılandan sonra yenidən formalaşan türkdilli dövlətlərin üzləşdiyi ehtiyac və gözləntiləri incələyə bilmədik. Həll hazırlamaq üçün isə əvvəlcə ölkələri və insanları tanımalıyıq. Hazırda Türkiyə İşbirliyi və Koordinasiya üzrə Agentliyi (TİKA) və Yunus İmrə İnsitutu önəmli iş aparır. TİKA-ya haqq qazandırmaq gərəkdir: o, hətta ən ucqar guşələrdə öz xidmətlərini təklif edir, yatırımçılarla əməkdaşlıq edir və yollarını təmizləyir. Buna görə də TİKA və Yunus İmrə İnsitutunun işi düzgün yöndə irəliləyir.
– Cənab Yücə, bizə yaxın bölgələrdə də nələr baş verdiyindən danışmağınızı istərdik. Siz Yaxın Şərq olaylarını diqqətlə izləyirsiniz. Bu hadisələrin pərdəarxasında nələr var? Türkiyəni nə gözləyir?
– İndiki zamanda Türkiyə istiqlal uğrunda savaşdan bəri ən mürəkkəb dövrlərdən birini yaşayır. Çünki Amerika və müttəfiqləri yeni dünya düzəni qurmağı planlaşdırır. Bu yeni dünya düzənində coğrafi xəritələri dəyişmək və yeni mikrodövlətlər yaratmaq istəyirlər. Onlar özləri də artıq bunu gizlətmədən danışırlar. Türkiyə bu baxımdan olduqca problemli bölgədə yerləşir. Səbəb – Türkiyənin coğrafi durumu, mədəni strukturu və üzərinə qoyulmuş missiyadır. Türkiyə Şərqlə Qərb arasında körpü rolunda çıxış etməklə geostrateji duruma malikdir. Bu coğrafiya Qərb üçün müqəddəsdir, çünki Bizansın qalıqları buradadır. Qərbdə Bizansın yenidən yaradılması uğrunda assosiasiyalar indiyədək var, internetdə axtarış vermək yetər. Qərb Bizansı unutmayıb və onu bərpa etmək istəyir. Çünki Bizans Qərb mədəniyyətinin beşiyi idi, Qərb üçün böyük mənası var idi.
O biri yandan, Qərbin Türkiyəyə hansı rolu ayıracağı haqda çaşbaşlıq var. Qərbə hansı Türkiyə lazımdır: qarışdırılmış, ya Qərbin müəyyən etdiyi siyasət çərçivəsindən qırağa çıxmayan üzüyola Türkiyə? Ya da problemlərlə çarpışan, amma Şərqlə Qərb arasında bufer rolu oynayan qismən sabit Türkiyə?
Qərbin variantları içində Türkiyə ayaqüstə duran və bölgənin rekonstruksiyasında öz üzərinə rol götürən oyunçu kimi yoxdur. Buna görə də ABŞ və Qərb dünyası duruş gətirdiyi və bölgə oyunçusu mövqeyi tutmağa cəhd etdiyinə görə Türkiyəni bədəl ödəməyə məcbur etməyə çalışır. Türkiyə onların görmək istədikləri kimi olmayınca, dayanmaq niyyətində deyillər.
Yaxın Şərqi qarışdırmaq üçün ABŞ-ın əl atdığı yollardan biri “ərəb baharı”ydı. Yaxın Şərqdə demokratiya şüarı altında sabitsizləşmə prosesləri başlandı. Bu, “mötədil islam” layihəsi adlanırdı. Amma bu layihə gərəkdiyi kimi getməyəndə, məsələn, Misirlə Türkiyə arasında əlverişli münasibətlər yarananda, onlar “dur” dedilər və ehtiyatda saxladıqları layihəni işə saldılar. Bu layihənin məqsədi, bölünmüş, radikallaşdırılmış və qarışıq Yaxın Şərqdir. Onlar radikallaşdırılmış bölgədə İŞİD kimi terrorçu təşkilatlardan faydalanaraq, bir yandan, bölgəni parçalayıblar, o biri yandan, müsəlmanlara münasibətdə kin və nifrət toxumu səpərək bütün dünyada antimüsəlman atmosferi yaradıblar. Təəssüf ki, bu radikal təşkilatlar islamın arxasında gizlənib ona ard-arda zərbə vurub. Burada daha bir məqamı qeyd etmək istərdim: bu qurumlar sünni islamı kimi təqdim olunub. Amma, əslində, onlar sələfilik və vəhhabiliyin şaxələridir. Məlum olduğu kimi, vəhhabilik Osmanlı imperiyasını dağıtmaq üçün britaniyalılar tərəfindən yaradılıb. Bu radikal təşkilatlar oxşar məqsəd üçün qurulub. Onların vəzifəsi Yaxın Şərqi qarışdırmaq və Türkiyəni bölməkdir.
– Bu prosesdə görürük ki, Türkiyə Rusiya ilə sıx münasibətlər qurur. Bu işbirliyi sürəkli ola bilərmi?
– Sabitsizləşdirilmiş və terrorçu təşkilatların qaynaşdığı Yaxın Şərqdə mübarizə aparmaq Türkiyəyə asan deyil. Bu şəraitdə təbii addım müttəfiqlərdən dəstək almaq idi. Amma ənənəvi müttəfiqlərimiz fəlakət içində bizi tərk etdilər, hətta dövlət çevrilişi cəhdi təşkil etməyə səy göstərən satqınları bizə sırıdılar və bunu hətta gizlətmədilər. Buna görə də yeni müttəfiqlər qazanmağımız gərəkdir. Türkiyə Rusiya ilə ittifaq qurmalıydı. Və düzgün hərəkət edib. Türkiyənin Rusiya ilə işbirliyi zəruridir, bnununla belə, habelə bu əməkdaşlığın nə vaxtadək çəkəcəyi və özülünün nə qədər etibarlı olduğu haqda məsələni müzakirə etmək lazımdır. Bizim bir çox mövzular və sahələr üzrə Rusiya ilə ciddi fikir ayrılıqlarımız var. Türkiyə Rusiya ilə münasibətlərdə balans qurmalıdır. Bizim müxtəlif prioritetlərimiz var, amma əməkdaşlıq etməliyik. Birtərəfli əlaqəyə əsaslanan siyasət zamanı bu bölgədə iştirak praktik olaraq mümkünsüzdür.
Türkiyə bölgə oyunçusu olmalıdır. Türkiyə Qərbin ona ayırdığı rolu qəbul etsə, ölkə çox tezliklə dağılacaq. Qərb Türkiyəni Çingiz Aytmatovun “Gün var, əsrə bərabər” kitabında obrazını qələmə aldığı manqurta çevirmək istəyir: öz “mən”ini anlamaqdan məhrum olmuş, onu öz xalqına və dəyərlərə düşmən kimi tərbiyə edən kəsə tabe olan və ona tapşırılan bütün rolları qüsursuz icra edən məxluqa. Əlbəttə, ona nisbətdə aparılan manqurtlaşma siyasətini anlayan və öz milli maraqları əsasında strategiya hazırlayan Türkiyə Qərb üçün arzuolunmazdır. Qərb buna görə də belə bir Türkiyə modelini qəbul etmir. Onun fikrincə, Türkiyəni yenidən tərbiyə etmək gərəkdir. Bunun üçün isə bütün üsullar yaxşıdır. Amma Qərbin habelə unutmağı lazım deyil ki, biz manqurt deyil, qədim tarixi olan cəmiyyətin fəxri təmsilçiləriyik. Biz öz ölkəsi və bayrağı naminə istənilən bədəli ödəməyə və istənilən qurbana dözməyə hazır olan bir xalqıq.
Türkiyə öz milli maraqları əsasında əzmli siyasət yürütməlidir. Bunu edərkən konstruktiv və barışdırıcı üslubdan istifadə etməliyik. Beynəlxalq siyasət strategiyasını məharətlə tətbiq etməliyik. Bu siyasətin uzun zaman sürməsi və etibarlı özülə söykənməsi üçün güclü iqtisadi struktur da formalaşdırmaq gərəkdir. Güclü iqtisadiyyat sahibi deyilsinizsə, onda, ola bilsin, seçilən yoldan dönməyiniz lazım gələcək. Buna görə də müdafiə sənayesində əldə edilmiş uğurları başqa sahələrə də yaymaq gərəkdir. Hər şeydən qabaq, milli brendlər istehsal etməyimiz lazımdır. Məsələn, “Honda”, “Lamborgini”, yaxud “Mercedes” deyəndə hansı ölkədən söhbət getdiyi aydın olur. Türkiyə ilə səsləşən brendlər istehsal etməsək, öz siyasətini aparan bölgəsəl, kürəsəl oyunçu ola bilmərik.(Tərcümə Strateq.az-ındır)
Bölməyə aid digər xəbərlər
6-04-2024, 21:12
Qulu Ağsəs: “Tənqidi indi çox tənqid edirlər” - Müsahibə
2-04-2024, 20:28
“Hava hücumu ssenarisi mümkündür” - Müsahibə
19-02-2024, 16:33
Aktyor: “Əvvəldən bilsəydim o filmə çəkilməzdim...” - Müsahibə
16-02-2024, 12:55
Bəstəkar: “Zamanın ritmini tutmaq çətinləşib” - Müsahibə
28-01-2024, 15:36
Qüdrət Həsənquliyev: “Azərbaycan yenidən qurulmalıdır” - Müsahibə
9-12-2023, 20:57
Hərbi ekspert: “Krım körpüsü dağıdılmalıdır” - Müsahibə
14-11-2023, 19:08
Xalq artisti: “Teatrın ən ağrılı məsələlərindən biri də yaş senzi ilə bağlıdır” - Müsahibə
4-11-2023, 09:41
İlham Əziz: “Hər yazıçının öz əlifbası olmalıdır” - Müsahibə
27-10-2023, 15:19
Zahid Oruc: “Zəfər dövləti, Zəfər təşkilatı, Zəfər təhsil modeli yaradılmalıdır” - Müsahibə
27-10-2023, 11:01
Əlizadə Nuri: “Şairlik-sözlə inqilab etməkdir” - Müsahibə
23-10-2023, 18:22
General Sırski: “Düşmən ciddi itkilər verir, lakin onlar...” - Müsahibə
23-10-2023, 10:26
Aktrisa: “Özümü olmalı olduğum yerdə hiss edirəm” - Müsahibə
19-09-2023, 13:48
Hərbi analitik: “Rusiya Moskvanı lazımi şəkildə qoruya bilmirsə, deməli...” - Müsahibə
5-09-2023, 18:40
General: “Rusiya elitası Putini devirməyə hazırdır” - Müsahibə
23-08-2023, 18:14
Beynəlxalq ekspert: “Ruslar Ukrayna ilə uzunmüddətli hərbi qarşıdurmaya ümid edirlər” - Müsahibə
16-08-2023, 12:08
Kənan Məmmədov: “Kino günündə göstərməyə yeni film olmadı” - Müsahibə
10-08-2023, 15:00
Rıjenko: “Rusiyanın Qara dəniz donanmasını məhv etmək üçün yüzlərlə drona ehtiyac var” - Müsahibə
30-05-2023, 16:48
Kinorejissor: “Bəzilərini kinonun taleyi yox, kinostudiyanın ərazisi maraqlandırır”
16-05-2023, 16:48
Şeytelman: “Priqojin Rusiyada yeganə şəxsdir ki, dövlət çevrilişlərini uğurla həyata keçirə bilir”
13-05-2023, 09:34
Qüdrət Həsənquliyev: “Davamlı sülh üçün danışıqları Türkiyə və Rusiya ilə aparmalıyıq” - Müsahibə
3-03-2023, 16:55
Keçmiş deputat: “Rus imperiyasının dağılması qaçılmazdır” - Müsahibə
9-02-2023, 12:36
Deputat: “Ciddi əks-zərbə vurulmalıdır” - Müsahibə
7-01-2023, 15:55
Sərdar Cəlaloğlu: “Rusiya Qarabağı ələ keçirməyə çalışır” - Müsahibə
30-12-2022, 10:55
Köçəri Nağıbəyli: “Bizim öz torpaqlarımızda yaşamaq hüququmuz olmalıdır” - Müsahibə
11-12-2022, 13:12
Səxavət Əlisoy: “Partiya sədrlərinin əksəriyyəti təkəbbürlü və yekəxanadır” - Müsahibə
27-11-2022, 10:15
Professor: “Rusiya və Fransa Azərbaycan-Ermənistan danışıqlarında böhranlı vəziyyət yaradıb” - Müsahibə
12-11-2022, 19:43
Tofiq Zülfüqarov: “Rusiyada siyasi böhran zamanıdır” - Müsahibə
28-10-2022, 13:08
Deputat: "Putin ikinci böyük səhvə yol verdi, həm də sübut etdi ki..."
25-10-2022, 08:35
Politoloq: “Rusiya və İran Azərbaycanda nələrəsə nail olmağa çalışsa da...” - Müsahibə
21-10-2022, 13:42
Vahid Əhmədov: “Heç kim bahalaşmanın qarşısını ala bilmir” - Müsahibə
15-10-2022, 09:58
Deputat: “Rusiya ilə məsələni konkretləşdirməyin vaxtı çatıb” - Müsahibə
9-10-2022, 14:22
Sülhəddin Əkbər: “İran yalnız Zəngəzur dəhlizinin açılacağından qorxmur” - Müsahibə
29-09-2022, 20:29
Elxan Qarayev: “Rusiyada hərbi səfərbərliyə cəlb olunan azərbaycanlılar kontrakt tələb etməlidir” - Müsahibə
21-09-2022, 14:06
Sərdar Cəlaloğlu: “Hər dəqiqə Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi başlaya bilər” - Müsahibə
3-07-2022, 13:50
Deputat: “Məmur sahibkarlığından qaynaqlanan inhisarçılıq əhaliyə böyük ziyan vurur” - Müsahibə
6-06-2022, 13:50
Politoloq: “Rusiyada etirazlar artacaq” - Müsahibə
27-05-2022, 13:03
Keçmiş səfir: “Zaman Ukraynanın dostu, Kremlin düşmənidir” - Müsahibə
26-05-2022, 20:43
Hərbi ekspert: “Rusiya texnokratları müharibəni uduzduqlarını başa düşürlər” - Müsahibə
25-05-2022, 16:16
Deputat: “Qərb Ukraynanı güzəştə məcbur edəcək” - Müsahibə