Ədəbiyyatda “bazar qanunları...”

Xəbər lenti

18:56 / 25-04-2024

İran məhkəməsi repçi barəsində edam qərarı çıxarıb

18:42 / 25-04-2024

Milli Məclis Avropa Parlamentinin son qətnaməsinə sərt cavab verib - Bəyanat

18:09 / 25-04-2024

Azərbaycan-Ermənistan sərhədində 20 sərhəd dirəyi quraşdırılıb

18:03 / 25-04-2024

Ermənistanda müxalifətin aksiyası baş tutmayıb, kütləvi həbslər var - Video

18:02 / 25-04-2024

Naxçıvanda fond sədri vəzifədən çıxarılıb

17:55 / 25-04-2024

Papa Fransisk Putinə mesaj göndərib

17:46 / 25-04-2024

Dünyada iqlim böhranı başlayır

17:32 / 25-04-2024

Azərbaycanla Macarıstan arasında enerji əməkdaşlığı barədə müzakirə aparılıb

17:25 / 25-04-2024

Qırğızıstan prezidentinə Qarabağ atı hədiyyə edilib - Fotolar

17:08 / 25-04-2024

İlham Əliyevlə Qırğızıstan prezidenti Füzuli və Ağdamda olublar - (Yenilənib) - Fotolar

16:42 / 25-04-2024

Qırğızıstan prezidentinin Azərbaycana dövlət səfəri başa çatıb

16:41 / 25-04-2024

Türkiyə Mərkəzi Bankı faiz dərəcəsi ilə bağlı qərar verib

16:25 / 25-04-2024

Azərbaycan və Qırğızıstan prezidentləri birgə nahar ediblər

16:09 / 25-04-2024

Avropa Parlamenti Gürcüstanda xarici agentlər haqqında qanunla bağlı qətnamə qəbul edib

16:05 / 25-04-2024

Prezident İlham Əliyev Şarl Mişeli COP29-a dəvət edib

15:50 / 25-04-2024

İspaniya və daha 4 ölkə Fələstin dövlətini tanımağa hazırlaşır

15:32 / 25-04-2024

Keçmiş Ombudsman Elmira Süleymanova vəfat edib (Yenilənib)

15:32 / 25-04-2024

Simonyan: "Ermənistan və Azərbaycanın bir-birinə qarşı ərazi iddiası yoxdur"

15:08 / 25-04-2024

"Azərbaycanda respondentlərin 74,9%-i "TikTok"a məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsini istəyir"

14:43 / 25-04-2024

Malıbəylidə kütləvi məzarlıq aşkarlanıb - Fotolar

14:35 / 25-04-2024

Rasim Balayev: "Onlara baş qoşası deyiləm"

14:29 / 25-04-2024

Qərb Cənubi Qafqazda sabitliyi pozmağa çalışır

14:16 / 25-04-2024

İsrail daha 12 fələstinlini həbs edib

14:06 / 25-04-2024

Qəzzada ölənlərin sayı artıb

13:59 / 25-04-2024

Rusiya XİN: "Sərhədlərin delimitasiyası üzrə bütün səylərini dəstəkləyirik"

13:47 / 25-04-2024

"Yüksəliş" müsabiqəsi: "Ümumi biliklər imtahanı"nın nəticələri açıqlanıb

13:03 / 25-04-2024

Baş Prokuroluq mediaya çağırış edib

12:59 / 25-04-2024

Macarıstan Azərbaycanda 90 adda dərman istehsal edəcək

12:40 / 25-04-2024

Nüşabə Sadıxlı: "İsa Qəmbər hələ qərarını açıqlamayıb"

12:39 / 25-04-2024

Gəncədə 32 yaşlı kişi bıçaqlanıb

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

19:13 / 20-04-2024

Bakıda taxta bazarında yanğın olub - Fotolar (Yenilənib)

22:20 / 20-04-2024

ABŞ Ukraynaya 61 milyard dollar ayırıb

18:56 / 22-04-2024

Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin təkbətək görüşü olub - (Yenilənib) - Fotolar

00:11 / 23-04-2024

Sağlam və uzun ömür yaşamağın 10 asan yolu var - Siyahı

18:01 / 21-04-2024

Dünyanın idman paytaxtı olması üçün Bakının namizədliyi irəli sürülüb

13:54 / 22-04-2024

Füzuli şəhərinə növbəti köç olub - (Yenilənib)

09:53 / 22-04-2024

Ümid nəğməsi - Etibar Cəbrayıloğlu yazır

16:10 / 22-04-2024

Ölkələr sürətlə silahlanır - Ümumi hərbi xərclər 2,4 trilyon dolları keçib

14:10 / 23-04-2024

Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı yola salınıb - (Yenilənib)

16:58 / 23-04-2024

İlham Əliyev “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” beynəlxalq forumda iştirak edir - (Yenilənib)

14:03 / 24-04-2024

Professor Nəsib Quliyev özünü güllələyib

00:02 / 23-04-2024

Məşhur boksçu Mayk Tayson şirkətin səfiri olub

Ədəbiyyatda “bazar qanunları...” - Firuz Mustafa yazır
Tarix: 07-09-2020 23:59 | Bölmə: Firuz MUSTAFA

Şirift ölçüsü:

Bu yazıda klassik və müasir ədəbi prosesin eksklüziv müqayisəsi fonunda çağdaş ədəbiyyatın üzləşdiyi problemlərə toxunulur

Tez-tez bu cür və ya buna bənzər ritorik suallar eşidirik: “Niyə bizim Tolstoyumuz, Dostoyevskimiz, Turgenevimiz yoxdur? Hanı bu günün Belinskisi, Dobrolyubovu?”

Elə sualın havasından başa düşmək olur ki, onu ortaya atan adamlar həm ədəbiyyat sevdalılarıdır, həm də...

Maraqlı sualdır. Mən bu sualları ortaya atan adamlara bəribaşdan öz dərin ehtiramımı bildirirəm. Amma artıq dediyim kimi, sualda ritorika da yox deyildir. Və ən maraqlısı da odur ki, bu sualla çıxış edənlərin əksəriyyəti çağdaş rus ədəbiyyatının havadarları və ya ruslar özləri deyil, bizim milli ədəbiyyatın təəssübkeşləridir. Halbuki adı çəkilən bu nəhəng ədəbi simalar “rus faktı” və “rus faktoru” olduğundan onların bir daha geri dönməsini, adi məntiqlə götürsək, ruslar özləri arzu etməlidirlər... Amma görünür, bir çox dərdlər kimi, dünya ədəbiyyatının dərdini çəkməyi də Tanrı bizə qismət edib.

Əvvəla, onu demək lazımdır ki, Tolstoyu, Dostoyevskini, Turgenevi, lap elə Qoqolu, Qonçarovu, Gertseni, Çernışevskini yenidən yetişdirmək imkanı yoxdur. Onları yetişdirmək üçün gərək 150-200 il əvvələ qayıdasan, yəni tarixi geriyə addımlayasan. Bundan ötrü gərək “Peterburqdan Moskvaya səyahət”ə Radişşevlə birgə çıxasan. Bunun üçün gərək Puşkin və Qoqoldan xeyir-dua alasan, Belinskinin -“qəzəbli Vissarionun” səsi sonralar çıxacaq “usta şilləsini” qazanasan. Bunun üçün gərəkdir ki, “Moskovskiy teleqraf”, “Oteçestvennıye zapiski”, “Sovremennik”, “Russkoye slovo”, “Vremya”, “Epoxa”, “Moskvityanin”, “Vremya”, “Xristianskiye çteniye” jurnallarının yaradıcısı və ya oxucusu olasan.

Mən hələ həmin dövrdəki yazıçıların dekabristlərlə dostluq əlaqələrini, azadlıqsevər insanların keçdiyi sürgün və məşəqqət yollarını demirəm. Hələ yağmurlu Peterburq, Neva, baş-başa verən kilsə qüllələri və o qüllələrdən gələn zəng səsləri qalsın bir yana...

Açığı, hərdən mənim də ürəyimdən təxminən buna bənzər suallar keçir: “Hanı bizim Flöberimiz, Balzakımız, Hüqomuz, Mopassanımız, Zolyamız, Qonkur qardaşlarımız?” Hə də, mən rusları bir yana qoyub fransız yazıçılarını deyirəm. Onlarda belə dahilər var, bəs bizdə niyə olmasın? Birdən yadıma düşür ki, bunun üçün ən azı Fransa, Paris, Napoleon, fransızların Rusiyaya və Prussiyaya hücumu, Paris kommunası, gilatino, inqilab... lazımdır. Məlumdur ki, bütün bunların baş verməsi üçün ən azı 150-200 il əvvəlki tarixə qayıtmaq zərurəti yaranmalıdır.

Fransız xalqını öz ədəbiyyatının problemləri ilə baş-başa buraxıb gəlin keçək necə deyərlər, məsələnin əsas tərəfinə. Axı biz söhbətə rus ədəbiyyatından başlamışdıq. Daha doğrusu, öz ədəbiyyatımızda “rus yazıçılarını” görmək istəyənlərin arzusunu ifadə etməyə çalışmışdıq.

Gəlin baxaq görək bu gün Rusiyanın özündə adlarını yuxarıda sadaladığımız dahilər bir yana dursun, heç o dövrün orta səviyyəli yazıçılarına tay tutulacaq bir qələm adamı varmı? Məsələn, bugünkü rus ədəbi mühitində heç Konstantin Aksakov, Nikolay Leskov, Mixail Saltıkov-Şedrin, Aleksandr Drujinin səviyyəli yazıçılar gözə dəymir, o ki ola Tolstoy və ya Çexov...

Rus tənqidi də elə rus ədəbiyyatı kimi bu gün az qala “yatıb hürür”, bizdən iraq və ya üzdən iraq. Axı klassik anlamda böyük ədəbiyyatın meydana gəlməsi üçün böyük tənqidçilər də olmalıdır. Mən hələ Vissarion Belinskini, Apollon Qriqoryevi, Pavel Annenkovu, Dmitri Pisarevi, necə deyərlər qoyuram bir kənara (bu ifadəni artıq bir neçə dəfə zərurətən işlətmişəm, hər halda təkrara görə üzr istəyirəm) təkcə Nikolay Dobrolyubovun adını xatırlatmaq istəyirəm. Cəmi 25 il ömür sürmüş bu “ədəbiyyat uşağının” özünün və dahiyanə fikirlərinin təzədən doğulması, meydana gəlməsi üçün də tarix geri dönməlidir. Bunun üçün gərək həmin o Dobrolyubov kimi gərək sənin atan keşiş ola, hələ lap “uşaq-muşaq” vaxtında yunan fəlsəfəsi ilə tanış olasan, Qədim Roma şairi Horatsinin şeirlərini orijinaldan tərcümə edəsən, o vaxtkı Peterburq Pedaqoji Universitetində təhsil alasan, müəllimlərin ola Lorens və Blaqoveşenskiy, ədəbi himayədarınsa, məsələn, Çernışevski... Bunun üçün gərəkdir ki, vərəm xəstəliyinə mübtəla olasan, azı bütün Avropa xəstəxanalarını dolaşasan, dərdinə dərman tapılmaya, gəlib öz vətənində 25 yaşında vəfat edəsən və özünə ustad saydığın, 37 yaşında dünyadan köçmüş dahi bir insanla eyni qəbristanlıqda yan-yana dəfn olunasan. Bəli, Dobrolyubovla Belinskinin məzarı Volkov qəbristanlığında yanaşı uyuyur...

Bu cür misalların sayını kifayət qədər uzatmaq olar. Öz ədəbiyyatımızı hələ qoyuram bir kənara, gəlin elə söhbəti rus ədəbiyyatı kontekstində davam etdirək.

Bu gün rus ədəbiyyatında nə baş verir? Uzun-uzadı təhlilə nə vaxtımız var, nə də marağımız. Təkcə onu demək kifayətdir ki, hazırda rus ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri fentezi, detektiv, ən yaxşı halda tarixi macəralar yazan müəlliflərdir. Onların yaratdığı “sabun operaları” hazırda kitab dükanlarını zəbt etməkdədir. Tirajları da Dostoyevskidən, Tolstoydan min dəfələrlə yüksək. Fikrimizə illüstrasiya kimi bəzi adları xatırlatmaq da olar. Məsələn, Lyudmila Ulitskaya, Boris Akunin, Dina Rubina, Yelene Çijova, Tatyana Tolstaya, Tatyana Ustinova, Darya Dontsova... Gəlin etiraf edək, elə bizim ədəbi təsərrüfatımızda da az-çox bu cür, yəni yüngül-əyləncəli janra müraciət edən müəlliflərin yazdıqları oxunur. Nə etməli? Bu, gerçəklikdir.

Amma bu o demək deyildir ki, bu gün bütün dünya ədəbiyyatı “yerində saymaqdadır”. Xeyr. Ədəbiyyat, böyük ədəbiyyat öz əbədi marşrutu ilə irəliləməkdədir. Mən vaxtilə yazdığım bir məqalədə bu barədə ətraflı söhbət açmışam. (“ROMAN JANRININ İNKİŞAF TRAYEKTORİYASI” “Azərbaycan” jurnalı.2013.05.)

Bu da ruscası: “Траектория развития прозы” http://proza.ru/2013/05/22/593 My Webpage

Rəhmətlik Hegel deyirdi ki, tarix öz qəhrəmanlarını, qəhrəmanlarsa öz tarixini yaradır. Görünür, bu günün “qəhrəmanlıq həddinin səddi” elə bu qədər tələb olunur. Axı indi ədəbiyyatda da bazar iqtisadiyyatından hoppanıb gəlmiş bir fenomen öz qanununu və hökmünü diktə edir. Bu, “tələb-təklif” qanunudur.

İndi ədəbiyyat az qala bütün paradiqma və paralellərinə görə bazarı yamsılamaqdadır. Orada hər şey isteklak üçün nəzərdə tutulub. Hətta özünə “yardımçı”, “satıcı”, “vasitəçi” tutan müəlliflər meydana gəlib.

Bu aləmin öz “yükdaşıyanları”, “hambalları”, “qulları” vardır. Bəli, bəli, ədəbi aləmdə “ədəbi qul” və ya “ədəbi zənci” anlayışı çoxdan özünə yer tutub. Mahiyyəti də bundan ibarətdir ki, məsələn, əlinin altında artıq pulu olan, amma özünü həyatda təsdiq edə bilməyən bir “ağıllı” birdən-birə şöhrət xəstəliyinə tutulur. Çıxış yolunu incəsənət sahəsində görür. Ya rəssam, ya bəstəkar, ya da yazıçı olmaq istəyir. Dilemma qarşısında qalan bu “istedad”, məsələn, fırça tuta bilmədiyi və ya not işarələrindən bir şey anlamadığı üçün özünü ədəbiyyata həsr etmək qərarına gəlir. Amma bu binəva, axmaq və eyni zamanda pullu adam hərfləri də düz-əməlli tanımır. Vaxtilə istədiyi qıza məktubu dostu yazıb. Bu dərəcədə savadsız olan şəxs arayıb-axtarıb özünə “ədəbi qul” və “ədəbi zənci” tapır. Bizim qəhrəmanın verdiyi pulun müqabilində “qul” onunçün “əsərlər” yazır. Bazar qanunları ilə işləyən bir aləmdə bundan daha optimal yol ola bilərmi?

Bəli, vaxtilə mənəviyyata işləyən ədəbiyyat indi daha çox bazara işləməkdədir. Reallıq budur.

Müəllifin bütün yazıları - Firuz MUSTAFA

Bütün yazarlar

Ana səhifəyə dön