00:37 / 20-04-2024
Hikmət Hacıyev: "Bu, diplomatik və siyasi cəsarətimizin təcəssümüdür"
23:26 / 19-04-2024
Aİ-dən 4 kəndin qaytarılmasına reaksiya: "Davamlı nizamlanmanı tam dəstəkləyirik"
21:22 / 19-04-2024
Buraxılış imtahanının nəticələri elan olunub
20:45 / 19-04-2024
19-cu əsrin solğun dagerreotiplərini bərpa ediblər
20:29 / 19-04-2024
Qəzza müharibəsi qloballaşır
18:35 / 19-04-2024
MKİ: “Moskva yaxınlığındakı terror aktını İŞİD təşkil edib”
18:14 / 19-04-2024
Qəzzada daha 42 nəfər dinc sakin həlak olub
18:08 / 19-04-2024
Eminemin qızı bikinidə görüntülənib
18:06 / 19-04-2024
Yaponiya süni intellektin inkişafına 475 milyon dollar ayırıb
17:57 / 19-04-2024
9 milyon manatlıq mənimsəmə... - Şirkət rəhbərinə 11 il həbs cəzası verilib
17:33 / 19-04-2024
Ağ ev Afrikada müttəfiqini itirə bilər
17:30 / 19-04-2024
İranda silsilə partlayışlar baş verib
17:27 / 19-04-2024
İranın İsrailə hücumunun əsl səbəbi bəlli olub
17:18 / 19-04-2024
Mustafayevlə Qriqoryan sərhəddə görüşüb - 4 kənd Azərbaycana qaytarılır
17:09 / 19-04-2024
Daxili İşlər Nazirliyində kollegiya iclası keçirilib - Fotolar
17:00 / 19-04-2024
Prezident Cinayət-Prosessual Məcəlləsində dəyişikliyi təsdiqləyib
16:46 / 19-04-2024
İlham Əliyev Rusiyaya gedir
16:34 / 19-04-2024
Universitetin sözçüsü vəzifədən ayrılıb
16:19 / 19-04-2024
Abel Məhərrəmov və xanımı məhkəməyə verilib
16:00 / 19-04-2024
Ədalət Məhkəməsində Azərbaycanın tələbi ilə ictimai dinləmələr keçirilib
15:47 / 19-04-2024
Tovuzda 22 yaşlı oğlan 34 yaşlı qadının üzərinə benzin tökərək yandırıb
15:36 / 19-04-2024
G7 ölkələri Azərbaycan və Ermənistanı sülh prosesinə sadiq olmağa çağırıb
15:29 / 19-04-2024
Ceyhun Bayramov Fələstinin baş naziri ilə telefonda müzakirə aparıb
15:24 / 19-04-2024
Rəsmi Berlindən İsrail və İrana çağırış olub
15:11 / 19-04-2024
Türkiyə XİN: "İran-İsrail gərginliyi daimi münaqişəyə çevrilə bilər"
14:54 / 19-04-2024
Sabiq rektora hansı cəza veriləcək? - Prorektorun qətl işi
14:22 / 19-04-2024
Bakı Fransız Liseyi fəaliyyətini dayandırır
14:19 / 19-04-2024
MKİ direktorundan xəbərdarlıq: "...Ukrayna ilin sonunadək məğlub ola bilər"
13:56 / 19-04-2024
Aİ-dən İsrail və İrana çağırış: "Təmkinli olun!"
20:08 / 15-04-2024
Rusiya Ukrayna ilə savaşa özgələri göndərir
18:51 / 15-04-2024
“Şəhid Əhməd – Oğluma məktub” filminin təqdimatı keçirilib - Fotolar
13:58 / 16-04-2024
Agentlik sədri vəzifədən azad edilib - Yeni təyinat
15:07 / 17-04-2024
Hikmət Hacıyev: “Sülhməramlıların Azərbaycandan çıxarılması barədə qərar qəbul edilib”
10:57 / 18-04-2024
60 milyard dollarlıq yardımın önü açılır
13:03 / 15-04-2024
Məşhur aktyor kinodan qovulub
09:07 / 15-04-2024
Puqaçova qastollardan nə qədər qazanacaq?
10:00 / 15-04-2024
Çingiz Abdullayev sabah xəstəxanadan evə buraxılacaq
15:08 / 15-04-2024
Ali məktəblərə qəbul başlayıb
23:48 / 16-04-2024
Tbilisidə polis qanuna etiraz edən 11 nəfəri saxlayıb
09:26 / 16-04-2024
Ulduz aktrisanın psixoloji problemi yaranıb - Fotolar
12:27 / 15-04-2024
Tokayev və Paşinyan İrəvanda nəyi müzakirə edəcəklər?
Həyatdan kitaba, kitabdan həyata - Firuz Mustafa yazır
Tarix: 08-08-2020 18:42 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
(İlyas Əfəndiyevin ədəbi gündəmə gətirdiyi problemlər əbəbi gündəmdədir)
Adətən, böyük sənətkarları doğum və ya ölüm günlərində daha çox yada salırlar. Bilmirəm bu, öz əsas mahiyyətinə görə, yaxşı ənənədir yoxsa pis. Mənə elə gəlir ki, əslidə xalqın mənəvi taleyində rol oynayan simalar həmişə anılmalıdır. Bu mənada, inanmaq istəməzdim ki, İlyas Əfəndiyev yalnız təqvimi xatırlatma naminə, deklorativ mülahizələrə görə, haqqında söz demək zərurəti yaranan sənətkarlardandır.
İlyas Əfəndiyev ədəbiyyatımızda öz sözü və öz izi olan yazıçıdır. Mən ədəbiyyata, klassik nəzəri postulatlarda qəbul olunduğu ənənəvi qaydada, yəni həyatın bədii inikası kimi baxdığım üçün, deyə bilərəm ki, İ. Əfəndiyev həyatda, deməli, həm də həyatın atributu olan insan talelərində, öz sözü və öz izi olan yazıçıdır.
İlyas Əfəndiyev ədəbiyyata yeni ab-hava, yeni nəfəs gətirmiş bir sənətkardır. Bəs bu yeniliyin əsas mahiyyəti (filosoflar demiş- kvintessensiyası) nədən ibarətdir? Məsələ burasındadır ki, yazıçının ədəbi qəhrəmanları kifayət qədər azad ruhlu, sərbəst düşüncəli, müstəqil xarakterli adamlardır. Və o qəhrəmanların əksəriyyəti cəmiyyətdə əsrlər boyu mövcud olub daşlaşmış zərərli ehkamlara, bir çox patriarxal qayda-qanunlara aşkarca meydan oxuyan cəsarətli, qorxmaz, canlı ədəbi personalar və personajlardır. Mənə elə gəlir ki, obrazlarının puhuna hopmuş bu azadlıq ovqatı, daha çox, böyük sənətkarın öz daxili azadlığından qaynaqlanımışdır.
İlyas Əfəndiyev həmişə müasir hesab edilə biləcək ədibi simadır. Ədəbiyyatda müasirlik təkcə hansısa söz adamının çağdaşlıqla və ya mövcud oxucu auditoriyasına nisbi zaman yaxınlığı ilə şərtlənmir. Müasirlik - həm də bir-birini əvəz edən nəsillərin hamısının (hər halda böyük əksəriyyətinin), həlli barədə düşündükləri problemlərin, əsl istedadlar tərəfindən gündəmə gətirilməsidir. Bu baxımdan, böyük vətəndaş yazıçının ədəbi gündəmə gətirdiyi problemlər əbəbi gündəmdədir və ya əksinə.
İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları öz dinamizmi və həyata ciddi “müdaxiləsinə” görə diqqəti, xüsusilə, cəlb edir. Hansı mənada? Elə sözün hərfi mənasında. Ədəbiyyatımızda çoxlu sayda obrazlar var ki, illər boyu saralıb qat kəsmiş səhifələrin arasında itib-batır, yalnız aradabir hansısa tədqiqatçı tərəfindən hansısa ədəbi faktın təsdiqi və inkarı üçün, yəni “quş qoymaq” üçün xatırlanır. Amma heç bir mübaliğəyə yol vermədən demək olar ki, ədəbiyyata həyatdan gələn İ. Əfəndiyevin qəhrəmanları birbaşa kitablardan həyata addımlamışlar. Əgər ondoqquzuncu əsrdə rus gənclərinin, xüsusən, rus qızlarının əksəriyyəti Turgenevin qəhrəmanlarına oxşamaq istəyirdilərsə, yola saldığımız əsrın ikincı yarısından üzü bəri İ. Əfəndiyevin əsərlərini oxuyan azərbaycanlı gənclərin əksər nümayəndələri bir çox mənəvi-əxlaqi cəhətlərinə görə onun ədəbi qəhrəmanlarının taleyini yaşamaq istəyirdi. Əgər Sofi Loreninin ekranda yaratdığı qəhrəmanlar italyan qadınlarının “yerişini” dəyişdisə, İlyas Əfəndiyevin ədəbi qəhrəmanları (yazıçının öz sələfi Cəfər Cabbarlının obrazları kimi) azərbaycanlı qadınların həyatının yeni - mütərəqqi istiqamətə yönəlməsində müstəsna rol oynadı. Hazırda deyilən mülahizələrə şübhəsi olanlar varsa, zəhmət çəkib ötən əsrin 60-80-ci illərində dövri mətbuatda yazıçının ədəbi qəhrəmanları ətrafında gedən qızğın mübahisə və davamlı “müharibələrlə” daha yaxından tanış ola bilərlər.
İlyas Əfəndiyev cəsarətli yazıçıdır. Bu cəsarət bir tərəfdən onun seçdiyi mövzuların sosial mahiyyəti ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən ədibin üslubi axtarışları, bir az da dəqiq ifadə etməyə çalışsaq, deyə bilərik ki, uğurlu harmonik janr improvizələri ilə bağlıdır. Sənətkarın yaradıcılığında dramaturgiyanın əsaslı rol oynadığı hər kəsə məlumdur. Amma mən, yeri gəlmişkən, İ. Əfəndiyev yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan bir cəhəti xüsusilə qeyd etmək istəyirəm: sənəkkarın demək olar ki, bütün nəsr əsərlərinin alt qatında aşkar və eləcə də örtülü dramaturji “laylar” mövcuddur. Dramatizm, dinamızm, vüsət, hərəkət, sürəklilik İ. Əfəndiyev yaradıcılığının bütün mahiyyətinə hopmuşdur; məhz elə bu səbəbdən də böyük yazıçının, hətta, prozasında belə, hansısa “prozaik” lövhə, təsvir və ya ifadə tapmaq mümkün deyıldir.
İlyas Əfəndiyev bədii dilin imkanlarından maksimum dərəcədə ustalıqla istifadə edən söz sərrafıdır. Azərbaycan türkcəsi ədibin bütöv yaradıcılığı müstəvisində yeni fəslin yeni çiçəkləri kimi tumurcuqlayır, güllənir, çiçəklənir, ətir saçır. İ. Əfəndiyevin dili onun obrazlarının özü kimi canlı, diri, yaşarıdır.
İlyas Əfəndiyev öz yadadıcılığı etibarilə klassik irsə, milli ədəbi ənənələrə dərin köklərlə baglı olan yazıçıdır. Dünya ədəbiyyatına yaxından bələd olan, geniş erudisiyalı sənətkarı daim öz vətəninin, öz torpağının problemləri narahat etmişdir. Onun qəhrəmanları ən müxtəlif zümrəyə mənsub olan insanlardır. Müxtəlif ranqlı və dünyagörüşlü personajların, obrazların hər birisi öz amalı, öz istəyi ilə yaşayır. Onların mənfisi də var, müsbəti də, miyanası da. Amma o obrazlar arasında hissizi-duyğusuzu, “soyuqqanlısı” yoxdur. Burası da var ki, bütün “milli” keyfiyyətlərinə rəğmən İ. Əfəndiyevin qəhrəmanlarını dünya ədəbiyyatı kontekstindən kənarda təsəvvür və təhlil etmək olmaz. Yazıçının yaratdığı obrazlar sənətkarlıq və sambal baxımından milli və bəşəri paradiqmaları özündə birləşdirir. İ. Əfəndiyevin əsərləri hələ öz sağlığında ikən bir sıra dillərə tərcümə olunmuş, digər məmləkətlərdə yaşayan insanlərın mənəvi aləminə daxil olmuşdur.
Yəqin ki, sənətkarın başqa dillərdə səslənməsi prosesi bundan sonra da davam edəcək. Belə geniş və gərəkli təqdimatdan milli ədəbiyyatımız yalnız qazana bilər. Axı hər hansı bir xalqın mənəvi-əxlaqi dünyasını böyük bir mühitdə (dünyanın coğrafi-sosial-siyasi-ədəbi və s. düzənində) istedadla yazılmış ədəbi əsələrdən daha layiqli nə əvəz edə bilər? Çünki elə özümüz də bizə doğma və yad olan millətlər və xalqlar haqqında, əgər belə demək caizdirsə, bütün gərəkli məlumatları ədəbiyyat vasitəsi ilə almışıq. Yəqin ki, əksəriyyətimiz qətiyyətlə deyə bilər ki, Fransanı Hüqo və Balzak, İngiltərəni Şou və Qrin, Almaniyanı Gesse və Brext, Rusiyanı Tolstoy və Dostoyevski, Türkiyəni Rəşad Nuri və Nazim Hikmət, Amerikanı Mark Tven və Cek London, Yaponiyanı Abe və Kavabata, İtaliyanı Pirandello və Montale, Çilini Mistral və Neruda bizi öz ölkələrinin və xalqlarının həyatı ilə tarxçi və coğrafiyaçılardan daha əvvəl, həm də daha yaxından tanış ediblər. Bu mənada, coğrafi məkan etibarilə bizdən qismən və ya kifayət qədər uzaq olan mühitdə yaşayanlar, xalqımız haqda ən müfəssəl və dolğun, eləcə də tarixi-əxlaqi məlumatları bir çox digər klassik və müasir sənətkarlarımızla yanaşı, həm də İlyas Əfəndiyevin əsərlərindən əxz edə bilərlər. Təbii ki, mən bu əsərlərə adi informasiya, məlumart qaynaqları kimi yanaşmıram; sohbət indiki halda həm də yüksək ədəbi-bədii səviyyəyə, estetik kamilliyə, psixoloji dərinliyə malik əsərlərdən gedir. Və söhbət həm də xalq həyatını miqyaslı təsvir edən, xalqın taleyində rol oynayan və xalqın yaddaşında yaşayan sənətkarlardan gedir.
İlyas Əfəndiyev həm də gələcəyin yazıçısıdır. Bunu həyat sübut etməkdədir. Böyük ədib öz əsərlərinin mütləq əksəriyyətini sosializm dönəmində qələmə almışdır. Həmin siyasi mərhələnin bir çox atributları artıq tarixin arxivinə verilmişdir. Amma xoşbəxtlikdən ədəbiyyat tariximizin bir çox əbədiyaşar nümayəndələri kimi İ. Əfəndiyevin də zəngin yaradıcılığı, “arxivə” qatılmaq təhlükəsindən çox uzaqdır. Ən azı ona görə ki, boyük yazıçının qaldırdığı əxlaqi-etik problemlər bu gün də aktualdır. Kəskin iqtisadi-siyasi dönüş mərhələsində - mədəniyyətimizdə yeni istiqamətlərin təşəkkülünə çəhd edildiyi, ədəbiyyatımızda “oxucu böhranının” yaşanıldığı, oxucunun “ədəbi dilemma” qarşısında qaldığı bir dönəmdə, çox əlamətdar və sevindirici haldır ki, İlyas Əfəndiyevin oxucu auditoriyası öz çevrəsini mütəmadi olaraq genişləndirməkdədir. Mən əminəm ki, zaman keçdikcə ədibin yaradıcılığına olan maraq daha da artacaq.
İlyas Əfəndiyev haqqında söz deyərkən onun novator bir sənətkar olduğunu bir daha xüsusi vurğulamaq lazım gəilir. Novatorluq - sözün müsbət mənasında, inqilabçılıq deməkdir. Amma “ədəbi inqilabçılar” bir çox başqa inqilabçı “həmkarlarından” fərqli olaraq “böyük depressiyalardan” çıxış yolunu terror və repressiyalarda deyil, insan mənəviyyatının kamilləşməsində, ağlın və ürəyin nəfs üzərində qələbəsində görürlər. Bütün dövrlərin öz novator şəxsiyyətləri yetişir və bu prosesdə, şübhəsiz ki, obyektiv və subyektiv amillərin, bir az da sadə şəkildə formulə etsək - sosial və şəxsi keyfiyyətlərin çulğaşması müstəsna rol oynayır. İ. Əfəndiyev öz dövrünün övladıdır. Yaşadığı zamanın ictimai mahiyyət daşıyan kataklizm və kolliziyaları yazıçının əsərlərində bütün mahiyyət və nüansları ilə əks olunmuşdur.
İlyas Əfəndiyev, sözün müəyyən, həm də geniş mənasında, artıq vurğuladığımız kimi, daha çox gəncliyin yazıçısıdır. Təkcə ona görə yox ki, onun əksər əsərlərinin əksər qəhrəmanları gənclərdir və yazıçı bütün yaradıcılığı boyu gəncləri və gəncliyi narahat edən problemləri “iri planda” təqdim etməyə çalışmış və buna müvəffəq olmuşdur. Bu, həm də ona görə belədir ki, yazıçı öz gənc həmkarlarına daim diqqət və qayğı ilə yanaşmış, özü də yorulmaz gənclik ehtirası ilə yazıb-yaratmışdır. İ. Əfəndiyevin ibrətamiz və mənalı həyat yolu bir də onu sübut edir ki, yazıçının ən böyük vəzifəsi onun əsərləri, ən böyük sərvəti isə oxucu məhəbbətidir. Yeri gəlmişkən, təəssüf hissi ilə qeyd etmək istəyirəm ki, ədəbiyyata yenicə qədəm qoyan bəzi qələm sahibləri “gənclik” anlayışını bir çox hallarda sırf fizioloji anlamda dərk və ya interpretasiya edirlər. Əslində isə, sənətdə novatorluq və gənclik, bir missiyadır və bədbəxtlikdən (həm də xoşbəxtlikdən) bu nəsnəyə yaş senzi tətbiq etmək qətiyyən mümkün deyildir. Necə deyərlər, gənc nadanın qocalanda müdrikləşəcəyinə inam bəsləmək, elə gənc müdrikin qocalanda nadan olacağına inanmaq qədər absurddur.
Müdrik adam özünün elə bütün yaşlarında müdrikdir. O ki qaldı yaşa, hər bir böyük söz adamı, yaşadığı zamandan və məkandan asılı olmayaraq daim gəcdir. Ümumiyyətlə, qüdrətli söz qocalmır. Deməli, o sözün sahibləri də daim gəncdir. Bu mənada İlyas Əfəndiyev, sözü heç zaman qocalmayacaq bir sənətkardır. O, epoxal-zaman iyerarxiyasına mənsubluğu baxımından, öz böyük sələflərinin - Mirzə Fətəlinin, Mirzə Cəlilin, Haqverdiyevin, Cabbarlının varisidir.
Və nəhayət, İlyas Əfəndiyev hansısa regionun yox, böyük Azərbaycanın yazıçısıdır.
P.S. Mən bu yazıda İlyas Əfəndiyevin çoxşaxəli yaradıcılığını səciyyələndirən ayrı-ayrı əsərlər və həmin əsərlərdəki ayrı-ayrı obrazlar üzərində deyil, sənətkarın ədəbi fəaliyyətini şərtləndirən başlıca ədəbi paradiqmalar üzədində dayanmağı daha məqbul hesab etdim. Bəzən induktiv səciyyə daşıyan araşdırmalar, nəhəng sənətkarların böyük palitrada, qlobal miqyasda təqdimatına mane olur. İlyas Əfəndiyev böyük problemləri böyük sözün qüdrəti ilə təqdim edən yazıçıdır. Bu cür sənətkarlar haqqında söhbət açarkən bütün hallarda və zamanlarda yalnız indiki zamanda, yəni müasirlik müstəvisində danışmaq lazım gəlir.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 08-08-2020 18:42 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
(esse)
(İlyas Əfəndiyevin ədəbi gündəmə gətirdiyi problemlər əbəbi gündəmdədir)
Adətən, böyük sənətkarları doğum və ya ölüm günlərində daha çox yada salırlar. Bilmirəm bu, öz əsas mahiyyətinə görə, yaxşı ənənədir yoxsa pis. Mənə elə gəlir ki, əslidə xalqın mənəvi taleyində rol oynayan simalar həmişə anılmalıdır. Bu mənada, inanmaq istəməzdim ki, İlyas Əfəndiyev yalnız təqvimi xatırlatma naminə, deklorativ mülahizələrə görə, haqqında söz demək zərurəti yaranan sənətkarlardandır.
İlyas Əfəndiyev ədəbiyyatımızda öz sözü və öz izi olan yazıçıdır. Mən ədəbiyyata, klassik nəzəri postulatlarda qəbul olunduğu ənənəvi qaydada, yəni həyatın bədii inikası kimi baxdığım üçün, deyə bilərəm ki, İ. Əfəndiyev həyatda, deməli, həm də həyatın atributu olan insan talelərində, öz sözü və öz izi olan yazıçıdır.
İlyas Əfəndiyev ədəbiyyata yeni ab-hava, yeni nəfəs gətirmiş bir sənətkardır. Bəs bu yeniliyin əsas mahiyyəti (filosoflar demiş- kvintessensiyası) nədən ibarətdir? Məsələ burasındadır ki, yazıçının ədəbi qəhrəmanları kifayət qədər azad ruhlu, sərbəst düşüncəli, müstəqil xarakterli adamlardır. Və o qəhrəmanların əksəriyyəti cəmiyyətdə əsrlər boyu mövcud olub daşlaşmış zərərli ehkamlara, bir çox patriarxal qayda-qanunlara aşkarca meydan oxuyan cəsarətli, qorxmaz, canlı ədəbi personalar və personajlardır. Mənə elə gəlir ki, obrazlarının puhuna hopmuş bu azadlıq ovqatı, daha çox, böyük sənətkarın öz daxili azadlığından qaynaqlanımışdır.
İlyas Əfəndiyev həmişə müasir hesab edilə biləcək ədibi simadır. Ədəbiyyatda müasirlik təkcə hansısa söz adamının çağdaşlıqla və ya mövcud oxucu auditoriyasına nisbi zaman yaxınlığı ilə şərtlənmir. Müasirlik - həm də bir-birini əvəz edən nəsillərin hamısının (hər halda böyük əksəriyyətinin), həlli barədə düşündükləri problemlərin, əsl istedadlar tərəfindən gündəmə gətirilməsidir. Bu baxımdan, böyük vətəndaş yazıçının ədəbi gündəmə gətirdiyi problemlər əbəbi gündəmdədir və ya əksinə.
İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları öz dinamizmi və həyata ciddi “müdaxiləsinə” görə diqqəti, xüsusilə, cəlb edir. Hansı mənada? Elə sözün hərfi mənasında. Ədəbiyyatımızda çoxlu sayda obrazlar var ki, illər boyu saralıb qat kəsmiş səhifələrin arasında itib-batır, yalnız aradabir hansısa tədqiqatçı tərəfindən hansısa ədəbi faktın təsdiqi və inkarı üçün, yəni “quş qoymaq” üçün xatırlanır. Amma heç bir mübaliğəyə yol vermədən demək olar ki, ədəbiyyata həyatdan gələn İ. Əfəndiyevin qəhrəmanları birbaşa kitablardan həyata addımlamışlar. Əgər ondoqquzuncu əsrdə rus gənclərinin, xüsusən, rus qızlarının əksəriyyəti Turgenevin qəhrəmanlarına oxşamaq istəyirdilərsə, yola saldığımız əsrın ikincı yarısından üzü bəri İ. Əfəndiyevin əsərlərini oxuyan azərbaycanlı gənclərin əksər nümayəndələri bir çox mənəvi-əxlaqi cəhətlərinə görə onun ədəbi qəhrəmanlarının taleyini yaşamaq istəyirdi. Əgər Sofi Loreninin ekranda yaratdığı qəhrəmanlar italyan qadınlarının “yerişini” dəyişdisə, İlyas Əfəndiyevin ədəbi qəhrəmanları (yazıçının öz sələfi Cəfər Cabbarlının obrazları kimi) azərbaycanlı qadınların həyatının yeni - mütərəqqi istiqamətə yönəlməsində müstəsna rol oynadı. Hazırda deyilən mülahizələrə şübhəsi olanlar varsa, zəhmət çəkib ötən əsrin 60-80-ci illərində dövri mətbuatda yazıçının ədəbi qəhrəmanları ətrafında gedən qızğın mübahisə və davamlı “müharibələrlə” daha yaxından tanış ola bilərlər.
İlyas Əfəndiyev cəsarətli yazıçıdır. Bu cəsarət bir tərəfdən onun seçdiyi mövzuların sosial mahiyyəti ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən ədibin üslubi axtarışları, bir az da dəqiq ifadə etməyə çalışsaq, deyə bilərik ki, uğurlu harmonik janr improvizələri ilə bağlıdır. Sənətkarın yaradıcılığında dramaturgiyanın əsaslı rol oynadığı hər kəsə məlumdur. Amma mən, yeri gəlmişkən, İ. Əfəndiyev yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan bir cəhəti xüsusilə qeyd etmək istəyirəm: sənəkkarın demək olar ki, bütün nəsr əsərlərinin alt qatında aşkar və eləcə də örtülü dramaturji “laylar” mövcuddur. Dramatizm, dinamızm, vüsət, hərəkət, sürəklilik İ. Əfəndiyev yaradıcılığının bütün mahiyyətinə hopmuşdur; məhz elə bu səbəbdən də böyük yazıçının, hətta, prozasında belə, hansısa “prozaik” lövhə, təsvir və ya ifadə tapmaq mümkün deyıldir.
İlyas Əfəndiyev bədii dilin imkanlarından maksimum dərəcədə ustalıqla istifadə edən söz sərrafıdır. Azərbaycan türkcəsi ədibin bütöv yaradıcılığı müstəvisində yeni fəslin yeni çiçəkləri kimi tumurcuqlayır, güllənir, çiçəklənir, ətir saçır. İ. Əfəndiyevin dili onun obrazlarının özü kimi canlı, diri, yaşarıdır.
İlyas Əfəndiyev öz yadadıcılığı etibarilə klassik irsə, milli ədəbi ənənələrə dərin köklərlə baglı olan yazıçıdır. Dünya ədəbiyyatına yaxından bələd olan, geniş erudisiyalı sənətkarı daim öz vətəninin, öz torpağının problemləri narahat etmişdir. Onun qəhrəmanları ən müxtəlif zümrəyə mənsub olan insanlardır. Müxtəlif ranqlı və dünyagörüşlü personajların, obrazların hər birisi öz amalı, öz istəyi ilə yaşayır. Onların mənfisi də var, müsbəti də, miyanası da. Amma o obrazlar arasında hissizi-duyğusuzu, “soyuqqanlısı” yoxdur. Burası da var ki, bütün “milli” keyfiyyətlərinə rəğmən İ. Əfəndiyevin qəhrəmanlarını dünya ədəbiyyatı kontekstindən kənarda təsəvvür və təhlil etmək olmaz. Yazıçının yaratdığı obrazlar sənətkarlıq və sambal baxımından milli və bəşəri paradiqmaları özündə birləşdirir. İ. Əfəndiyevin əsərləri hələ öz sağlığında ikən bir sıra dillərə tərcümə olunmuş, digər məmləkətlərdə yaşayan insanlərın mənəvi aləminə daxil olmuşdur.
Yəqin ki, sənətkarın başqa dillərdə səslənməsi prosesi bundan sonra da davam edəcək. Belə geniş və gərəkli təqdimatdan milli ədəbiyyatımız yalnız qazana bilər. Axı hər hansı bir xalqın mənəvi-əxlaqi dünyasını böyük bir mühitdə (dünyanın coğrafi-sosial-siyasi-ədəbi və s. düzənində) istedadla yazılmış ədəbi əsələrdən daha layiqli nə əvəz edə bilər? Çünki elə özümüz də bizə doğma və yad olan millətlər və xalqlar haqqında, əgər belə demək caizdirsə, bütün gərəkli məlumatları ədəbiyyat vasitəsi ilə almışıq. Yəqin ki, əksəriyyətimiz qətiyyətlə deyə bilər ki, Fransanı Hüqo və Balzak, İngiltərəni Şou və Qrin, Almaniyanı Gesse və Brext, Rusiyanı Tolstoy və Dostoyevski, Türkiyəni Rəşad Nuri və Nazim Hikmət, Amerikanı Mark Tven və Cek London, Yaponiyanı Abe və Kavabata, İtaliyanı Pirandello və Montale, Çilini Mistral və Neruda bizi öz ölkələrinin və xalqlarının həyatı ilə tarxçi və coğrafiyaçılardan daha əvvəl, həm də daha yaxından tanış ediblər. Bu mənada, coğrafi məkan etibarilə bizdən qismən və ya kifayət qədər uzaq olan mühitdə yaşayanlar, xalqımız haqda ən müfəssəl və dolğun, eləcə də tarixi-əxlaqi məlumatları bir çox digər klassik və müasir sənətkarlarımızla yanaşı, həm də İlyas Əfəndiyevin əsərlərindən əxz edə bilərlər. Təbii ki, mən bu əsərlərə adi informasiya, məlumart qaynaqları kimi yanaşmıram; sohbət indiki halda həm də yüksək ədəbi-bədii səviyyəyə, estetik kamilliyə, psixoloji dərinliyə malik əsərlərdən gedir. Və söhbət həm də xalq həyatını miqyaslı təsvir edən, xalqın taleyində rol oynayan və xalqın yaddaşında yaşayan sənətkarlardan gedir.
İlyas Əfəndiyev həm də gələcəyin yazıçısıdır. Bunu həyat sübut etməkdədir. Böyük ədib öz əsərlərinin mütləq əksəriyyətini sosializm dönəmində qələmə almışdır. Həmin siyasi mərhələnin bir çox atributları artıq tarixin arxivinə verilmişdir. Amma xoşbəxtlikdən ədəbiyyat tariximizin bir çox əbədiyaşar nümayəndələri kimi İ. Əfəndiyevin də zəngin yaradıcılığı, “arxivə” qatılmaq təhlükəsindən çox uzaqdır. Ən azı ona görə ki, boyük yazıçının qaldırdığı əxlaqi-etik problemlər bu gün də aktualdır. Kəskin iqtisadi-siyasi dönüş mərhələsində - mədəniyyətimizdə yeni istiqamətlərin təşəkkülünə çəhd edildiyi, ədəbiyyatımızda “oxucu böhranının” yaşanıldığı, oxucunun “ədəbi dilemma” qarşısında qaldığı bir dönəmdə, çox əlamətdar və sevindirici haldır ki, İlyas Əfəndiyevin oxucu auditoriyası öz çevrəsini mütəmadi olaraq genişləndirməkdədir. Mən əminəm ki, zaman keçdikcə ədibin yaradıcılığına olan maraq daha da artacaq.
İlyas Əfəndiyev haqqında söz deyərkən onun novator bir sənətkar olduğunu bir daha xüsusi vurğulamaq lazım gəilir. Novatorluq - sözün müsbət mənasında, inqilabçılıq deməkdir. Amma “ədəbi inqilabçılar” bir çox başqa inqilabçı “həmkarlarından” fərqli olaraq “böyük depressiyalardan” çıxış yolunu terror və repressiyalarda deyil, insan mənəviyyatının kamilləşməsində, ağlın və ürəyin nəfs üzərində qələbəsində görürlər. Bütün dövrlərin öz novator şəxsiyyətləri yetişir və bu prosesdə, şübhəsiz ki, obyektiv və subyektiv amillərin, bir az da sadə şəkildə formulə etsək - sosial və şəxsi keyfiyyətlərin çulğaşması müstəsna rol oynayır. İ. Əfəndiyev öz dövrünün övladıdır. Yaşadığı zamanın ictimai mahiyyət daşıyan kataklizm və kolliziyaları yazıçının əsərlərində bütün mahiyyət və nüansları ilə əks olunmuşdur.
İlyas Əfəndiyev, sözün müəyyən, həm də geniş mənasında, artıq vurğuladığımız kimi, daha çox gəncliyin yazıçısıdır. Təkcə ona görə yox ki, onun əksər əsərlərinin əksər qəhrəmanları gənclərdir və yazıçı bütün yaradıcılığı boyu gəncləri və gəncliyi narahat edən problemləri “iri planda” təqdim etməyə çalışmış və buna müvəffəq olmuşdur. Bu, həm də ona görə belədir ki, yazıçı öz gənc həmkarlarına daim diqqət və qayğı ilə yanaşmış, özü də yorulmaz gənclik ehtirası ilə yazıb-yaratmışdır. İ. Əfəndiyevin ibrətamiz və mənalı həyat yolu bir də onu sübut edir ki, yazıçının ən böyük vəzifəsi onun əsərləri, ən böyük sərvəti isə oxucu məhəbbətidir. Yeri gəlmişkən, təəssüf hissi ilə qeyd etmək istəyirəm ki, ədəbiyyata yenicə qədəm qoyan bəzi qələm sahibləri “gənclik” anlayışını bir çox hallarda sırf fizioloji anlamda dərk və ya interpretasiya edirlər. Əslində isə, sənətdə novatorluq və gənclik, bir missiyadır və bədbəxtlikdən (həm də xoşbəxtlikdən) bu nəsnəyə yaş senzi tətbiq etmək qətiyyən mümkün deyildir. Necə deyərlər, gənc nadanın qocalanda müdrikləşəcəyinə inam bəsləmək, elə gənc müdrikin qocalanda nadan olacağına inanmaq qədər absurddur.
Müdrik adam özünün elə bütün yaşlarında müdrikdir. O ki qaldı yaşa, hər bir böyük söz adamı, yaşadığı zamandan və məkandan asılı olmayaraq daim gəcdir. Ümumiyyətlə, qüdrətli söz qocalmır. Deməli, o sözün sahibləri də daim gəncdir. Bu mənada İlyas Əfəndiyev, sözü heç zaman qocalmayacaq bir sənətkardır. O, epoxal-zaman iyerarxiyasına mənsubluğu baxımından, öz böyük sələflərinin - Mirzə Fətəlinin, Mirzə Cəlilin, Haqverdiyevin, Cabbarlının varisidir.
Və nəhayət, İlyas Əfəndiyev hansısa regionun yox, böyük Azərbaycanın yazıçısıdır.
P.S. Mən bu yazıda İlyas Əfəndiyevin çoxşaxəli yaradıcılığını səciyyələndirən ayrı-ayrı əsərlər və həmin əsərlərdəki ayrı-ayrı obrazlar üzərində deyil, sənətkarın ədəbi fəaliyyətini şərtləndirən başlıca ədəbi paradiqmalar üzədində dayanmağı daha məqbul hesab etdim. Bəzən induktiv səciyyə daşıyan araşdırmalar, nəhəng sənətkarların böyük palitrada, qlobal miqyasda təqdimatına mane olur. İlyas Əfəndiyev böyük problemləri böyük sözün qüdrəti ilə təqdim edən yazıçıdır. Bu cür sənətkarlar haqqında söhbət açarkən bütün hallarda və zamanlarda yalnız indiki zamanda, yəni müasirlik müstəvisində danışmaq lazım gəlir.
Müəllifin bütün yazıları - Firuz MUSTAFA
Bölməyə aid digər xəbərlər
29-07-2020, 09:23
Firuz MUSTAFA - Türk və hindu dillərinin kök yaxınlığı haqda... - Firuz Mustafa yazır
4-07-2020, 01:05
Firuz MUSTAFA - Rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun əmək kitabçası… - Firuz Mustafa yazır
1-07-2020, 20:38
Firuz MUSTAFA - Oljas Süleymenov: “Azərbaycan həmişə ürəyimdədir...” - Firuz Mustafa yazır
Milli Qəhrəman Pəhlivan Fərzəliyevin oğlu deyir ki, 44 günlük savaşda iştirak etmək arzusu həyata keçməsə də, döyüşlərin şiddətli vaxtında atasının şəhid olduğu Xəzəz dağını ziyarət edə bilib
Şair deyir ki, nə tənqidçiləri qınayır, nə də pul verib onlara tənqid adı altında tərif yazdıranları
Əks-kəşfiyyat xidmətinin sabiq rəhbəri deyir ki, hava hücumu reallaşarsa, itkilər böyük ola bilər
Eyni tamaşada həm Dövşanı, həm də Tülkünü səsləndirən Aygül Ağayeva deyir ki, kuklaçı olmaq çox çətindir
Məhəmməd Şahməmmədli “Apatiya”nı şedevr hesab etmir və filmdə səhvlərin olduğunu deyir
