21:36 / 26-04-2024
Prezident İlham Əliyevin Almaniyaya işgüzar səfəri başa çatıb - Fotolar
20:58 / 26-04-2024
İlham Əliyevlə Olaf Şolts birgə mətbuat konfransı keçiriblər
20:46 / 26-04-2024
Azərbaycan və Almaniya prezidentləri görüşüb - (Yenilənib) - Fotolar
19:35 / 26-04-2024
43 pişiyi ac-susuz saxlayan şəxsi həbs ediblər
19:06 / 26-04-2024
Rusların hücum etmək istədiyi iki xəstəxana təcili boşaldılır
18:43 / 26-04-2024
Türk dövlətləri parlamentlərinin komitə sədrləri Xankəndi və Şuşaya səfər ediblər - (Yenilənib) - Foto
18:41 / 26-04-2024
İsveç Latviyaya qoşun və zirehli texnika göndərir
18:36 / 26-04-2024
Blinken Pekində Çini hədələyib
18:20 / 26-04-2024
20-yə yaxın məhbus həbsxanadan qaçmağa cəhd edib - Foto
18:15 / 26-04-2024
Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhəddə koordinatlar dəqiqləşdirilir
18:08 / 26-04-2024
Erməni deputatlar saxlanılıb
17:58 / 26-04-2024
Ermənistan XİN: "Azərbaycandan sülh sazişinə dair təkliflər almışıq"
17:39 / 26-04-2024
"Beşiktaş" daha bir futbolçu ilə müqaviləni yeniləyib
17:30 / 26-04-2024
İlham Əliyev Almaniyada tədbirə qatılıb - (Yenilənib) - Fotolar
17:23 / 26-04-2024
Prezident İlham Əliyev BƏƏ-nin sənaye və qabaqcıl texnologiyalar naziri ilə görüşüb
17:15 / 26-04-2024
Quba-Xaçmaz Regional filialına müdir təyinatı olub
16:58 / 26-04-2024
“Krokus”dakı terror aktına görə daha bir şübhəli saxlanılıb
16:56 / 26-04-2024
Prezident İlham Əliyev Almaniya XİN rəhbəri ilə görüşüb - Foto
16:11 / 26-04-2024
Azərbaycanda partiya rəhbəri həbs edilib
16:05 / 26-04-2024
Əli Əsədov daha bir qərar imzalayıb
15:52 / 26-04-2024
Qəzzada daha 51 dinc sakin həlak olub
15:46 / 26-04-2024
Avtomobil şirkəti daha bir yeniliyə imza atıb - Fotolar
15:33 / 26-04-2024
Keçmiş rektor son söz üçün məhkəmədən yenə vaxt istəyib
15:14 / 26-04-2024
Azərbaycan prezidenti Almaniya kansleri ilə görüşüb - (Yenilənib) - Fotolar
14:06 / 26-04-2024
Rusiyanın yeni silahı ABŞ-a məxsus peykləri vura biləcək
13:54 / 26-04-2024
"Qarabağ" klubu cərimələnib
13:28 / 26-04-2024
Naxçıvan Nazirlər Kabinetinə Aparat rəhbəri təyin edilib
13:21 / 26-04-2024
Tehran-Tel-Əviv qarşıdurmasının növbəti dayanacağı haradadır?
13:07 / 26-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)
18:56 / 22-04-2024
Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin təkbətək görüşü olub - (Yenilənib) - Fotolar
00:11 / 23-04-2024
Sağlam və uzun ömür yaşamağın 10 asan yolu var - Siyahı
09:53 / 22-04-2024
Ümid nəğməsi - Etibar Cəbrayıloğlu yazır
13:54 / 22-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç olub - (Yenilənib)
14:10 / 23-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı yola salınıb - (Yenilənib)
16:10 / 22-04-2024
Ölkələr sürətlə silahlanır - Ümumi hərbi xərclər 2,4 trilyon dolları keçib
16:58 / 23-04-2024
İlham Əliyev “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” beynəlxalq forumda iştirak edir - (Yenilənib)
14:03 / 24-04-2024
Professor Nəsib Quliyev özünü güllələyib
00:05 / 23-04-2024
Abramoviç yeni futbol klubunu Avropanın ən yaxşısı edəcək
00:02 / 23-04-2024
Məşhur boksçu Mayk Tayson şirkətin səfiri olub
17:30 / 26-04-2024
İlham Əliyev Almaniyada tədbirə qatılıb - (Yenilənib) - Fotolar
00:45 / 22-04-2024
Türkiyədə yenə zəlzələ olub
Nəsr. N əsr. Nə sirr? - Firuz Mustafa yazır
Tarix: 06-07-2020 15:02 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
(Nəsrin inkişaf trayektoriyası)
Nəsr kompasının əqrəbi hara istiqamətlənib?
Bəzən “ədəbi kəşflər”i elmin “məhək daşı”ndan keçirərək yeni “nəticələr” əldə etməyə çalışırlar.
Elmlə ədəbiyyat (sənət) arasında bərabərlik işarəsi qoymaq, çox vaxt predmetsiz söhbətlərin “baş mövzusu”na çevrilir.
Elmlə ədəbiyyat (sənət) arasında əkslik işarəsi qoymaq da elə elmlə ədəbiyyat (sənət) arasında bərabərlik işarəsi qoymağa bərabərdir.
Elmi və ədəbi idrakı bir-birindən ayıran məsafə, onları birləşdırən məsafə ilə eynidir.
Dünyanın dərk edilməsində yalnız iki metoddan istifadə olunur: elmi və bədii metod. Birinci halda konkret ölçülər, ikincidə isə bədii təxəyyül başlıca rol oynayır. Elmi axtarışlar, xüsusən də ciddi elmi araşdırmalar, konkret sahənin tədqiqinə yönəlir. Hər bir elm sahəsinin öz parametr, paradiqma və tədqiqat instrumentləri olur. Burada (ən çox da “dəqiq” elmlərdə) çox şey, yəni əldə olunan nəticələr, adətən, mübahisəsiz qəbul olunur; yəni, başqa sözlə, 2x2=4-dür. Amma bədii yaradıcılıqda konkretlikdən danışmaq bir az çətindir. Görünür elə bu səbəbdəndir ki, elm sahəsində çalışan adamların biliyi, səviyyəsi, miqyası, habelə ortaya qoyduğu əsər və kəşflərin siqləti (və eləcə də o əsərlərin tətbiqi sahəsi və gəliri-çıxarı) daha aydın görünür və mütəxəssislər tərəfindən çox vaxt mübahisəsiz qəbul olunur. Di gəl ki, bədii yaradıcılıqla məşğul olanların uğurlarının dəyərləndirilməsində, adətən (və ya çox vaxt) mütəxəssislərlə yanaşı, oxucu-tamaşaçı auditoriyası da iştirak edir. Bəzən kütlənin verdiyi qiymət daha həlledici hesab olunur və nəticədə hansısa tənqidçi tərəfindən zəif hesab olunan əsəri oxucu təqdir edir.
Təfəkkür daha çox elmi idraka, duyğu isə bədii idraka söykənir. Əgər məndən soruşsalar ki, gerçəkliyin dərki baxımından hansı metodun tərəfdarıyam, düşünmədən deyərdim: mən bu məsələdə harmoniyaya üstünlük verirəm.
Bəs elmi metod bədii yaradıcılığa ziddirmi? Məncə, ədəbi janrlardan dramaturgiya elmə daha yaxındır. Hər halda, savadsız (və ya aztəhsilli, azmütaliəli) adam dramaturgiya ilə məşğul ola bilməz. Amma ədəbiyyat tarixinə yüzlərlə şairin adı bəllidir ki, maraqlı şeir nümunələri yaradıb, amma təhsili, savadı olmayıb. Təbii ki, mən bunu söyləməklə heç də şairlərin hamısının savadsız olduğunu və ya savada ehtiyac duymadığını iddia etmək istəmirəm. Əksinə, yükcək səviyyəli şeirin mayası elmdən yoğrulmalıdır. Bəs dramaturgiyanın “elmiliyi” nədədir? “Elmilik” bu janrın öz mahiyyətindən irəli gəlir. Bir az da “elmi-fəlsəfi” formulə ilə ifadə edilsə belə demək olar: əgər digər ədəbi janrlar induktiv metoda üstünlük verirsə və daha çox təkcəni, xüsusi olanı öyrənirsə, dramaturgiya deduktivliyə, ümuminin öyrənilməsinə üstünlük verir. Hər bir istedadla yazılmış dram əsəri insanın və həyatın müəyyən bir modelidir. Dramaturq ona verilmiş konkret müstəvidə (səhnədə) konkret vaxt ərzində (təxminən iki saatda) öz tamaşaçılarına öz “modelini” təqdim edir. Söhbətimizin mövzusu bir qədər fərqli olduğu üçün drdamaturgiya ilə bağlı söhbətə burada nöqtə qoyuram.
Bəs mövcud “harmoniyada” nəsrin yeri necədir və bu barədə nə demək olar?.. Nəsr - ədəbiyyatın ağır çaplı “silahıdır”. Ümumiyyətlə, hər hansı bır milli ədəbiyyatın mahiyyəti, ölçü-biçisi, səviyyəsi barədə nəsr daha obyektiv mənzərə yaradır.
Böyük nəsri olmayan ədəbiyyatın böyük mədəniyyətlər platstında yeri yoxdur. Ədəbiyyat nəhəng okean kimidir: orada kiçik qayıqlar o qədər də nəzərə çarpmır.
Mən hansı nəsrə üstünlük verirəm? İndiki halda bu suala konkret cavab vermək çox çətindir. Amma mən (imkan daxilində) indiyəcən mövcud olmuş ədəbi materiallara və həmin materialların təhlilinə əsaslanaraq ümumiyyətlə nəsri şaquli və üfqi istiqamətlərinə görə qruplaşdırmağa çalışmışam. Və onu da ehtimal edirəm ki, öz mülahizələrimdə nə qədər obyektiv olmağa çalışsam belə, yəqin ki, müəyyən subyektivizmə yol vermiş olacağam. Hər halda, ümumiləşdirməyə çalışıb deyə bilərəm ki, üç qrup nəsr mövcuddur.
Birinci qrupa mənsub olan nəsrdən arxiv qoxusu gəlir. Orada hər şey köhnədir və sözün pis mənasında tanış, kəsif qoxu ürəkaçmayan aura yaradır. Bunlar elə əsl arxiv malı, arxiv ədəbiyyatıdır.
İkinci qrupa aid olan əsərlər də “arxiv” anlamı ilə bağlıdır; belə ki, həmin zümrəyə daxil olan yazıçılar öz “ideya-evlərini” çox vaxt hamının gördüyü müstəvidə tikirlər. Əvvəldən məlum olur ki, hər şey “planauyğun” aparılır. Bu cür yazıçıları məncə “arxitektor” nasirlər sırasına aid etmək olar. Məsələn, Düma.
Elə üçüncü qrupa aid etdiyimiz nasirlərin yaradıcılığının mahiyyətində də “arxiv” leksemi dayanır; bu qism yazıçılar daha çox alt qatlara enməklə məşğul olur, öz “qazıntıları” zamanı qiymətli “tapıntılar” əldə edirlər. Bu cür yazıçıları isə arxeoloq yazıçılar adlandırmaq olar. Məsələn, Dostoyevski.
...Müşahidə və faktlar göstərir ki, zamanın ayrı-ayrı mərhələsində ədəbiyyat müxtəlif regionlarda müxtəlif səviyyələrdə inkişaf etmişdir. Sual meydana çıxır: bəs bu faktorun bir obyektiv səbəbi varmı? Mənim cavabım belədir: bu cür inkişafın kökündə təkcə bir səbəb yox, bütöv bir səbəblər silsiləsi dayanır. Bunun üçün ilk növbədə böyük ədəbiyyatın (indiki halda söhbət nəsrdən gedir) intişar tapdığı areal və arenanı nəzərdən keçirmək lazımdır.
Yeri gəlmişkən xatırladım ki, böyük nəsrin, xüsusən, roman janrının yaranış tarixi o qədər də qədim deyildir. Doğrudur, Homerin, Nizaminin məşhur poemalarını roman janrına aid edənlər də yox deyildir. Mən epoxal səciyyəli bir sıra dahiyanə poetik əsərlərdə roman janrının elementlərinə təsadüf edildiyini inkar edə bilmərəm. Amma indiki halda sırf nəsrlə yazılmış əsərdən, romandan söhbət gedir.
Ədəbiyyat tarixçiləri (araşdırıcılar) uzun müddət “İlk roman nə vaxt və harada meydana gəlmişdir?”- sualına konkret cavab axtarmışlar. Cavablar müxtəlif olsa da, əksər tədqiqatçılar “konsensusa” gələ bilmişlər. Beləliklə, deyə bilərik ki, ilk roman nümunəsi (XI əsrdə) Yaponiyada meydana gəlmişdir; “Gendzu haqqında əhvalat” adlı bu əsərin müəllifi Murazaki Sukubi olmuşdur. Sonrakı mərhələdə (XII əsrdə) ərəb yazıçısı İbn Tufail “Avtodidaktik fəlsəfə” adlı alleqorik xarakterli roman yaratmışdır. Dünya ədəbiyyatının, xüsusən, roman janrının şedevrləri hesab olunan “Qarqantua və Pantaqruel” (müəllifi fransız yazıçısı Rable) XVI əsrdə, “Don Kixot” romanı (müəllifi ispan yazıçısı Servantes) XVII əsrdə, “Robinzon Kruzo” romanı isə (müəllifi ingilis yazıçısı Defo) XVIII əsrdə meydana gəlmişdir.
Bütün bunlar öz yerində. Yəqin ki, ən böyük nəsr hadisəsi on doqquzuncu əsr Fransası ilə bağlıdır. Burada biz, əsasən, roman janrında qələmə alınmış klassik nümunələri nəzərdə tuturuq.
Konkret mənzərəni dərk etmək üçün elə həmin dövrdə, daha doğrusu, 19-cu yüzilliyin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış nəhəng ədəbi simaların adlarınıca xatırlatmaq kifayət edər: Hüqo, Balzak, Merime, Zolya, Mopassan, Senakur, Renar, Jorj Sand, Düma, Qonkur qardaşları və s.
On doqqyzuncu əsrin ikinci yarısından etibarən böyük nəsrin təşəbbüsünü ruslar ələ aldılar. Rusiyanın Tolstoy, Dostoyevski, Turgenev, Gertsen, Saltıkov-Şedrin, Qonçarov, Çexov kimi söz və fikir adamları o dövrdə böyük ədəbiyyata - böyük nəsrə öz pozulmaz möhürlərini vurdular.
İyirminci əsrin birinci yarısında böyük prozanın inkişafı əsasən ingilisdilli yazıçılarla bağlıdır; bunların əksəriyyətini İngiltərə və Amerikada yaşayan sənətkarlar təşkil edir: Drayzer, Cek London, Heminquey, Folknep, Şou, Uayld, Qolsuorsi, Forster, Moem və b. Onu da xatırlatmaq pis olmazdı ki, həmin dövrdə - iyirminci əsrin birinci yarısında ingilis dilində yazıb-yaratmış nasirlərdən bir çoxu (məs., Nabokov, Bellou və b.) qeyri-ingilis əsilli olmuşlar.
Gələk iyirmincı əsrin ikinci yarısına; artıq bu dövrdə təşəbbüsü “ispan dillilər” ələ keçirirlər; xüsusən, Latın Amerikası nəsri ön plana keçir. Bizcə bəzi adları xatırlatmaq yerinə düşər: Markes, Borxes, Kortasar, Koelo və b. Bu siyahıdakı adlara yenilərini də əlavə etmək olar.
Mən adları çəkilən bu dillərdən heç birində yazmıram və təbii ki, ən azından buna görə həmin təsnifatı aparakən maksimum dərəcədə obyektiv olmağa çalışmışam. Lakin mən heç də iddia edib deyə bilmərəm ki, ədəbiyyatın inkişafı əvvəlcədən müəyyənləşmiş hansısa bir qanunla bağlıdır; yox, bu, saat əqrəbi deyil ki, konkret bir ardıcıllıqla bir qütbdən o birinə adlasın. Amma mənim gəldiyim bir sıra qənaətlər var. Məsələn, onlardan biri: ədəbiyyatın inkişafının əsasında heç də, bəzilərinin tez-tez xatırlatdıqları bir amil - güclü iqtisadiyyat dayanmır. Burada ictimai-siyasi-sosial amillər daha həlledici rol oynayır.
İkinci qənaətim: qəribə də olsa deyim ki, əksər hallarda böyük sənət əsərləri güclü diktatura, siyasi senzura şəraitində meydana gəlib. Yuxarıda adını çəkdiyim sənətkarların yaşadığı dövrü yada salmaq deyilənlərin təsdiqi üçün məncə yetərli faktdır. Yeri gəlmişkən, bəyan edirəm ki, mən qətiyyən senzura və diktatura tərəfdarı deyiləm. Sadəcə olaraq, onu demək istəyirəm ki, çox vaxt azad sözə nostalji qeyri-azad rejimlərdə daha qabarıq şəkildə duyulur. Əlbəttə, burada da söhbət sənət adamlarının üzləşdiyi şəxsi maddi problem və məhrumiyyətlərdən getmir. Ona qalsa, müəyyən istisnalarla, böyük sənətkarların çoxu öz şəxsi həyatlarını kifayət qədər dolğun və mənalı yaşayıblar.
Üçüncü qənaətim: böyük ədəbiyyat həm də böyük daxili energiyaya, böyük mənəvi coğrafiyaya və bir də böyük dil faktoruna malik ölkələrdə meydana gəlir. Mənə elə gəlir ki, cırtdan dövlətlərin böyük ədəbiyyatı ola bilməz. Etiraz edib deyə bilərlər ki, bir çox kiçik dövlətlərin böyük ədəbi simaları olmuşdur.
Doğrudur. Amma gəlin görək onlar hansı dillərdə yaşayıb-yaratmışlar? Elə götürək Nobel mükafatı laureatlarından bir neçəsini. Məsələn, Semuel Bekket milliyyətcə irland olsa da ingilis və fransızca, nigeriyalı Vole Şoyinka, afrikalı Kutzee, Trinidar yazıçısı Uolkott öz əsərlərini ingiliscə yazmışdır. Yəhudi Zinger və Miloş isə polyak dilində yazmağa üstünlük vermişlər. Yeri gəlmişkən, milliyyətcə çukça olan Yuri Rıtxeu, milliyyətcə qırğız olan Çingiz Aytmatov məhz rus dili vasitəsi ilə dünyaya çıxa bilmişlər. Bu cür misallar çoxdur. Mən bu qənaətdəyəm ki, böyük mənaları yalnız zəngin dillər vasitəsi ilə ifadə etmək olar.
...Dünyanın zəngin dillər ailəsində türk dilləri çox mühüm yer tutur.
Təəssüf ki, bizim bəzi tənqidçilərimiz arabir öz çıxışlarında ədəbiyyatımızı və ədəbi dilimizi aşağılamağa çalışırlar. Belələrinə görə, bizdə diqqəti cəlb edən ədəbi nümunələr ya çox azdır, ya da ki, yox dərəcəsindədir. Bu cür inkarçı mövqedə dayananlar bizim Vətən yazıçılarını, adətən, rus ədibləri ilə müqayisə edərək az qala bütün hallarda bütün parametrlər üzrə üstünlüyü ikincilərə verirlər. Mən qətiyyən rus ədəbiyyatının böyük nümayəndələrinin dünya ədəbiyyatına misilsiz təsirini inkar edə bilmərəm. Artıq yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, 19-cu əsrin ikinci yarısında dünya nəsrinin ab-havasını rus yazıçıları müəyyənləşdirmiş, 20-ci əsrdə bu missiya ingilisdilli xalqlara “ötürülmüş” və sonrakı mərhələdə rus ədəbiyyatı sovet ədəbiyyatının bir qolu kimi inkişaf eməyə basşlamışdır. Həmin dövrün ən epoxal yazıçısı, çox güman ki, Şoloxov olmuşdur. Şoloxovun ölümündən sonra Aytmatov erasının başladığını inkar etmək üçünsə, ən azı, ədəbi vicdanla vidalaşmaq lazımdır.
O ki qaldı rus və Azərbaycan ədəbiyyatının nicbətinə, “hər cür müqayisə yersiz” olsa da, belə bir qarşılıqlı müqayisənin aparılması mümkündür. Xatırladaq ki, 20-ci əsrin ortalarından etibarən rus ədəbiyyatına yeni parlaq ədəbi simalar gəlməyə başladı. Bunlar Y.Kazakov, Y.Trifonov, V.Astafyev, V.Şukşin, V.Rasputin, V.Belov, A.Bitov və başqaları idi. Bu həmin dövr idi ki, sonrakı mərhələdə tənqidçilərin bəzilərinin ciddi, bəzilərinin isə istehza ilə “Sovet ədəbiyyatı klassikləri” adlandırdıqları Şoloxov, Fadeyev, Simonov, Fedin, Leonov kimi ədiblər ədəbiyyatda artıq öz zəruri və böyük sözlərini demişdilər.
Ədalət naminə demək lazımdır ki, həmin mərhələ sovetlər birliyinin əksər xalqlarının ədəbi-mədəni həyatında renessans dövrü kimi səciyyələndirilə bilər. Ədəbiyyata 50-ci illərdə qədəm qoyan, siyasi “mülayimləşmə” dövründə- altmışıncı illərdə ön plana çıxan Azərbaycan yazıçıları da bu dövrdə digər regionlarda - o vaxtkı nəhəng ölkənin müxtəlif guşələrində yaşayan həmkarları kimi və bir çox hallarda onlardan daha fəal və cəsarətli şəkildə konkret ədəbi mövqe nümayiş etdirməyə başladılar. İ.Hüseynov, S.Əhmədov, İ.Məlikzadə, Ə.Əylisli, Anar, Elçin və bir çox başqalarının əsərləri bir sıra önəmli cəhətlətinə görə, müəyyən mənada, onların öz yaşıdları olan rus yazıçılarına da örnək hesab edilə bilər.
Bu gün ədəbiyyatımızın sovet dövrü nümayəndələrini və o cümlədən “60-cıları” tənqid etmək az qala bir “ənənə” halını alıb. Əslində, belə bir cəhddə bulunmaq çox gülünc və mənasız təsir bağışlayır. Ən azı ona görə ki, insanı bir zamanlar içində yaşadığı tarıxdən qoparıb kənara atmaq qeyri-mümkündür; “zamandankənar” insanın və ədəbiyyatın mövcudluğu yalnız absurd teatrda özünə vəsiqə alıb yaşaya bilər.
...Mənə elə gəlir ki, yuxarıda xatırlatdığım “dövrilik sisteminə” müvafiq olaraq zamanın “ədəbi oxu” və ya ədəbi zamanın ölçü şkalası təzədən Şərqə doğru istiqamət götürmüşdür. Diqqət yetirin: fransız, rus, ingilis, ispandilli ədəbiyyat. İndiyəcən ədəbiyyat tarixinin (ələlxüsus, nəsrin) simasını məhz bu xalqların ədəbi korifeyləri müəyyən etmişlər.
Bu gün isə artıq türkdilli xalqların ədəbiyyatı özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymaqdadır. Ədəbi intıbahın uğurları öz nəticələsini bütün gücü və miqyası ilə hansısa N və ya X əsrində yox, çox yaxın illərdə göstərəcək. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün uzun-uzadı misal və sitatlar gətirməyə ehtiyac yoxdur. Mən bu sözləri deməklə heç də peyğəmbərlik etmək iddiasında bulunmuram. Sadəcə, əlahəzrət fakt - son illərin qiymətli sənət əsərləri ğöz qabağındadır. Bu gün türk dünyasının ədəbi arenasında qələm çalan N qədər istedadlı nasirin adını çəkmək olar. Həyatda olduğu kimi ədəbiyyatda da (sənətdə də) estafet əldən-ələ keçir. Bunun sirri nədədir?
Bəzən gerçəkliyi axtaramağa lüzum qalmır, o, öz-özünə zühur edir.
...Dünyada iki cür gerçəklik var: elmi və ədəbi gerçəklik. Bunların arasındakı uzaqlıq və yaxınlıq məsafəsi eynidir.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 06-07-2020 15:02 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
(Nəsrin inkişaf trayektoriyası)
Nəsr kompasının əqrəbi hara istiqamətlənib?
Bəzən “ədəbi kəşflər”i elmin “məhək daşı”ndan keçirərək yeni “nəticələr” əldə etməyə çalışırlar.
Elmlə ədəbiyyat (sənət) arasında bərabərlik işarəsi qoymaq, çox vaxt predmetsiz söhbətlərin “baş mövzusu”na çevrilir.
Elmlə ədəbiyyat (sənət) arasında əkslik işarəsi qoymaq da elə elmlə ədəbiyyat (sənət) arasında bərabərlik işarəsi qoymağa bərabərdir.
Elmi və ədəbi idrakı bir-birindən ayıran məsafə, onları birləşdırən məsafə ilə eynidir.
Dünyanın dərk edilməsində yalnız iki metoddan istifadə olunur: elmi və bədii metod. Birinci halda konkret ölçülər, ikincidə isə bədii təxəyyül başlıca rol oynayır. Elmi axtarışlar, xüsusən də ciddi elmi araşdırmalar, konkret sahənin tədqiqinə yönəlir. Hər bir elm sahəsinin öz parametr, paradiqma və tədqiqat instrumentləri olur. Burada (ən çox da “dəqiq” elmlərdə) çox şey, yəni əldə olunan nəticələr, adətən, mübahisəsiz qəbul olunur; yəni, başqa sözlə, 2x2=4-dür. Amma bədii yaradıcılıqda konkretlikdən danışmaq bir az çətindir. Görünür elə bu səbəbdəndir ki, elm sahəsində çalışan adamların biliyi, səviyyəsi, miqyası, habelə ortaya qoyduğu əsər və kəşflərin siqləti (və eləcə də o əsərlərin tətbiqi sahəsi və gəliri-çıxarı) daha aydın görünür və mütəxəssislər tərəfindən çox vaxt mübahisəsiz qəbul olunur. Di gəl ki, bədii yaradıcılıqla məşğul olanların uğurlarının dəyərləndirilməsində, adətən (və ya çox vaxt) mütəxəssislərlə yanaşı, oxucu-tamaşaçı auditoriyası da iştirak edir. Bəzən kütlənin verdiyi qiymət daha həlledici hesab olunur və nəticədə hansısa tənqidçi tərəfindən zəif hesab olunan əsəri oxucu təqdir edir.
Təfəkkür daha çox elmi idraka, duyğu isə bədii idraka söykənir. Əgər məndən soruşsalar ki, gerçəkliyin dərki baxımından hansı metodun tərəfdarıyam, düşünmədən deyərdim: mən bu məsələdə harmoniyaya üstünlük verirəm.
Bəs elmi metod bədii yaradıcılığa ziddirmi? Məncə, ədəbi janrlardan dramaturgiya elmə daha yaxındır. Hər halda, savadsız (və ya aztəhsilli, azmütaliəli) adam dramaturgiya ilə məşğul ola bilməz. Amma ədəbiyyat tarixinə yüzlərlə şairin adı bəllidir ki, maraqlı şeir nümunələri yaradıb, amma təhsili, savadı olmayıb. Təbii ki, mən bunu söyləməklə heç də şairlərin hamısının savadsız olduğunu və ya savada ehtiyac duymadığını iddia etmək istəmirəm. Əksinə, yükcək səviyyəli şeirin mayası elmdən yoğrulmalıdır. Bəs dramaturgiyanın “elmiliyi” nədədir? “Elmilik” bu janrın öz mahiyyətindən irəli gəlir. Bir az da “elmi-fəlsəfi” formulə ilə ifadə edilsə belə demək olar: əgər digər ədəbi janrlar induktiv metoda üstünlük verirsə və daha çox təkcəni, xüsusi olanı öyrənirsə, dramaturgiya deduktivliyə, ümuminin öyrənilməsinə üstünlük verir. Hər bir istedadla yazılmış dram əsəri insanın və həyatın müəyyən bir modelidir. Dramaturq ona verilmiş konkret müstəvidə (səhnədə) konkret vaxt ərzində (təxminən iki saatda) öz tamaşaçılarına öz “modelini” təqdim edir. Söhbətimizin mövzusu bir qədər fərqli olduğu üçün drdamaturgiya ilə bağlı söhbətə burada nöqtə qoyuram.
Bəs mövcud “harmoniyada” nəsrin yeri necədir və bu barədə nə demək olar?.. Nəsr - ədəbiyyatın ağır çaplı “silahıdır”. Ümumiyyətlə, hər hansı bır milli ədəbiyyatın mahiyyəti, ölçü-biçisi, səviyyəsi barədə nəsr daha obyektiv mənzərə yaradır.
Böyük nəsri olmayan ədəbiyyatın böyük mədəniyyətlər platstında yeri yoxdur. Ədəbiyyat nəhəng okean kimidir: orada kiçik qayıqlar o qədər də nəzərə çarpmır.
Mən hansı nəsrə üstünlük verirəm? İndiki halda bu suala konkret cavab vermək çox çətindir. Amma mən (imkan daxilində) indiyəcən mövcud olmuş ədəbi materiallara və həmin materialların təhlilinə əsaslanaraq ümumiyyətlə nəsri şaquli və üfqi istiqamətlərinə görə qruplaşdırmağa çalışmışam. Və onu da ehtimal edirəm ki, öz mülahizələrimdə nə qədər obyektiv olmağa çalışsam belə, yəqin ki, müəyyən subyektivizmə yol vermiş olacağam. Hər halda, ümumiləşdirməyə çalışıb deyə bilərəm ki, üç qrup nəsr mövcuddur.
Birinci qrupa mənsub olan nəsrdən arxiv qoxusu gəlir. Orada hər şey köhnədir və sözün pis mənasında tanış, kəsif qoxu ürəkaçmayan aura yaradır. Bunlar elə əsl arxiv malı, arxiv ədəbiyyatıdır.
İkinci qrupa aid olan əsərlər də “arxiv” anlamı ilə bağlıdır; belə ki, həmin zümrəyə daxil olan yazıçılar öz “ideya-evlərini” çox vaxt hamının gördüyü müstəvidə tikirlər. Əvvəldən məlum olur ki, hər şey “planauyğun” aparılır. Bu cür yazıçıları məncə “arxitektor” nasirlər sırasına aid etmək olar. Məsələn, Düma.
Elə üçüncü qrupa aid etdiyimiz nasirlərin yaradıcılığının mahiyyətində də “arxiv” leksemi dayanır; bu qism yazıçılar daha çox alt qatlara enməklə məşğul olur, öz “qazıntıları” zamanı qiymətli “tapıntılar” əldə edirlər. Bu cür yazıçıları isə arxeoloq yazıçılar adlandırmaq olar. Məsələn, Dostoyevski.
...Müşahidə və faktlar göstərir ki, zamanın ayrı-ayrı mərhələsində ədəbiyyat müxtəlif regionlarda müxtəlif səviyyələrdə inkişaf etmişdir. Sual meydana çıxır: bəs bu faktorun bir obyektiv səbəbi varmı? Mənim cavabım belədir: bu cür inkişafın kökündə təkcə bir səbəb yox, bütöv bir səbəblər silsiləsi dayanır. Bunun üçün ilk növbədə böyük ədəbiyyatın (indiki halda söhbət nəsrdən gedir) intişar tapdığı areal və arenanı nəzərdən keçirmək lazımdır.
Yeri gəlmişkən xatırladım ki, böyük nəsrin, xüsusən, roman janrının yaranış tarixi o qədər də qədim deyildir. Doğrudur, Homerin, Nizaminin məşhur poemalarını roman janrına aid edənlər də yox deyildir. Mən epoxal səciyyəli bir sıra dahiyanə poetik əsərlərdə roman janrının elementlərinə təsadüf edildiyini inkar edə bilmərəm. Amma indiki halda sırf nəsrlə yazılmış əsərdən, romandan söhbət gedir.
Ədəbiyyat tarixçiləri (araşdırıcılar) uzun müddət “İlk roman nə vaxt və harada meydana gəlmişdir?”- sualına konkret cavab axtarmışlar. Cavablar müxtəlif olsa da, əksər tədqiqatçılar “konsensusa” gələ bilmişlər. Beləliklə, deyə bilərik ki, ilk roman nümunəsi (XI əsrdə) Yaponiyada meydana gəlmişdir; “Gendzu haqqında əhvalat” adlı bu əsərin müəllifi Murazaki Sukubi olmuşdur. Sonrakı mərhələdə (XII əsrdə) ərəb yazıçısı İbn Tufail “Avtodidaktik fəlsəfə” adlı alleqorik xarakterli roman yaratmışdır. Dünya ədəbiyyatının, xüsusən, roman janrının şedevrləri hesab olunan “Qarqantua və Pantaqruel” (müəllifi fransız yazıçısı Rable) XVI əsrdə, “Don Kixot” romanı (müəllifi ispan yazıçısı Servantes) XVII əsrdə, “Robinzon Kruzo” romanı isə (müəllifi ingilis yazıçısı Defo) XVIII əsrdə meydana gəlmişdir.
Bütün bunlar öz yerində. Yəqin ki, ən böyük nəsr hadisəsi on doqquzuncu əsr Fransası ilə bağlıdır. Burada biz, əsasən, roman janrında qələmə alınmış klassik nümunələri nəzərdə tuturuq.
Konkret mənzərəni dərk etmək üçün elə həmin dövrdə, daha doğrusu, 19-cu yüzilliyin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış nəhəng ədəbi simaların adlarınıca xatırlatmaq kifayət edər: Hüqo, Balzak, Merime, Zolya, Mopassan, Senakur, Renar, Jorj Sand, Düma, Qonkur qardaşları və s.
On doqqyzuncu əsrin ikinci yarısından etibarən böyük nəsrin təşəbbüsünü ruslar ələ aldılar. Rusiyanın Tolstoy, Dostoyevski, Turgenev, Gertsen, Saltıkov-Şedrin, Qonçarov, Çexov kimi söz və fikir adamları o dövrdə böyük ədəbiyyata - böyük nəsrə öz pozulmaz möhürlərini vurdular.
İyirminci əsrin birinci yarısında böyük prozanın inkişafı əsasən ingilisdilli yazıçılarla bağlıdır; bunların əksəriyyətini İngiltərə və Amerikada yaşayan sənətkarlar təşkil edir: Drayzer, Cek London, Heminquey, Folknep, Şou, Uayld, Qolsuorsi, Forster, Moem və b. Onu da xatırlatmaq pis olmazdı ki, həmin dövrdə - iyirminci əsrin birinci yarısında ingilis dilində yazıb-yaratmış nasirlərdən bir çoxu (məs., Nabokov, Bellou və b.) qeyri-ingilis əsilli olmuşlar.
Gələk iyirmincı əsrin ikinci yarısına; artıq bu dövrdə təşəbbüsü “ispan dillilər” ələ keçirirlər; xüsusən, Latın Amerikası nəsri ön plana keçir. Bizcə bəzi adları xatırlatmaq yerinə düşər: Markes, Borxes, Kortasar, Koelo və b. Bu siyahıdakı adlara yenilərini də əlavə etmək olar.
Mən adları çəkilən bu dillərdən heç birində yazmıram və təbii ki, ən azından buna görə həmin təsnifatı aparakən maksimum dərəcədə obyektiv olmağa çalışmışam. Lakin mən heç də iddia edib deyə bilmərəm ki, ədəbiyyatın inkişafı əvvəlcədən müəyyənləşmiş hansısa bir qanunla bağlıdır; yox, bu, saat əqrəbi deyil ki, konkret bir ardıcıllıqla bir qütbdən o birinə adlasın. Amma mənim gəldiyim bir sıra qənaətlər var. Məsələn, onlardan biri: ədəbiyyatın inkişafının əsasında heç də, bəzilərinin tez-tez xatırlatdıqları bir amil - güclü iqtisadiyyat dayanmır. Burada ictimai-siyasi-sosial amillər daha həlledici rol oynayır.
İkinci qənaətim: qəribə də olsa deyim ki, əksər hallarda böyük sənət əsərləri güclü diktatura, siyasi senzura şəraitində meydana gəlib. Yuxarıda adını çəkdiyim sənətkarların yaşadığı dövrü yada salmaq deyilənlərin təsdiqi üçün məncə yetərli faktdır. Yeri gəlmişkən, bəyan edirəm ki, mən qətiyyən senzura və diktatura tərəfdarı deyiləm. Sadəcə olaraq, onu demək istəyirəm ki, çox vaxt azad sözə nostalji qeyri-azad rejimlərdə daha qabarıq şəkildə duyulur. Əlbəttə, burada da söhbət sənət adamlarının üzləşdiyi şəxsi maddi problem və məhrumiyyətlərdən getmir. Ona qalsa, müəyyən istisnalarla, böyük sənətkarların çoxu öz şəxsi həyatlarını kifayət qədər dolğun və mənalı yaşayıblar.
Üçüncü qənaətim: böyük ədəbiyyat həm də böyük daxili energiyaya, böyük mənəvi coğrafiyaya və bir də böyük dil faktoruna malik ölkələrdə meydana gəlir. Mənə elə gəlir ki, cırtdan dövlətlərin böyük ədəbiyyatı ola bilməz. Etiraz edib deyə bilərlər ki, bir çox kiçik dövlətlərin böyük ədəbi simaları olmuşdur.
Doğrudur. Amma gəlin görək onlar hansı dillərdə yaşayıb-yaratmışlar? Elə götürək Nobel mükafatı laureatlarından bir neçəsini. Məsələn, Semuel Bekket milliyyətcə irland olsa da ingilis və fransızca, nigeriyalı Vole Şoyinka, afrikalı Kutzee, Trinidar yazıçısı Uolkott öz əsərlərini ingiliscə yazmışdır. Yəhudi Zinger və Miloş isə polyak dilində yazmağa üstünlük vermişlər. Yeri gəlmişkən, milliyyətcə çukça olan Yuri Rıtxeu, milliyyətcə qırğız olan Çingiz Aytmatov məhz rus dili vasitəsi ilə dünyaya çıxa bilmişlər. Bu cür misallar çoxdur. Mən bu qənaətdəyəm ki, böyük mənaları yalnız zəngin dillər vasitəsi ilə ifadə etmək olar.
...Dünyanın zəngin dillər ailəsində türk dilləri çox mühüm yer tutur.
Təəssüf ki, bizim bəzi tənqidçilərimiz arabir öz çıxışlarında ədəbiyyatımızı və ədəbi dilimizi aşağılamağa çalışırlar. Belələrinə görə, bizdə diqqəti cəlb edən ədəbi nümunələr ya çox azdır, ya da ki, yox dərəcəsindədir. Bu cür inkarçı mövqedə dayananlar bizim Vətən yazıçılarını, adətən, rus ədibləri ilə müqayisə edərək az qala bütün hallarda bütün parametrlər üzrə üstünlüyü ikincilərə verirlər. Mən qətiyyən rus ədəbiyyatının böyük nümayəndələrinin dünya ədəbiyyatına misilsiz təsirini inkar edə bilmərəm. Artıq yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, 19-cu əsrin ikinci yarısında dünya nəsrinin ab-havasını rus yazıçıları müəyyənləşdirmiş, 20-ci əsrdə bu missiya ingilisdilli xalqlara “ötürülmüş” və sonrakı mərhələdə rus ədəbiyyatı sovet ədəbiyyatının bir qolu kimi inkişaf eməyə basşlamışdır. Həmin dövrün ən epoxal yazıçısı, çox güman ki, Şoloxov olmuşdur. Şoloxovun ölümündən sonra Aytmatov erasının başladığını inkar etmək üçünsə, ən azı, ədəbi vicdanla vidalaşmaq lazımdır.
O ki qaldı rus və Azərbaycan ədəbiyyatının nicbətinə, “hər cür müqayisə yersiz” olsa da, belə bir qarşılıqlı müqayisənin aparılması mümkündür. Xatırladaq ki, 20-ci əsrin ortalarından etibarən rus ədəbiyyatına yeni parlaq ədəbi simalar gəlməyə başladı. Bunlar Y.Kazakov, Y.Trifonov, V.Astafyev, V.Şukşin, V.Rasputin, V.Belov, A.Bitov və başqaları idi. Bu həmin dövr idi ki, sonrakı mərhələdə tənqidçilərin bəzilərinin ciddi, bəzilərinin isə istehza ilə “Sovet ədəbiyyatı klassikləri” adlandırdıqları Şoloxov, Fadeyev, Simonov, Fedin, Leonov kimi ədiblər ədəbiyyatda artıq öz zəruri və böyük sözlərini demişdilər.
Ədalət naminə demək lazımdır ki, həmin mərhələ sovetlər birliyinin əksər xalqlarının ədəbi-mədəni həyatında renessans dövrü kimi səciyyələndirilə bilər. Ədəbiyyata 50-ci illərdə qədəm qoyan, siyasi “mülayimləşmə” dövründə- altmışıncı illərdə ön plana çıxan Azərbaycan yazıçıları da bu dövrdə digər regionlarda - o vaxtkı nəhəng ölkənin müxtəlif guşələrində yaşayan həmkarları kimi və bir çox hallarda onlardan daha fəal və cəsarətli şəkildə konkret ədəbi mövqe nümayiş etdirməyə başladılar. İ.Hüseynov, S.Əhmədov, İ.Məlikzadə, Ə.Əylisli, Anar, Elçin və bir çox başqalarının əsərləri bir sıra önəmli cəhətlətinə görə, müəyyən mənada, onların öz yaşıdları olan rus yazıçılarına da örnək hesab edilə bilər.
Bu gün ədəbiyyatımızın sovet dövrü nümayəndələrini və o cümlədən “60-cıları” tənqid etmək az qala bir “ənənə” halını alıb. Əslində, belə bir cəhddə bulunmaq çox gülünc və mənasız təsir bağışlayır. Ən azı ona görə ki, insanı bir zamanlar içində yaşadığı tarıxdən qoparıb kənara atmaq qeyri-mümkündür; “zamandankənar” insanın və ədəbiyyatın mövcudluğu yalnız absurd teatrda özünə vəsiqə alıb yaşaya bilər.
...Mənə elə gəlir ki, yuxarıda xatırlatdığım “dövrilik sisteminə” müvafiq olaraq zamanın “ədəbi oxu” və ya ədəbi zamanın ölçü şkalası təzədən Şərqə doğru istiqamət götürmüşdür. Diqqət yetirin: fransız, rus, ingilis, ispandilli ədəbiyyat. İndiyəcən ədəbiyyat tarixinin (ələlxüsus, nəsrin) simasını məhz bu xalqların ədəbi korifeyləri müəyyən etmişlər.
Bu gün isə artıq türkdilli xalqların ədəbiyyatı özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymaqdadır. Ədəbi intıbahın uğurları öz nəticələsini bütün gücü və miqyası ilə hansısa N və ya X əsrində yox, çox yaxın illərdə göstərəcək. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün uzun-uzadı misal və sitatlar gətirməyə ehtiyac yoxdur. Mən bu sözləri deməklə heç də peyğəmbərlik etmək iddiasında bulunmuram. Sadəcə, əlahəzrət fakt - son illərin qiymətli sənət əsərləri ğöz qabağındadır. Bu gün türk dünyasının ədəbi arenasında qələm çalan N qədər istedadlı nasirin adını çəkmək olar. Həyatda olduğu kimi ədəbiyyatda da (sənətdə də) estafet əldən-ələ keçir. Bunun sirri nədədir?
Bəzən gerçəkliyi axtaramağa lüzum qalmır, o, öz-özünə zühur edir.
...Dünyada iki cür gerçəklik var: elmi və ədəbi gerçəklik. Bunların arasındakı uzaqlıq və yaxınlıq məsafəsi eynidir.
Müəllifin bütün yazıları - Firuz MUSTAFA
Bölməyə aid digər xəbərlər
29-07-2020, 09:23
Firuz MUSTAFA - Türk və hindu dillərinin kök yaxınlığı haqda... - Firuz Mustafa yazır
4-07-2020, 01:05
Firuz MUSTAFA - Rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun əmək kitabçası… - Firuz Mustafa yazır
1-07-2020, 20:38
Firuz MUSTAFA - Oljas Süleymenov: “Azərbaycan həmişə ürəyimdədir...” - Firuz Mustafa yazır
Milli Qəhrəman Pəhlivan Fərzəliyevin oğlu deyir ki, 44 günlük savaşda iştirak etmək arzusu həyata keçməsə də, döyüşlərin şiddətli vaxtında atasının şəhid olduğu Xəzəz dağını ziyarət edə bilib
Şair deyir ki, nə tənqidçiləri qınayır, nə də pul verib onlara tənqid adı altında tərif yazdıranları
Əks-kəşfiyyat xidmətinin sabiq rəhbəri deyir ki, hava hücumu reallaşarsa, itkilər böyük ola bilər
Eyni tamaşada həm Dövşanı, həm də Tülkünü səsləndirən Aygül Ağayeva deyir ki, kuklaçı olmaq çox çətindir
Məhəmməd Şahməmmədli “Apatiya”nı şedevr hesab etmir və filmdə səhvlərin olduğunu deyir
