16:01 / 20-05-2025
Ər arvadını öldürərək Kür çayına atıb
15:55 / 20-05-2025
Tramp sülh danışıqlarından çıxa bilər: “Bu, mənim müharibəm deyil”
15:43 / 20-05-2025
Xamnəi ABŞ-la danışıqlardan müsbət nəticə gözləmir
15:34 / 20-05-2025
İlham Əliyevlə Viktor Orban görüşüb
14:50 / 20-05-2025
III Çarlz Azərbaycan prezidentinə məktub göndərib - Mətn
14:47 / 20-05-2025
Kral Salman İlham Əliyevə məktub ünvanlayıb
14:30 / 20-05-2025
Sabah güclü külək əsəcək - Xəbərdarlıq
14:29 / 20-05-2025
Rusiyaya qarşı 17-ci sanksiya paketi təsdiqlənib
14:20 / 20-05-2025
Qarabağa növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)
14:04 / 20-05-2025
İlham Əliyev Macarıstanda işgüzar səfərdədir - Fotolar
14:00 / 20-05-2025
İcra başçısı onları vəzifədən azad edib
13:33 / 20-05-2025
Hindistan Ermənistanın silah bazarında Rusiyanı əvəz edir
13:08 / 20-05-2025
Sumqayıtdakı zavodda partlayış olub - (Yenilənib)
13:02 / 20-05-2025
Limana və gəmilərə hücum ola bilər
12:59 / 20-05-2025
İki direktora şiddətli töhmət veriblər
12:51 / 20-05-2025
“Son zəng” iyunun 14-də çalınacaq
12:34 / 20-05-2025
Pakistan və Hindistan razılaşıb
12:22 / 20-05-2025
Ərdoğan vasitəçilikdən nə qazanır?
12:01 / 20-05-2025
Un neçəyədir? - Açıqlama
11:56 / 20-05-2025
Əleyhdarları lüks təyyarəni Trampdan almaq istəyirlər
11:34 / 20-05-2025
Üç ölkə İsraili sanksiyalarla hədələyir
11:20 / 20-05-2025
Tramp: Vatikanda danışıqlar aparmaq çox yaxşı olar
11:16 / 20-05-2025
İsrail əsgərləri daha 45 fələstinlini öldürüb
11:03 / 20-05-2025
İki məktəbin direktoru vəzifədən azad edilib
10:55 / 20-05-2025
700-yə yaxın əcnəbi Azərbaycandan çıxarılıb
10:47 / 20-05-2025
Dünyanın ilk həkimsiz xəstəxanası açılıb
10:33 / 20-05-2025
Qabiliyyət imtahanlarına qeydiyyat başlayır
10:07 / 20-05-2025
Sülh danışıqlarını Brüsseldə müzakirə edəcəklər
09:33 / 20-05-2025
Tramp Rusiyaya yeni sanksiyalar tətbiq etməyəcək
09:24 / 20-05-2025
Bakıda "GlobE Network"un altıncı plenar iclası keçirilir - Yenilənib
15:02 / 16-05-2025
15 gün sovetlərsiz yaşayan Lənkəran...
09:51 / 16-05-2025
Professor: Əsas şüar “Vahid vətən, vahid dövlət, vahid bayraq!” ola bilər
17:37 / 16-05-2025
Türkiyənin qlobal rolu artır, təsir imkanları genişlənir - Partiya sədri
18:20 / 15-05-2025
Ukrayna prezidenti Türkiyədə səfərdədir - (Yenilənib)
01:38 / 16-05-2025
“Avroviziya-2025”-in finalçıları bəlli olub - Siyahı
08:45 / 16-05-2025
Çindən Qazaxıstana turist axını var
16:59 / 15-05-2025
Mükafat alan məşhur aktyor prezidentə etiraz edir
18:40 / 15-05-2025
Şəmkirdə ət dükanları niyə bağlanıb? - Açıqlama
10:38 / 17-05-2025
Venera planetində yaşayış mümkündür
14:21 / 16-05-2025
İlham Əliyev Avropa İttifaqı rəhbərləri ilə görüşüb - Fotolar
12:20 / 16-05-2025
“Əmək pensiyaları haqqında” qanun dəyişib
08:33 / 16-05-2025
Məşhur müğənni hücuma görə həbs edilib
Atam... - Firuz Mustafa yazır
Tarix: 26-08-2020 20:32 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
Atam Qədimalı Mustafayevin və dünyadan köçmüş bütün ataların əziz xatirəsinə ithaf edirəm
O, cəmi 55 il ömür sürmüşdür. Bu il doğulduğu vaxtdan 100, vəfat etdiyi vaxtdansa 45 il keçir.
Qışın ilk ayı, yəni yanvar gələndə anam sanki kimdənsə öz narazılığını bildirərək deyərdi: “Bircə bu qara gəlmiş tez çıxıb getsəydi...” Bəli, o, sanki qışın bu soyuq-qarlı ayını təbiət hadisəsindən daha çox, konkret bir şəxs kimi təsəvvür edirdi. Elə yanvarın arxasınca da üzünü bir daha görmək istəmədiyi, xoşlamadığı hansısa adamın qarasınca deyinirmiş kimi, bir qədər ehtiyatla da olsa gileylənərdi. “Ehtiyatla gileylənərdi” ifadəsini bilərəkdən işlədirəm. Çünki anam təbiəti, onun bütün fəsillərini xoşlayardı. Bəs o, görəsən qışın bu ilk ayını niyə belə könülsüz qarşılayırdı?
Doğrusu, mən əvvəllər anamın - Firəngiz Rəhim qızının, yanvar ayından niyə belə gileyli olduğunun səbəbini anışdıra bilmirdim. Axı anam yanvarın “arxasınca” danışanda hələ dünyanın düz olan vaxtıydı, Bakıda məşum və məlum qırğın baş verməmişdi. Bəs o yanvarı niyə belə “qınayırdı”? Müəyyən bir vaxtdan sonra onun bu soyuq aya belə “soyuq” münasibətinin “sirrini” özüm üçün aydınlaşdırdım: atam Qədimalı Mustafayev yanvar ayında dünyasını dəyişmişdi.
Sonralar anamın “yamanladığı” bu “qara gəlmiş” yanvarın rəngi daha da tündləşdi. Aradan illər keçəndən sonra qanlı 20 Yanvar baş verdi. Sonra anamın qardaşı, yəni mənim dayım, yazıçı Nahid Hacızadə yanvar ayında dünyasını dəyişdi. Qardaşının ölümü anamı sarsıtmışdı. Aradan düz bir il keçmiş anamın özü də bu dünya ilə vidalaşdı- yanvar ayında... Bu bəyaz ayı indi mən də qara rəngdə təsəvvür edirəm.
Qəribədir, bu doğma adamların hamısı (atam, dayım və anam) müxtəlif illərin eyni ayında, ard-arda sıralanmış günlərində dünyalarını dəyişdilər: 19, 20 və 21 yanvarda... Və bundan da az qəribə olmayan orası idi ki, onların hər üçü bu dünyaya baharda, mart ayında, Novruz bayramı ərəfəsində göz açmışdılar.
İndi mən atam haqda yazıram. Bu il onun 100 yaşı tamam olacaqdı. Bu, yuvarlaq bir tarixdir, yubiley yaşıdır. Cəmi 55 illik bir ömür yaşadı atam. İndi 45 ildir ki, biz onsuzuq, yəni Atasızıq.
Atam Qədimalı Mustafayev 1920-ci ildə Gədəbəy bölgəsində, Şınıx mahalının İsalı kəndində doğulub. Onun atası, yəni mənim babam Mehrəli Mustafa oğlu əvvəllər, çarlıq dövründə kəndin ağsaqqalı-kəndxudası, sonralar sovetlər dövründə isə şura sədri vəzifəsində çalışıb. Yaşadığı mahalda sayılıb-seçilən adamlardan olub. 1934-cü ildə babamı “xalq düşməni” kimi güllələyəndə atamın cəmi 14 yaşı vardı. Babamdan sonra böyük ailənin bütün yükü (onun dörd oğul, üç qız övladı olub) nənəm Bahar xanımın çiyninə düşüb. Bahar nənəm çox zabitəli və həm də mütərəqqi qadın olub. Çalışıb ki, övladlarının hamısına təhsil versin. Buna qismən nail də olub.
Müharibə başlayanda atamgil - ailədəki dörd qardaşın hamısı müharibəyə könüllü gediblər. Böyük əmim tezliklə tərxis edilsə də ailənin digər övladları hərbin bütün ağırlığını öz gözləri ilə görüblər. Əmilərimdən biri döyüşdə həlak olub, digəri yaralanıb.
O, müharibədən əvvəl Gəncə Pedaqoji Texnikumunu bitirmişdi. Onunla eyni ildə doğulmuş, orta məktəbin eyni sinfində oxumuş görkəmli alim, akademik Firudin Köçərli sonralar atamdan söhbət düşəndə deyirdi: “Mən rəhmətlik Qədimalı müəllimlə texnikuma eyni vaxtda daxil oldum. Xəstəliyimə görə bir il ləngidim. Sonralar yenə Gəncədə təhsilimizi birgə davam etdirdik. Hər gün bir yerdə olurduq. Çox çalışqan adam idi...” Əslində onlar əmioğlu, daha doğrusu əmizadə idilər. Atamın babası Mustafa ilə Firudin müəllimin babası Köçəri doğma qardaş idilər. Onların hamısı İsa kişinin övladları, törəmələri idi. Elə kəndimiz də babamız İsanın adını daşıyır - İsalı.
Texnikumu bitirəndən sonra atam bir müddət kəndimizdə müəllim işləyib. O, öz seçdiyi sənətə çox bağlı idi. Amma tezliklə başlayan müharibənin od-alov püskürən ağzına könüllü atılan o vaxtkı vətənpərvər gənclərdən biri də atam oldu. O, müxtəlif döyüş bölgələrində vuruşmuşdu. Son xidməti yeri Uzaq Şərq olmuşdu. O, bir çox həmvətənlərimizlə birgə əvvəlcə alman faşistlərinə, sonralar isə yapon Kvantun ordusuna qarşı döyüşlərdə iştirak etmişdi. Atam 15 avqust 1945-ci il tarixindən, yəni Yaponiyanın kapitulyasiyasından sonra da bir müddət “soyuq cəbhədə” olmuşdu.
Atam müharibədən sonra qiyabi yolla Rus dili institutunda təhsilini davam etdirdi. O vaxtlar rus dili müəllimlərinə ehtiyac çox idi. Atamın çox yüksək dil öyrənmə qabiliyyəti vardı. Müharibədən əvvəl də rus dilinə və ədəbiyyatına marağı çox olub. Söhbət düşəndə deyərdi ki, dil bilməyim müharibədə də karıma gəlirdi. Bəzən komandirin təklifi ilə özümüzünkülər üçün (o, azərbaycanlı əsgərləri nəzərdə tuturdu-F.M.) qəzetlərdən gərəkli məlumatlar oxuyub tərcümə edirdim...
Müharibədən sağ-salamat geri dönən gənc müəllim Qədimalı Mustafayevin öz iş-gücündən şikayətlənməyə elə bir ehtiyacı yox idi. Sevdiyi sahədə fəaliyyət göstərirdi. Kollektivdə böyük hörməti vardı. Amma müəllim qıtlığı özünü qabarıq göstərirdi. Məsələn, rayonun bir çox məktəblərində alman və fransız dili dərslərini vaxtilə hərbi əsirlikdə olan adamlar keçirdi. Ali təhsilli tarix, ədəbiyyat, riyaziyyat müəllimlərinə də ehtiyac çox idi. Atam məhz Firudin Köçərlinin təşəbbüsü ilə yenidən ali məktəbə sənəd verir və indiki BDU-nun filologiya fakültəsinə (qiyabi) qəbul olunur.
Həmin illər dumanlı şəkildə də olsa mənim yadımdadır. Atam ildə iki dəfə Bakıya, imtahanlara gedirdi. Gələndə özüylə çoxlu kitablar gətirirdi. O, indi məktəbdə həm rus dili, həm də Azərbaycan dili dərslərini tədris edirdi. Ona görə də evimizdəki rəflərdə bu dillərin hər ikisində kifayət qədər kitablar vardı. Atam bəzən avtoqraflı kitablar da gətirirdi. Axı indi ona dərs deyənlərin əksəriyyəti görkəmli alimlər idi. Müəllimlər arasında atamla həmyaş olanlar da vardı. O vaxtkı gənc universitet müəllimlərindən Əlövsət Abdullayevin, Gülhüseyn Hüseynoğlunun, Ağamusa Axundovun, Kamal Talıbzadənin öz dəst-xətləri ilə yazdıqları avtoqraflı kitabların bir qismi hələ də evimizdə, atamın köhnə kitab rəfində qalmaqdadır. Onun özünün isə hüsnxətt və kalliqrafiya üçün nümunə ola biləcək gözəl xətti vardı. Bizim attestatları adətən o yazardı.
Öz universitet müəllimləri haqda daim ehtiramla söhbət açardı. Atamın bəzi ifadələri yadımdadır: “Cəfər Xəndan müəllimin qeyri-adi yaddaşı var. Bəzən saatlarla şeir və sitatlar deyir”.
“Abdulla Şaiqlə görüşümüz oldu. Mən onu nəhəng görünüşlü bir adam kimi təsəvvür edirdim. Sən demə bəstəboy, yomsa bir adammış. Oğlu Kamal müəllimin çiynindəndir. Şaiqlə Səməd Vurğun bacanaqdır”.
“Biz dekanımızın təşəbbüsü ilə Süleyman Rəhimovun evində olduq. O, ucaboy, nəhəng bir adamdır. Yazdıqları evin bir küncündə üst-üstə qalaqlanmışdı. Döşəmədən ta tavana qədər ucalan bu əlyazmaların “boyu” onun öz boyundan ucadır”.
“Mir Cəlal müəllim biləndə ki, mən Şınıxdan, Gədəbəydənəm, çox məmnun oldu. Əli Rəsulovu soruşdu. Dedim ki, Əli müəllim bizim maarif müdirimizdir. Ta yaxın qohum olduğumuzu demədim. Bilirdim ki, Əli Rəsulovla vaxtilə birlikdə çalışıb. Hər ikisi yaşıddır, hər ikisi Gədəbəydə lap cavan vaxtlarında məktəb direktoru olub”.
“Məmmədhüseyn Təhmasib mənə dedi ki, sən gəl öz rayonunuzun folklor nümunələrini topla, hətta, gələcəkdə mövzu götürüb elmi iş yaza bilərsən”.
Azərbaycan və rus dillərində mütaliə etməyi sevərdi. Bir dəfə mən tələbə olarkən onun əlində Mikayıl Müıfiqlə bağlı bir kitabça gördüm. Soruşdum ki, bəraət alana qədər Müşfiq barədə məlumatın vardımı? “Əlbəttə, - dedi.- Bəz hələ Gəncədə oxuyanda onun yazdıqları ilə tanış idik. Elə ölümünü də orada eşitdik. Müşfiq kimi çoxlarını əsassız yerə məhv etdilər...”
Atamla birlikdə universitetdə o dövrün bir çox tanınmış adamları, dövlət və mədəniyyət xadimləri də qiyabi təhsil alırdılar. Tələbə dostları ilə çəkilmiş fotoların əksəriyyəti sonralar it-bata düşdü. Tanınmış müğənni, Xalq artisti Gülxar Həsənova da atamla filoloji təhsil almışdı. Səhnəmizin “Ərəbzəngisi” atamın xətrini çox istəyirdi, ona kitablar, səsyazısı olan “vallar” göndərirdi.
Atam hədsiz dərəcədə ciddi adam idi. Təkcə biz yox, kəndin əksər adamları, xüsusən cavanlar onu görəndə özlərini yığışdırardılar. O, şit zarafat edən, qeybətcil, kobud-köntöy adamları xoşlamazdı. Daha doğrusu, bu cür adamlarla arada uzun bir məsafə saxlayardı. Özü də arada tövsiyə edərdi: “Ağzının sözünü bilməyən adamlardan nə qədər uzaq olsan, o qədər yaxşıdır...”
Amma həvəslə, ürəklə ünsiyyət qurduğu adamlar da az deyildi. Bacanağı Cahan Bayramovla bəzən saatlarla söhbət edərdi. Cahan kişi də müharibənin od-alovundan keçmiş adamdı.
Kimisə tərifləməyi xoşlamasa da arada söz düşəndə bacılarının həyat yoldaşları haqda xoş sözlər deyərdi: “Yeznələrin hər üçü ağlı başında olan, fikri-zikri ailəsində olan adamlardır”. Demək olar ki, bacıuşaqlarının hamısı ali təhsil almışdı. Qardaşı oğlu Əsəd Mührəliyevlə və bacısı oğlu Xəlil Köçərli ilə təkcə əmi-dayi kimi yox, həm də aralarındakı yaş fərqinin azlığından dolayı, dost kimi davranırdı.
Hədsiz ciddiliyinə rəğmən xəfif yumoru da vardı. Xüsusilə Məhəmməd müəllim, Kərim müəllim, Əziz müəllim, Teymur müəllim, Tahir müəllim, Polad müəllim, Əşrəf müəllim, Müseyib müəllim, Xəlil müəllim, Yaqub müəllim, Həsən müəllim, Səlim müəllim, Fərrux müəllim və başqa həmkarları ilə incə zarafatları olardı.
Yadımdadır, bir dəfə dərs dediyi şagirdlərdən birinə inşa yazısından “aşağı qiymət” yazmışdı. Səbəb də bu idi ki, uşaq materialı kitabdan olduğu kimi, nöqtəbənöqtə köçürmüşdü. Məktəbli oğlan haray-həşir salmış, etirazını bildirmişdi. Atam kitabdan köçürülmüş parçanı ona göstərsə də bir nəticə hasil olmamışdı. Burada maraqlı olan bir nüans da vardı. Belə ki, şagirdin yazdığı, daha doğrusu, köçürdüyü mətndə gedən səhvin “günahkarı” dərslik olmuşdu. Yəni tədris olunan kitabda korrektorun diqqətsizliyi ucbatından səhv getmişdi və həmin səhvi uşaq olduğu kimi öz “inşasına” köçürmüşdü. Atamın yaxın qohumu olan valideynlər, yəni uşağın qiymətindən narazı olan ata-ana məktəbə gəlmişdi. Atam öz qohumlarına “vəziyyəti” izah etdi. Dedi ki, mətn kitabdan köçürülüb, özü də kitabdakı səhvlə birlikdə. “Qonaqlar” dedilər: “Qədimalı müəllim, yaxşı, biz siznən razı: uşaq kitabdan köçürüb. Bunu bildik. Deyirsiz ki, kitabda səhv gedib. Bunu da anladıq. Amma bir şeyi başa düşmədik: ay sağolmuş, tutaq ki, bu kitabın birində səhv olub, ikisində səhv olub... Ta bu qədər kitabın hamısında səhv ola bilərmi?” Sən demə, valideynlər “hazırlıqlı” gəliblərmiş. Belə ki, 9-cu siniflər üçün yazılmış “Ədəbiyyat” dərsliyinin bir neçə nüsxəsini qolutuqlarından çıxarıb göstərdilər... Atam ürəkdən güldü. İzah etməyə çalışdı ki, eyni bir kitabda olan səhv digərlərində də olur. Uşağın anası ciddi halda dedi: “Müəllim, onda belə çıxır ki, kitab yazanların da səhvi olur”. Atam gülə-gülə dedi ki, bəli, alimlərin də səhvi ola bilər, amma buradakı səhvi alimlər yox, bu kitabı çap edənlər buraxıb. Uşağın anası hazırcavablığını bildirdi: “Bax, görürsüzmü, biz kitabyazanın da səhvini tuturuq”. Hamı gülüşdü. Sonra atam onlara öz uşaqlarının təhsilinə belə diqqət yetirdiklərinə görə “sağ olun” deyib yola saldı.
Atam dünyasını dıyişən vaxt biz - bir ailənin üç övladı müxtəlif ali məktəblərdə tələbə idik. Bizdən kiçik bacı və qardaşımız hələ orta məktəbdə oxuyurdu. Atam üç oğlunun tələbə olduğundan gizli bir qürur duyurdu...
Aldığım bəd xəbər bütün gələcək düşüncələrimi, planlarımı alt-üst etdi. Atam elə məktəbdəcə, tənəffüs zamanı keçinmişdi. Ömründə xəstəliyin nə olduğunu bilməyən, müharibə alovlarından çıxan, sağlam, gümrah bir adam elə müəllimlər otağındakı kresloda öz gözlərini əbədi yummuşdu.
Atam həyatda imkanı çatan hər kəsə əl tutar, kömək edərdi. Kiməsə əlavə problem yaradanları xoşlamazdı. O, nəinki öz həyatı, hətta öz ölümü ilə də heç kəsə problem yaşatmadı.
Müharibə iştirakçısı kimi orden-medalları olsa da onları heç vaxt sinəsinə düzməzdi. Kommunist partiyası sıralarına müharibədə daxil olmuşdu. Amma... kazarmada baş verən yanğın nəticəsində onun və bir çox əsgər-zabit dostlarının partbileti yanmışdı. O, təzədən partiyaya bərpa olunmaq istəmirdi. Söhbət düşəndə səbəbini belə izah edərdi: “Təzədən bərpa olunmaq istəmirəm. Bir də gördün şərləyib deyəcəklər ki, partbileti özün bilərəkdən yandırmısan. Axı bizə bir vaxt “xalq düşməninin” ailəsi kimi baxıblar... Mənim dostlarımın neçəsini min bir bəhanə ilə partiyadan uzaqlaşdırıblar. Bax odur, həmyaşıdım, dostum, qonşum Tapdıq İsrafilov müharibədən sağ-salamat qayıtdı, amma bir bəhanə tapıb təzədən sürgün elədilər. Əvvəllər yazışırdıq... Stalin ölən ərəfədə məktubların arası kəsildi... Bu cür gedərgəlməzə göndərilənlər az olmadı...”
Bəli, bu il pedaqoq, ziyalı, minlərlə şagirdə dərs demiş atam Qədimalı Mustafayevin doğulduğu vaxtdan 100, vəfat etdiyi vaxtdansa 45 il keçir. O, cəmi 55 il ömür sürmüşdür. Amma o, bu qısa ömrü bütöv yaşamışdır.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 26-08-2020 20:32 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
(esse)
Atam Qədimalı Mustafayevin və dünyadan köçmüş bütün ataların əziz xatirəsinə ithaf edirəm
O, cəmi 55 il ömür sürmüşdür. Bu il doğulduğu vaxtdan 100, vəfat etdiyi vaxtdansa 45 il keçir.
Qışın ilk ayı, yəni yanvar gələndə anam sanki kimdənsə öz narazılığını bildirərək deyərdi: “Bircə bu qara gəlmiş tez çıxıb getsəydi...” Bəli, o, sanki qışın bu soyuq-qarlı ayını təbiət hadisəsindən daha çox, konkret bir şəxs kimi təsəvvür edirdi. Elə yanvarın arxasınca da üzünü bir daha görmək istəmədiyi, xoşlamadığı hansısa adamın qarasınca deyinirmiş kimi, bir qədər ehtiyatla da olsa gileylənərdi. “Ehtiyatla gileylənərdi” ifadəsini bilərəkdən işlədirəm. Çünki anam təbiəti, onun bütün fəsillərini xoşlayardı. Bəs o, görəsən qışın bu ilk ayını niyə belə könülsüz qarşılayırdı?
Doğrusu, mən əvvəllər anamın - Firəngiz Rəhim qızının, yanvar ayından niyə belə gileyli olduğunun səbəbini anışdıra bilmirdim. Axı anam yanvarın “arxasınca” danışanda hələ dünyanın düz olan vaxtıydı, Bakıda məşum və məlum qırğın baş verməmişdi. Bəs o yanvarı niyə belə “qınayırdı”? Müəyyən bir vaxtdan sonra onun bu soyuq aya belə “soyuq” münasibətinin “sirrini” özüm üçün aydınlaşdırdım: atam Qədimalı Mustafayev yanvar ayında dünyasını dəyişmişdi.
Sonralar anamın “yamanladığı” bu “qara gəlmiş” yanvarın rəngi daha da tündləşdi. Aradan illər keçəndən sonra qanlı 20 Yanvar baş verdi. Sonra anamın qardaşı, yəni mənim dayım, yazıçı Nahid Hacızadə yanvar ayında dünyasını dəyişdi. Qardaşının ölümü anamı sarsıtmışdı. Aradan düz bir il keçmiş anamın özü də bu dünya ilə vidalaşdı- yanvar ayında... Bu bəyaz ayı indi mən də qara rəngdə təsəvvür edirəm.
Qəribədir, bu doğma adamların hamısı (atam, dayım və anam) müxtəlif illərin eyni ayında, ard-arda sıralanmış günlərində dünyalarını dəyişdilər: 19, 20 və 21 yanvarda... Və bundan da az qəribə olmayan orası idi ki, onların hər üçü bu dünyaya baharda, mart ayında, Novruz bayramı ərəfəsində göz açmışdılar.
İndi mən atam haqda yazıram. Bu il onun 100 yaşı tamam olacaqdı. Bu, yuvarlaq bir tarixdir, yubiley yaşıdır. Cəmi 55 illik bir ömür yaşadı atam. İndi 45 ildir ki, biz onsuzuq, yəni Atasızıq.
Atam Qədimalı Mustafayev 1920-ci ildə Gədəbəy bölgəsində, Şınıx mahalının İsalı kəndində doğulub. Onun atası, yəni mənim babam Mehrəli Mustafa oğlu əvvəllər, çarlıq dövründə kəndin ağsaqqalı-kəndxudası, sonralar sovetlər dövründə isə şura sədri vəzifəsində çalışıb. Yaşadığı mahalda sayılıb-seçilən adamlardan olub. 1934-cü ildə babamı “xalq düşməni” kimi güllələyəndə atamın cəmi 14 yaşı vardı. Babamdan sonra böyük ailənin bütün yükü (onun dörd oğul, üç qız övladı olub) nənəm Bahar xanımın çiyninə düşüb. Bahar nənəm çox zabitəli və həm də mütərəqqi qadın olub. Çalışıb ki, övladlarının hamısına təhsil versin. Buna qismən nail də olub.
Müharibə başlayanda atamgil - ailədəki dörd qardaşın hamısı müharibəyə könüllü gediblər. Böyük əmim tezliklə tərxis edilsə də ailənin digər övladları hərbin bütün ağırlığını öz gözləri ilə görüblər. Əmilərimdən biri döyüşdə həlak olub, digəri yaralanıb.
O, müharibədən əvvəl Gəncə Pedaqoji Texnikumunu bitirmişdi. Onunla eyni ildə doğulmuş, orta məktəbin eyni sinfində oxumuş görkəmli alim, akademik Firudin Köçərli sonralar atamdan söhbət düşəndə deyirdi: “Mən rəhmətlik Qədimalı müəllimlə texnikuma eyni vaxtda daxil oldum. Xəstəliyimə görə bir il ləngidim. Sonralar yenə Gəncədə təhsilimizi birgə davam etdirdik. Hər gün bir yerdə olurduq. Çox çalışqan adam idi...” Əslində onlar əmioğlu, daha doğrusu əmizadə idilər. Atamın babası Mustafa ilə Firudin müəllimin babası Köçəri doğma qardaş idilər. Onların hamısı İsa kişinin övladları, törəmələri idi. Elə kəndimiz də babamız İsanın adını daşıyır - İsalı.
Texnikumu bitirəndən sonra atam bir müddət kəndimizdə müəllim işləyib. O, öz seçdiyi sənətə çox bağlı idi. Amma tezliklə başlayan müharibənin od-alov püskürən ağzına könüllü atılan o vaxtkı vətənpərvər gənclərdən biri də atam oldu. O, müxtəlif döyüş bölgələrində vuruşmuşdu. Son xidməti yeri Uzaq Şərq olmuşdu. O, bir çox həmvətənlərimizlə birgə əvvəlcə alman faşistlərinə, sonralar isə yapon Kvantun ordusuna qarşı döyüşlərdə iştirak etmişdi. Atam 15 avqust 1945-ci il tarixindən, yəni Yaponiyanın kapitulyasiyasından sonra da bir müddət “soyuq cəbhədə” olmuşdu.
Atam müharibədən sonra qiyabi yolla Rus dili institutunda təhsilini davam etdirdi. O vaxtlar rus dili müəllimlərinə ehtiyac çox idi. Atamın çox yüksək dil öyrənmə qabiliyyəti vardı. Müharibədən əvvəl də rus dilinə və ədəbiyyatına marağı çox olub. Söhbət düşəndə deyərdi ki, dil bilməyim müharibədə də karıma gəlirdi. Bəzən komandirin təklifi ilə özümüzünkülər üçün (o, azərbaycanlı əsgərləri nəzərdə tuturdu-F.M.) qəzetlərdən gərəkli məlumatlar oxuyub tərcümə edirdim...
Müharibədən sağ-salamat geri dönən gənc müəllim Qədimalı Mustafayevin öz iş-gücündən şikayətlənməyə elə bir ehtiyacı yox idi. Sevdiyi sahədə fəaliyyət göstərirdi. Kollektivdə böyük hörməti vardı. Amma müəllim qıtlığı özünü qabarıq göstərirdi. Məsələn, rayonun bir çox məktəblərində alman və fransız dili dərslərini vaxtilə hərbi əsirlikdə olan adamlar keçirdi. Ali təhsilli tarix, ədəbiyyat, riyaziyyat müəllimlərinə də ehtiyac çox idi. Atam məhz Firudin Köçərlinin təşəbbüsü ilə yenidən ali məktəbə sənəd verir və indiki BDU-nun filologiya fakültəsinə (qiyabi) qəbul olunur.
Həmin illər dumanlı şəkildə də olsa mənim yadımdadır. Atam ildə iki dəfə Bakıya, imtahanlara gedirdi. Gələndə özüylə çoxlu kitablar gətirirdi. O, indi məktəbdə həm rus dili, həm də Azərbaycan dili dərslərini tədris edirdi. Ona görə də evimizdəki rəflərdə bu dillərin hər ikisində kifayət qədər kitablar vardı. Atam bəzən avtoqraflı kitablar da gətirirdi. Axı indi ona dərs deyənlərin əksəriyyəti görkəmli alimlər idi. Müəllimlər arasında atamla həmyaş olanlar da vardı. O vaxtkı gənc universitet müəllimlərindən Əlövsət Abdullayevin, Gülhüseyn Hüseynoğlunun, Ağamusa Axundovun, Kamal Talıbzadənin öz dəst-xətləri ilə yazdıqları avtoqraflı kitabların bir qismi hələ də evimizdə, atamın köhnə kitab rəfində qalmaqdadır. Onun özünün isə hüsnxətt və kalliqrafiya üçün nümunə ola biləcək gözəl xətti vardı. Bizim attestatları adətən o yazardı.
Öz universitet müəllimləri haqda daim ehtiramla söhbət açardı. Atamın bəzi ifadələri yadımdadır: “Cəfər Xəndan müəllimin qeyri-adi yaddaşı var. Bəzən saatlarla şeir və sitatlar deyir”.
“Abdulla Şaiqlə görüşümüz oldu. Mən onu nəhəng görünüşlü bir adam kimi təsəvvür edirdim. Sən demə bəstəboy, yomsa bir adammış. Oğlu Kamal müəllimin çiynindəndir. Şaiqlə Səməd Vurğun bacanaqdır”.
“Biz dekanımızın təşəbbüsü ilə Süleyman Rəhimovun evində olduq. O, ucaboy, nəhəng bir adamdır. Yazdıqları evin bir küncündə üst-üstə qalaqlanmışdı. Döşəmədən ta tavana qədər ucalan bu əlyazmaların “boyu” onun öz boyundan ucadır”.
“Mir Cəlal müəllim biləndə ki, mən Şınıxdan, Gədəbəydənəm, çox məmnun oldu. Əli Rəsulovu soruşdu. Dedim ki, Əli müəllim bizim maarif müdirimizdir. Ta yaxın qohum olduğumuzu demədim. Bilirdim ki, Əli Rəsulovla vaxtilə birlikdə çalışıb. Hər ikisi yaşıddır, hər ikisi Gədəbəydə lap cavan vaxtlarında məktəb direktoru olub”.
“Məmmədhüseyn Təhmasib mənə dedi ki, sən gəl öz rayonunuzun folklor nümunələrini topla, hətta, gələcəkdə mövzu götürüb elmi iş yaza bilərsən”.
Azərbaycan və rus dillərində mütaliə etməyi sevərdi. Bir dəfə mən tələbə olarkən onun əlində Mikayıl Müıfiqlə bağlı bir kitabça gördüm. Soruşdum ki, bəraət alana qədər Müşfiq barədə məlumatın vardımı? “Əlbəttə, - dedi.- Bəz hələ Gəncədə oxuyanda onun yazdıqları ilə tanış idik. Elə ölümünü də orada eşitdik. Müşfiq kimi çoxlarını əsassız yerə məhv etdilər...”
Atamla birlikdə universitetdə o dövrün bir çox tanınmış adamları, dövlət və mədəniyyət xadimləri də qiyabi təhsil alırdılar. Tələbə dostları ilə çəkilmiş fotoların əksəriyyəti sonralar it-bata düşdü. Tanınmış müğənni, Xalq artisti Gülxar Həsənova da atamla filoloji təhsil almışdı. Səhnəmizin “Ərəbzəngisi” atamın xətrini çox istəyirdi, ona kitablar, səsyazısı olan “vallar” göndərirdi.
Atam hədsiz dərəcədə ciddi adam idi. Təkcə biz yox, kəndin əksər adamları, xüsusən cavanlar onu görəndə özlərini yığışdırardılar. O, şit zarafat edən, qeybətcil, kobud-köntöy adamları xoşlamazdı. Daha doğrusu, bu cür adamlarla arada uzun bir məsafə saxlayardı. Özü də arada tövsiyə edərdi: “Ağzının sözünü bilməyən adamlardan nə qədər uzaq olsan, o qədər yaxşıdır...”
Amma həvəslə, ürəklə ünsiyyət qurduğu adamlar da az deyildi. Bacanağı Cahan Bayramovla bəzən saatlarla söhbət edərdi. Cahan kişi də müharibənin od-alovundan keçmiş adamdı.
Kimisə tərifləməyi xoşlamasa da arada söz düşəndə bacılarının həyat yoldaşları haqda xoş sözlər deyərdi: “Yeznələrin hər üçü ağlı başında olan, fikri-zikri ailəsində olan adamlardır”. Demək olar ki, bacıuşaqlarının hamısı ali təhsil almışdı. Qardaşı oğlu Əsəd Mührəliyevlə və bacısı oğlu Xəlil Köçərli ilə təkcə əmi-dayi kimi yox, həm də aralarındakı yaş fərqinin azlığından dolayı, dost kimi davranırdı.
Hədsiz ciddiliyinə rəğmən xəfif yumoru da vardı. Xüsusilə Məhəmməd müəllim, Kərim müəllim, Əziz müəllim, Teymur müəllim, Tahir müəllim, Polad müəllim, Əşrəf müəllim, Müseyib müəllim, Xəlil müəllim, Yaqub müəllim, Həsən müəllim, Səlim müəllim, Fərrux müəllim və başqa həmkarları ilə incə zarafatları olardı.
Yadımdadır, bir dəfə dərs dediyi şagirdlərdən birinə inşa yazısından “aşağı qiymət” yazmışdı. Səbəb də bu idi ki, uşaq materialı kitabdan olduğu kimi, nöqtəbənöqtə köçürmüşdü. Məktəbli oğlan haray-həşir salmış, etirazını bildirmişdi. Atam kitabdan köçürülmüş parçanı ona göstərsə də bir nəticə hasil olmamışdı. Burada maraqlı olan bir nüans da vardı. Belə ki, şagirdin yazdığı, daha doğrusu, köçürdüyü mətndə gedən səhvin “günahkarı” dərslik olmuşdu. Yəni tədris olunan kitabda korrektorun diqqətsizliyi ucbatından səhv getmişdi və həmin səhvi uşaq olduğu kimi öz “inşasına” köçürmüşdü. Atamın yaxın qohumu olan valideynlər, yəni uşağın qiymətindən narazı olan ata-ana məktəbə gəlmişdi. Atam öz qohumlarına “vəziyyəti” izah etdi. Dedi ki, mətn kitabdan köçürülüb, özü də kitabdakı səhvlə birlikdə. “Qonaqlar” dedilər: “Qədimalı müəllim, yaxşı, biz siznən razı: uşaq kitabdan köçürüb. Bunu bildik. Deyirsiz ki, kitabda səhv gedib. Bunu da anladıq. Amma bir şeyi başa düşmədik: ay sağolmuş, tutaq ki, bu kitabın birində səhv olub, ikisində səhv olub... Ta bu qədər kitabın hamısında səhv ola bilərmi?” Sən demə, valideynlər “hazırlıqlı” gəliblərmiş. Belə ki, 9-cu siniflər üçün yazılmış “Ədəbiyyat” dərsliyinin bir neçə nüsxəsini qolutuqlarından çıxarıb göstərdilər... Atam ürəkdən güldü. İzah etməyə çalışdı ki, eyni bir kitabda olan səhv digərlərində də olur. Uşağın anası ciddi halda dedi: “Müəllim, onda belə çıxır ki, kitab yazanların da səhvi olur”. Atam gülə-gülə dedi ki, bəli, alimlərin də səhvi ola bilər, amma buradakı səhvi alimlər yox, bu kitabı çap edənlər buraxıb. Uşağın anası hazırcavablığını bildirdi: “Bax, görürsüzmü, biz kitabyazanın da səhvini tuturuq”. Hamı gülüşdü. Sonra atam onlara öz uşaqlarının təhsilinə belə diqqət yetirdiklərinə görə “sağ olun” deyib yola saldı.
Atam dünyasını dıyişən vaxt biz - bir ailənin üç övladı müxtəlif ali məktəblərdə tələbə idik. Bizdən kiçik bacı və qardaşımız hələ orta məktəbdə oxuyurdu. Atam üç oğlunun tələbə olduğundan gizli bir qürur duyurdu...
Aldığım bəd xəbər bütün gələcək düşüncələrimi, planlarımı alt-üst etdi. Atam elə məktəbdəcə, tənəffüs zamanı keçinmişdi. Ömründə xəstəliyin nə olduğunu bilməyən, müharibə alovlarından çıxan, sağlam, gümrah bir adam elə müəllimlər otağındakı kresloda öz gözlərini əbədi yummuşdu.
Atam həyatda imkanı çatan hər kəsə əl tutar, kömək edərdi. Kiməsə əlavə problem yaradanları xoşlamazdı. O, nəinki öz həyatı, hətta öz ölümü ilə də heç kəsə problem yaşatmadı.
Müharibə iştirakçısı kimi orden-medalları olsa da onları heç vaxt sinəsinə düzməzdi. Kommunist partiyası sıralarına müharibədə daxil olmuşdu. Amma... kazarmada baş verən yanğın nəticəsində onun və bir çox əsgər-zabit dostlarının partbileti yanmışdı. O, təzədən partiyaya bərpa olunmaq istəmirdi. Söhbət düşəndə səbəbini belə izah edərdi: “Təzədən bərpa olunmaq istəmirəm. Bir də gördün şərləyib deyəcəklər ki, partbileti özün bilərəkdən yandırmısan. Axı bizə bir vaxt “xalq düşməninin” ailəsi kimi baxıblar... Mənim dostlarımın neçəsini min bir bəhanə ilə partiyadan uzaqlaşdırıblar. Bax odur, həmyaşıdım, dostum, qonşum Tapdıq İsrafilov müharibədən sağ-salamat qayıtdı, amma bir bəhanə tapıb təzədən sürgün elədilər. Əvvəllər yazışırdıq... Stalin ölən ərəfədə məktubların arası kəsildi... Bu cür gedərgəlməzə göndərilənlər az olmadı...”
Bəli, bu il pedaqoq, ziyalı, minlərlə şagirdə dərs demiş atam Qədimalı Mustafayevin doğulduğu vaxtdan 100, vəfat etdiyi vaxtdansa 45 il keçir. O, cəmi 55 il ömür sürmüşdür. Amma o, bu qısa ömrü bütöv yaşamışdır.
Müəllifin bütün yazıları - Firuz MUSTAFA
Bölməyə aid digər xəbərlər
29-07-2020, 09:23
Firuz MUSTAFA - Türk və hindu dillərinin kök yaxınlığı haqda... - Firuz Mustafa yazır
4-07-2020, 01:05
Firuz MUSTAFA - Rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun əmək kitabçası… - Firuz Mustafa yazır
1-07-2020, 20:38
Firuz MUSTAFA - Oljas Süleymenov: “Azərbaycan həmişə ürəyimdədir...” - Firuz Mustafa yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
