21:58 / 25-04-2024
İlham Əliyev Füzuli hava limanından Berlinə uçub - (Yenilənib)
20:33 / 25-04-2024
Almaniyadakı ukraynalı qaçqınlara görə problem yaranıb
20:26 / 25-04-2024
İran-İsrail qarşıdurması: ilk raund daha təhlükəli mərhələyə keçə bilər
19:45 / 25-04-2024
Dünyada 282 milyon insan acdır - BMT
19:17 / 25-04-2024
Rusiya Polşada yaradılacaq nüvə obyektlərinə hücum edəcək
18:56 / 25-04-2024
İran məhkəməsi repçi barəsində edam qərarı çıxarıb
18:42 / 25-04-2024
Milli Məclis Avropa Parlamentinin son qətnaməsinə sərt cavab verib - Bəyanat
18:09 / 25-04-2024
Azərbaycan-Ermənistan sərhədində 20 sərhəd dirəyi quraşdırılıb
18:03 / 25-04-2024
Ermənistanda müxalifətin aksiyası baş tutmayıb, kütləvi həbslər var - Video
18:02 / 25-04-2024
Naxçıvanda fond sədri vəzifədən çıxarılıb
17:55 / 25-04-2024
Papa Fransisk Putinə mesaj göndərib
17:46 / 25-04-2024
Dünyada iqlim böhranı başlayır
17:32 / 25-04-2024
Azərbaycanla Macarıstan arasında enerji əməkdaşlığı barədə müzakirə aparılıb
17:25 / 25-04-2024
Qırğızıstan prezidentinə Qarabağ atı hədiyyə edilib - Fotolar
17:08 / 25-04-2024
İlham Əliyevlə Qırğızıstan prezidenti Füzuli və Ağdamda olublar - (Yenilənib) - Fotolar
16:42 / 25-04-2024
Qırğızıstan prezidentinin Azərbaycana dövlət səfəri başa çatıb
16:41 / 25-04-2024
Türkiyə Mərkəzi Bankı faiz dərəcəsi ilə bağlı qərar verib
16:25 / 25-04-2024
Azərbaycan və Qırğızıstan prezidentləri birgə nahar ediblər
16:09 / 25-04-2024
Avropa Parlamenti Gürcüstanda xarici agentlər haqqında qanunla bağlı qətnamə qəbul edib
16:05 / 25-04-2024
Prezident İlham Əliyev Şarl Mişeli COP29-a dəvət edib
15:50 / 25-04-2024
İspaniya və daha 4 ölkə Fələstin dövlətini tanımağa hazırlaşır
15:32 / 25-04-2024
Keçmiş Ombudsman Elmira Süleymanova vəfat edib - (Yenilənib)
15:32 / 25-04-2024
Simonyan: "Ermənistan və Azərbaycanın bir-birinə qarşı ərazi iddiası yoxdur"
15:08 / 25-04-2024
"Azərbaycanda respondentlərin 74,9%-i "TikTok"a məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsini istəyir"
14:43 / 25-04-2024
Malıbəylidə kütləvi məzarlıq aşkarlanıb - Fotolar
14:35 / 25-04-2024
Rasim Balayev: "Onlara baş qoşası deyiləm"
14:29 / 25-04-2024
Qərb Cənubi Qafqazda sabitliyi pozmağa çalışır
14:16 / 25-04-2024
İsrail daha 12 fələstinlini həbs edib
14:06 / 25-04-2024
Qəzzada ölənlərin sayı artıb
13:59 / 25-04-2024
Rusiya XİN: "Sərhədlərin delimitasiyası üzrə bütün səylərini dəstəkləyirik"
18:56 / 22-04-2024
Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin təkbətək görüşü olub - (Yenilənib) - Fotolar
00:11 / 23-04-2024
Sağlam və uzun ömür yaşamağın 10 asan yolu var - Siyahı
18:01 / 21-04-2024
Dünyanın idman paytaxtı olması üçün Bakının namizədliyi irəli sürülüb
13:54 / 22-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç olub - (Yenilənib)
09:53 / 22-04-2024
Ümid nəğməsi - Etibar Cəbrayıloğlu yazır
16:10 / 22-04-2024
Ölkələr sürətlə silahlanır - Ümumi hərbi xərclər 2,4 trilyon dolları keçib
14:10 / 23-04-2024
Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı yola salınıb - (Yenilənib)
16:58 / 23-04-2024
İlham Əliyev “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” beynəlxalq forumda iştirak edir - (Yenilənib)
14:03 / 24-04-2024
Professor Nəsib Quliyev özünü güllələyib
00:02 / 23-04-2024
Məşhur boksçu Mayk Tayson şirkətin səfiri olub
00:05 / 23-04-2024
Abramoviç yeni futbol klubunu Avropanın ən yaxşısı edəcək
00:45 / 22-04-2024
Türkiyədə yenə zəlzələ olub
Millətin Mirzəsi - Firuz Mustafa yazır
Tarix: 12-05-2020 19:18 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
Mirzə Cəlili kimlər və nə üçün sevmirlər?
“Usta Zeynal”ın qəhrəmanını ermənilər millətçi hesab edirdilər.
Mirzə Cəlilin yeni təftişçiləri, təzə tənqidçiləri, daha doğrusu sütül təhqirçiləri peyda olub.
Xeyir ola? Axı bu kişi nə oliqarx olub, nə mafioz, nə evyıxan, nə də rüşvətxor.
Sadəcə olaraq, öz xalqını ürəkdən sevib. Bilirəm, soruşanlar olacaq ki, bəs öz millətini sevən adam onu bu qədər tənqid edərmi?
Mən də cavab verirəm: əvvəla, Mirzə xalqını heç vaxt təhqir etməyib, onun halına ağlayıb, ikincisi də, bəyəm siz ən çox öz sevdiklərinizi, yaxınlarınızı, məsələn, öz uşaqlarınızı tənqid və ya tənbeh etmirsiniz?
Deyə bilərlər ki, bəyəm millət uşaqdır ki, onu tənqid edəsən? Unutmayın ki, millətlərin və xalqların da uşaqlıq dövrü olur. Hətta, tarixin də...
Mirzə Cəlili kimlər və nəyə görə tənqid edir?
Sualı hələlik qismən açıq qoyaraq (çünki bu tənqid məsələsinə yenə qayıdacam) deyirəm:
Fransanın satirik yazıçısı Fransua Rableni öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Satirik çex yazıçısı Yaroslav Qaşeki öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Rus satiriki Mixail Saltıkov-Şedrini öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Amerikan satiriki Mark Tveni öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Serbiyalı Branislav Nuşiçi öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
İngilis satiriki Coş Billinqsi öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Türkiyənin satirik yazıçısı Əziz Nesini öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Mirzə Cəlili də öz vətənində həmin kəslər tənqid və hələ üstəlik təhqir edirlər.
Avropa artıq tənqid və satira yazanların yaxasından əl çəkib. Şərq isə hələ də yağlı-ballı, güllü-bülbüllü ithaf əsərlərinin tamarzısındadır.
Mədhiyyə və tərif xəstələrinin sayı dəmadəm artmaqdadır.
Bəli, etiraf edək, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən, məqsədli və ya məqsədsiz şəkildə Mirzəni sevməyənlər, onun yaradıcılığını gözdən salmaq istəyənlər var.
Deyirlər ki, məsələn, Mirzə Cəlil niyə bizi qonşu xalqlarla müqayisə edərək aşağılayıb?
Belələri bilmir ki, müqayisə və paralellik elə satiranın canıdır. İngilis satirikləri həmişə müsbət hadisə kimi almanları, alman satirikləri isə yaxşı nümunə kimi fransızları nümunə gətiriblər. Birisi də bu yandan banlayıb soruşur ki, əcaba, yaxşı, bəs o fransızlar örnək kimi, kimi (iki “kimi”yə görəsə heç kimi bağışlamaq olmaz) və ya nəyi nümunə gətiriblər? Deyim kimi- afinalıları, spartalıları, bir sözlə, antik adamları. Antik dünyanın adamları isə təbii ki, allahları ən böyük nümunə hesab edirdilər...
Deyirlər ki, Mirzə Cəlil xalqımızı ələ salır, aşağılayır, lağa qoyur. Yalandır. Ağ və qırmızı yalan. Mirzə Cəlil xalqımıza gülməyib, onun halına acıyıb, onun düçar olduğu vəziyyətə ağlayıb. Artıq mənə qədər deyildiyi kimi, Mirzənin tənqidi, əslində göz yaşları içində gülüş və qəhqəhədir.
Bilirəm, “millətimizi aşağılayan” əsər kimi “bəziləri” Mirzənin ən çox “Usta Zeynal” hekayəsini nəzərdə tuturlar. Yeri gəlmişkən, bəzi mənbələrdə “Usta Zeynal”ın 1902-ci ildə, bəzilərində isə 1905-ci ildə yazıldığını qeyd edirlər. Əsər ilk dəfə 1906-cı ildə Tiflisdə ayrıca kitabça şəklində çap olunub. Hekayənin məğzi, mahiyyəti və məzmunu məlumdur. Müəllif bu əsərdə müsəlman ətalətini tənqid edir və bu ətalətin bariz bir nümayəndəsi kimi Usta Zeynalın halına acıyır, həm də təkcə acımır, onun timsalında bu cür “ustalığa” ağlayır, hönkürür, nalə çəkir.
Bu hekayədə bir neçə nüans var ki, onlara diqqət etmək lazımdır. Usta Zeynal kimdir, haralıdır, nəçidir? Ritorik sual kimi səslənsə də demək lazımdır ki, Usta Zeynal natamam ustadır, əslən iranlıdır və padşahın zülmündən qaçıb Arazın o tayından bu tayına gəlmişdir. O, yenə “padşahlıq” dövranının xülyası ilə, şah rejimini öz ağlına uyğun qaydada “idealizə” etmək arzusu ilə yaşayan gəvəzə və üstəlik də naqqal bir adamdır. Amma o, o qədər də axmaq adam deyildir, zira evində təmir işləri apardığı Mugdisi Akopun və köməkçisi Qurbanın bütün suallarını necə lazımdırsa “cavablandırır”; təbii ki, öz bildiyi kimi.
Artıq dediyimiz kimi, Usta Zeynal Şərqin ətalət simvoludur, antidealektik bir tipdir. O, inkişafı, tərəqqini, təkamülü qəbul etmir və ya edə bilmir. Zənn edir ki, bütün müşkül işlərin açarı tanrının və padşahın əlindədir. Əsərdə bu günlə səsləşən motivlər, günümüzə ünvanlanan mesajlar da yox deyildir, ən azı Dağlıq Qarabağın azad olunacağı ilə bağlı müxtəlif qütblü düşüncələrin bir qanadını xatırlatmaq kifayətdir. Maləsəf, çoxları hələ də, işğal olunmuş torpaqlarımızın Usta Zeynal “politikası” və “projesi” üzrə qaytarılacağını zənn edir.
“Usta Zeynal” hekayəsi təkcə bu günün müzakirə obyekti deyildir. Bilənlər bilir, bilməyənlərin diqqqətinə çatdırmaq məqsədilə qocaman ədəbiyyatşünaslarımızdan birinin vaxtilə dediklərini xatırlayıram. Aldı görək nə deyir.
Məsələ burasındadır ki, Cəlil Məmmədquluzadənin 100 illiyi keçirilən ərəfədə, 1960-cı illərin ikinci yarısında ədibin “qəhrəmanlarından” birinin - Mugdisi Akopun yerliləri o vaxtkı ölkəmizin, yəni SSRİ-nin paytaxtı Moskvaya dalbadal şikayət məktubları yazaraq hay-küy qaldırdılar. Onların istəyi, amacı nə idi? Maraqlı burasıdır ki, indi bizim bəzi “Mirzəcəlilsevənlərin” əksinə olaraq, “onlar” çox qəribə bir iddia irəli sürürdülər. Qonşularımızın ədəbi-siyasi bəyanatı o vaxt “mərkəzdə” böyük təlatümə səbəb olub. İddia nədən ibarət idi: əcaba, bəs bilmirsiz ki, 100 illiyinə bütün Sovetlər birliyində ciddi hazırlıq işləri görülən ədibi-məşhur Cəlil Məmmədquluzadə ermənilərin bir nömrəli düşmənidir, çünki o, öz yazılarında sivil və qədim bir xalqı təhqir edib? Sübüt? Erməni tərəfin həmişə “ayaqda olan” başbilənləri ən əsaslı “sübut” kimi yazıçının “Usta Zeynal” hekayəsini göstəriblər.
Mərkəzin “əlaqədar şəxsləri” hekayəni oxuyub orada heç bir təhqir elementi görməyiblər. Ermənilər isə öz iddialarından geri çəkilmək istəmirdilər. Mugdisi Akopun həmvətənləri israrla deyirdilər ki, Mirzə Cəlilin hekayəsinin baş qəhrəmanı millətçidir, türkçüdür, antiermənidir və o, zahirən avam kimi təqdim edilsə də mahiyyətcə hiyləgərdir, xalqlar arasında nifaq toxumu əkir. “Əlavə sübut” kimi hekayədəki bir epizodu xüsusi olaraq qabardırlar: bəs görmürsüz ki, Mirzə öz qəhrəmanının düşüncəsi ilə bizim xalqı necə aşağılayır. Bunun “sübutu” isə finalda aşkarca görünür, zira müəllif açıq mətnlə yazır ki, Qurban adlı köməkçi Usta Zeynalgildәn gәtirilmiş lәyәni bir kәnara qoyub, bütün günü ermәninin sәhәngindә su daşımış vә bununla da nәinki tәkcә Usta Zeynalın üst-başını, hәtta bütün işi murdarlamışdır. Deməli, Mirzə Cəlil öz qəhrəmanının dili ilə erməniləri “murdar” adlandırmış, aşağılamışdır. Beləlikə, bizim “Mirzəcəlilsevənlərin” bu gün böyük yazıçı haqda dediklərini “Mirzəcəlilsevməyənlərə” hələ onillər bundan əvvəl “sübuta yetiriblər”. Arada “sadəcə” bir fərq vardır: “bizimkilər” Mirzənin bizi, “onlarınkılar” isə Mirzənin onları “aşağıladığını” iddia edirlər.
Və bu əhvalatdan sonra Cəlil Məmmədquluzadənin “daxili və xarici” tədqiqatçıları, linqivistika və politika adamları işə qarışır, onun bütün cümlələri zərrəbin altında nəzərdən keçirilir. Vaxtilə atası Qurbanəli və özü Mirzə ilə yaxın dostluq və yaradıcılıq təmasında olan, habelə böyük ədibin əksər əsərlərini ruscaya çevirmiş, Moskvada yaşayan, üstəlik arvadı “qonşu” xalqın nümayəndəsi olan məşhur ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərif ekspert rəyi yazaraq bir daha sübut edir ki, adı çəkilən əsərdə erməniləri aşağılayan bir cümlə, bir söz, bir kəlmə belə yoxdur. Uzun sözün qısası, çox çək-çevirdən sonra Cəlil Məmmədquluzadənin 100 illiyi onun adına layıq şəkildə qeyd olundu...
Bəli, Mirzənin heç bir xalqla ədavəti, eləcə də heç bir milləti aşağılamaq niyyəti olmayıb. Hətta, deyilənə görə onun pərəstişkarları arasında həmin o “qonşu” xalqın zərif cinsindən olan nümayəndələr də var idi.
İndi gəlin yuxarıda qismən yarımçıq cavablandırılmış sualı bir daha yada salaq və görək millətimizin bu böyük Mirzəsini kimlər və nə üçün sevmirlər? Zənnimcə bu “Mirzəcəlilsevmyənlərin” özlərini də müxtəlif parametr və paradiqmalar üzrə qruplaşdırmaq olar. Məsələn, bu cür:
1. Xəstə təxəyüllül sahibləri.
2. Mirzənin hesabına gündəmə gəlmək istəyənlər.
3. Cəlil Məmmədquluzadəni anlayıb dərk etməyənlər.
4. Böyük ədibə ədəbi-estetik-genetik nifrət bəsləyənlər.
Yox, belə çıxmasın ki, mən Mirzəmizi büt və ehkam kimi təqdim etmək niyyətindəyəm. Qətiyyən. Buna heç Mirzənin də ehtiyacı yoxdur. Amma məsələ burasındadır ki, bir çoxları ədibin böyük adının kölgəsinə sığınaraq üskükdə fırtına yaratmaq istəyirlər.
Mən iddia edib deyə bilmərəm ki, Mizə Cəlili tənqid etmək olmaz. Əlbəttə, olar. Amma baxır kim və hansı niyyətlə? Niyyəti saf olanlar buyurub tənqiddən əvvəl onun yaradıcılığını tədqiq edib araşdırma aparsınlar.
Və nəhayət. Bu gün millətimizin Mirzəsini və onun yaradıcılığını müxtəlif “izm”lərə müncər edənlər var. Burada təəccüblü heç nə görmürük. Düzdür, vaxtilə Cəlil Məmmədquluzadəni geniş auditoriyaya əsasən “tənqidi realizm” nümayəndəsi kimi təqdim ediblər. Mən də o fikirlə razıyam ki, Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında məsələn, klassizmdən postmodernizməcən bir şox ədəbi cərəyanların, “izm”lərin izini axtarıb üzə çıxarmaq olar. Hərçənd ki, dahi yazıçının özü əlinə qələm götürərkən heç bir ədəbi metod və metodologiya barədə düşünməyib. Onun ümdə vəzifəsi xalqına və millətinə sadəcə Mirzəlik etmək olub...
Satirikləri sevmək, təbii ki, çətindir.
Gerizəkalı kəslər satiriki niyə sevməlidir ki?
Talançılar, gəmiricilər, dağıdıcılar, yeyicilər, qamarlayıcılar, yerlipərəstlər, pulpərəstlər, vəzifəpərəstlər... Mirzə Cəlili sevə bilərmi? Mirzə Cəlilin bu gün aramızda yaşayan personaj və tipləri onu sevə bilməzlər və bu da təbiidir.
Ədəbiyyata sürtünənlər satirikləri həmişə daş-qalaq ediblər. Bu nifrət hələ də yol gəlməkdədir.
...Allah sənə rəhmət eləsin, Mirzə Cəlil.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 12-05-2020 19:18 | Bölmə: Firuz MUSTAFA
Mirzə Cəlili kimlər və nə üçün sevmirlər?
“Usta Zeynal”ın qəhrəmanını ermənilər millətçi hesab edirdilər.
Mirzə Cəlilin yeni təftişçiləri, təzə tənqidçiləri, daha doğrusu sütül təhqirçiləri peyda olub.
Xeyir ola? Axı bu kişi nə oliqarx olub, nə mafioz, nə evyıxan, nə də rüşvətxor.
Sadəcə olaraq, öz xalqını ürəkdən sevib. Bilirəm, soruşanlar olacaq ki, bəs öz millətini sevən adam onu bu qədər tənqid edərmi?
Mən də cavab verirəm: əvvəla, Mirzə xalqını heç vaxt təhqir etməyib, onun halına ağlayıb, ikincisi də, bəyəm siz ən çox öz sevdiklərinizi, yaxınlarınızı, məsələn, öz uşaqlarınızı tənqid və ya tənbeh etmirsiniz?
Deyə bilərlər ki, bəyəm millət uşaqdır ki, onu tənqid edəsən? Unutmayın ki, millətlərin və xalqların da uşaqlıq dövrü olur. Hətta, tarixin də...
Mirzə Cəlili kimlər və nəyə görə tənqid edir?
Sualı hələlik qismən açıq qoyaraq (çünki bu tənqid məsələsinə yenə qayıdacam) deyirəm:
Fransanın satirik yazıçısı Fransua Rableni öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Satirik çex yazıçısı Yaroslav Qaşeki öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Rus satiriki Mixail Saltıkov-Şedrini öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Amerikan satiriki Mark Tveni öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Serbiyalı Branislav Nuşiçi öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
İngilis satiriki Coş Billinqsi öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Türkiyənin satirik yazıçısı Əziz Nesini öz vətənində kimlər və nəyə görə tənqid edirdilərsə,
Mirzə Cəlili də öz vətənində həmin kəslər tənqid və hələ üstəlik təhqir edirlər.
Avropa artıq tənqid və satira yazanların yaxasından əl çəkib. Şərq isə hələ də yağlı-ballı, güllü-bülbüllü ithaf əsərlərinin tamarzısındadır.
Mədhiyyə və tərif xəstələrinin sayı dəmadəm artmaqdadır.
Bəli, etiraf edək, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən, məqsədli və ya məqsədsiz şəkildə Mirzəni sevməyənlər, onun yaradıcılığını gözdən salmaq istəyənlər var.
Deyirlər ki, məsələn, Mirzə Cəlil niyə bizi qonşu xalqlarla müqayisə edərək aşağılayıb?
Belələri bilmir ki, müqayisə və paralellik elə satiranın canıdır. İngilis satirikləri həmişə müsbət hadisə kimi almanları, alman satirikləri isə yaxşı nümunə kimi fransızları nümunə gətiriblər. Birisi də bu yandan banlayıb soruşur ki, əcaba, yaxşı, bəs o fransızlar örnək kimi, kimi (iki “kimi”yə görəsə heç kimi bağışlamaq olmaz) və ya nəyi nümunə gətiriblər? Deyim kimi- afinalıları, spartalıları, bir sözlə, antik adamları. Antik dünyanın adamları isə təbii ki, allahları ən böyük nümunə hesab edirdilər...
Deyirlər ki, Mirzə Cəlil xalqımızı ələ salır, aşağılayır, lağa qoyur. Yalandır. Ağ və qırmızı yalan. Mirzə Cəlil xalqımıza gülməyib, onun halına acıyıb, onun düçar olduğu vəziyyətə ağlayıb. Artıq mənə qədər deyildiyi kimi, Mirzənin tənqidi, əslində göz yaşları içində gülüş və qəhqəhədir.
Bilirəm, “millətimizi aşağılayan” əsər kimi “bəziləri” Mirzənin ən çox “Usta Zeynal” hekayəsini nəzərdə tuturlar. Yeri gəlmişkən, bəzi mənbələrdə “Usta Zeynal”ın 1902-ci ildə, bəzilərində isə 1905-ci ildə yazıldığını qeyd edirlər. Əsər ilk dəfə 1906-cı ildə Tiflisdə ayrıca kitabça şəklində çap olunub. Hekayənin məğzi, mahiyyəti və məzmunu məlumdur. Müəllif bu əsərdə müsəlman ətalətini tənqid edir və bu ətalətin bariz bir nümayəndəsi kimi Usta Zeynalın halına acıyır, həm də təkcə acımır, onun timsalında bu cür “ustalığa” ağlayır, hönkürür, nalə çəkir.
Bu hekayədə bir neçə nüans var ki, onlara diqqət etmək lazımdır. Usta Zeynal kimdir, haralıdır, nəçidir? Ritorik sual kimi səslənsə də demək lazımdır ki, Usta Zeynal natamam ustadır, əslən iranlıdır və padşahın zülmündən qaçıb Arazın o tayından bu tayına gəlmişdir. O, yenə “padşahlıq” dövranının xülyası ilə, şah rejimini öz ağlına uyğun qaydada “idealizə” etmək arzusu ilə yaşayan gəvəzə və üstəlik də naqqal bir adamdır. Amma o, o qədər də axmaq adam deyildir, zira evində təmir işləri apardığı Mugdisi Akopun və köməkçisi Qurbanın bütün suallarını necə lazımdırsa “cavablandırır”; təbii ki, öz bildiyi kimi.
Artıq dediyimiz kimi, Usta Zeynal Şərqin ətalət simvoludur, antidealektik bir tipdir. O, inkişafı, tərəqqini, təkamülü qəbul etmir və ya edə bilmir. Zənn edir ki, bütün müşkül işlərin açarı tanrının və padşahın əlindədir. Əsərdə bu günlə səsləşən motivlər, günümüzə ünvanlanan mesajlar da yox deyildir, ən azı Dağlıq Qarabağın azad olunacağı ilə bağlı müxtəlif qütblü düşüncələrin bir qanadını xatırlatmaq kifayətdir. Maləsəf, çoxları hələ də, işğal olunmuş torpaqlarımızın Usta Zeynal “politikası” və “projesi” üzrə qaytarılacağını zənn edir.
“Usta Zeynal” hekayəsi təkcə bu günün müzakirə obyekti deyildir. Bilənlər bilir, bilməyənlərin diqqqətinə çatdırmaq məqsədilə qocaman ədəbiyyatşünaslarımızdan birinin vaxtilə dediklərini xatırlayıram. Aldı görək nə deyir.
Məsələ burasındadır ki, Cəlil Məmmədquluzadənin 100 illiyi keçirilən ərəfədə, 1960-cı illərin ikinci yarısında ədibin “qəhrəmanlarından” birinin - Mugdisi Akopun yerliləri o vaxtkı ölkəmizin, yəni SSRİ-nin paytaxtı Moskvaya dalbadal şikayət məktubları yazaraq hay-küy qaldırdılar. Onların istəyi, amacı nə idi? Maraqlı burasıdır ki, indi bizim bəzi “Mirzəcəlilsevənlərin” əksinə olaraq, “onlar” çox qəribə bir iddia irəli sürürdülər. Qonşularımızın ədəbi-siyasi bəyanatı o vaxt “mərkəzdə” böyük təlatümə səbəb olub. İddia nədən ibarət idi: əcaba, bəs bilmirsiz ki, 100 illiyinə bütün Sovetlər birliyində ciddi hazırlıq işləri görülən ədibi-məşhur Cəlil Məmmədquluzadə ermənilərin bir nömrəli düşmənidir, çünki o, öz yazılarında sivil və qədim bir xalqı təhqir edib? Sübüt? Erməni tərəfin həmişə “ayaqda olan” başbilənləri ən əsaslı “sübut” kimi yazıçının “Usta Zeynal” hekayəsini göstəriblər.
Mərkəzin “əlaqədar şəxsləri” hekayəni oxuyub orada heç bir təhqir elementi görməyiblər. Ermənilər isə öz iddialarından geri çəkilmək istəmirdilər. Mugdisi Akopun həmvətənləri israrla deyirdilər ki, Mirzə Cəlilin hekayəsinin baş qəhrəmanı millətçidir, türkçüdür, antiermənidir və o, zahirən avam kimi təqdim edilsə də mahiyyətcə hiyləgərdir, xalqlar arasında nifaq toxumu əkir. “Əlavə sübut” kimi hekayədəki bir epizodu xüsusi olaraq qabardırlar: bəs görmürsüz ki, Mirzə öz qəhrəmanının düşüncəsi ilə bizim xalqı necə aşağılayır. Bunun “sübutu” isə finalda aşkarca görünür, zira müəllif açıq mətnlə yazır ki, Qurban adlı köməkçi Usta Zeynalgildәn gәtirilmiş lәyәni bir kәnara qoyub, bütün günü ermәninin sәhәngindә su daşımış vә bununla da nәinki tәkcә Usta Zeynalın üst-başını, hәtta bütün işi murdarlamışdır. Deməli, Mirzə Cəlil öz qəhrəmanının dili ilə erməniləri “murdar” adlandırmış, aşağılamışdır. Beləlikə, bizim “Mirzəcəlilsevənlərin” bu gün böyük yazıçı haqda dediklərini “Mirzəcəlilsevməyənlərə” hələ onillər bundan əvvəl “sübuta yetiriblər”. Arada “sadəcə” bir fərq vardır: “bizimkilər” Mirzənin bizi, “onlarınkılar” isə Mirzənin onları “aşağıladığını” iddia edirlər.
Və bu əhvalatdan sonra Cəlil Məmmədquluzadənin “daxili və xarici” tədqiqatçıları, linqivistika və politika adamları işə qarışır, onun bütün cümlələri zərrəbin altında nəzərdən keçirilir. Vaxtilə atası Qurbanəli və özü Mirzə ilə yaxın dostluq və yaradıcılıq təmasında olan, habelə böyük ədibin əksər əsərlərini ruscaya çevirmiş, Moskvada yaşayan, üstəlik arvadı “qonşu” xalqın nümayəndəsi olan məşhur ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərif ekspert rəyi yazaraq bir daha sübut edir ki, adı çəkilən əsərdə erməniləri aşağılayan bir cümlə, bir söz, bir kəlmə belə yoxdur. Uzun sözün qısası, çox çək-çevirdən sonra Cəlil Məmmədquluzadənin 100 illiyi onun adına layıq şəkildə qeyd olundu...
Bəli, Mirzənin heç bir xalqla ədavəti, eləcə də heç bir milləti aşağılamaq niyyəti olmayıb. Hətta, deyilənə görə onun pərəstişkarları arasında həmin o “qonşu” xalqın zərif cinsindən olan nümayəndələr də var idi.
İndi gəlin yuxarıda qismən yarımçıq cavablandırılmış sualı bir daha yada salaq və görək millətimizin bu böyük Mirzəsini kimlər və nə üçün sevmirlər? Zənnimcə bu “Mirzəcəlilsevmyənlərin” özlərini də müxtəlif parametr və paradiqmalar üzrə qruplaşdırmaq olar. Məsələn, bu cür:
1. Xəstə təxəyüllül sahibləri.
2. Mirzənin hesabına gündəmə gəlmək istəyənlər.
3. Cəlil Məmmədquluzadəni anlayıb dərk etməyənlər.
4. Böyük ədibə ədəbi-estetik-genetik nifrət bəsləyənlər.
Yox, belə çıxmasın ki, mən Mirzəmizi büt və ehkam kimi təqdim etmək niyyətindəyəm. Qətiyyən. Buna heç Mirzənin də ehtiyacı yoxdur. Amma məsələ burasındadır ki, bir çoxları ədibin böyük adının kölgəsinə sığınaraq üskükdə fırtına yaratmaq istəyirlər.
Mən iddia edib deyə bilmərəm ki, Mizə Cəlili tənqid etmək olmaz. Əlbəttə, olar. Amma baxır kim və hansı niyyətlə? Niyyəti saf olanlar buyurub tənqiddən əvvəl onun yaradıcılığını tədqiq edib araşdırma aparsınlar.
Və nəhayət. Bu gün millətimizin Mirzəsini və onun yaradıcılığını müxtəlif “izm”lərə müncər edənlər var. Burada təəccüblü heç nə görmürük. Düzdür, vaxtilə Cəlil Məmmədquluzadəni geniş auditoriyaya əsasən “tənqidi realizm” nümayəndəsi kimi təqdim ediblər. Mən də o fikirlə razıyam ki, Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında məsələn, klassizmdən postmodernizməcən bir şox ədəbi cərəyanların, “izm”lərin izini axtarıb üzə çıxarmaq olar. Hərçənd ki, dahi yazıçının özü əlinə qələm götürərkən heç bir ədəbi metod və metodologiya barədə düşünməyib. Onun ümdə vəzifəsi xalqına və millətinə sadəcə Mirzəlik etmək olub...
Satirikləri sevmək, təbii ki, çətindir.
Gerizəkalı kəslər satiriki niyə sevməlidir ki?
Talançılar, gəmiricilər, dağıdıcılar, yeyicilər, qamarlayıcılar, yerlipərəstlər, pulpərəstlər, vəzifəpərəstlər... Mirzə Cəlili sevə bilərmi? Mirzə Cəlilin bu gün aramızda yaşayan personaj və tipləri onu sevə bilməzlər və bu da təbiidir.
Ədəbiyyata sürtünənlər satirikləri həmişə daş-qalaq ediblər. Bu nifrət hələ də yol gəlməkdədir.
...Allah sənə rəhmət eləsin, Mirzə Cəlil.
Müəllifin bütün yazıları - Firuz MUSTAFA
Bölməyə aid digər xəbərlər
29-07-2020, 09:23
Firuz MUSTAFA - Türk və hindu dillərinin kök yaxınlığı haqda... - Firuz Mustafa yazır
4-07-2020, 01:05
Firuz MUSTAFA - Rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun əmək kitabçası… - Firuz Mustafa yazır
1-07-2020, 20:38
Firuz MUSTAFA - Oljas Süleymenov: “Azərbaycan həmişə ürəyimdədir...” - Firuz Mustafa yazır
Milli Qəhrəman Pəhlivan Fərzəliyevin oğlu deyir ki, 44 günlük savaşda iştirak etmək arzusu həyata keçməsə də, döyüşlərin şiddətli vaxtında atasının şəhid olduğu Xəzəz dağını ziyarət edə bilib
Şair deyir ki, nə tənqidçiləri qınayır, nə də pul verib onlara tənqid adı altında tərif yazdıranları
Əks-kəşfiyyat xidmətinin sabiq rəhbəri deyir ki, hava hücumu reallaşarsa, itkilər böyük ola bilər
Eyni tamaşada həm Dövşanı, həm də Tülkünü səsləndirən Aygül Ağayeva deyir ki, kuklaçı olmaq çox çətindir
Məhəmməd Şahməmmədli “Apatiya”nı şedevr hesab etmir və filmdə səhvlərin olduğunu deyir
