23:52 / 08-11-2025
Bakıda Zəfər Günü münasibətilə konsert və atəşfəşanlıq olub
20:20 / 08-11-2025
Bakıda keçirilən hərbi paradda iştirak edən ölkələr - Siyahı
20:17 / 08-11-2025
Bakıda hərbi parad olub - Video - (Yenilənib) - Fotolar
20:00 / 08-11-2025
Azərbaycan Ordusu regionda ön sıradadır - Fotolar
17:18 / 08-11-2025
Azərbaycan, Türkiyə və Pakistan liderləri birgə nahar edib - Foto
15:40 / 08-11-2025
Prezident: Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dirçəlir
14:07 / 08-11-2025
İlham Əliyev: “İndi onlar təcridxanada Azərbaycan çayı içirlər” - Video
12:23 / 08-11-2025
Prezidentlə xanımı Şəhidlər xiyabanında - Fotolar
12:05 / 08-11-2025
Prezident və xanımı Fəxri xiyabanda - Fotolar
10:54 / 08-11-2025
Ərdoğan Azərbaycana gəlib - (Yenilənib)
00:14 / 08-11-2025
Mehriban Əliyeva: "Uca Tanrı xalqımızı və Vətənimizi qorusun!"
00:04 / 08-11-2025
Azərbaycanda Zəfər Günüdür
23:09 / 07-11-2025
Prezident İlham Əliyev Zəfər Günü münasibətilə paylaşım edib - Foto
21:17 / 07-11-2025
İlham Əliyev Məhəmməd Şahbaz Şəriflə görüşb - (Yenilənib) - Fotolar
20:50 / 07-11-2025
Dindarlar Azərbaycan prezidentinə müraciət ünvanlayıblar
19:39 / 07-11-2025
Cəlaloğlu: Azərbaycan və Ermənistandakı partiyalar arasında görüşlər keçirilməlidir
19:36 / 07-11-2025
Yaşar Güler Bakıya gəlib
19:33 / 07-11-2025
Pəncəli Teymurov və Vaqif Qurbanovun ailə üzvlərinə təqaüd təyin olunub
19:01 / 07-11-2025
General: Rusiya NATO-ya hücum edə bilər - Xəbərdarlıq
18:21 / 07-11-2025
Məşhur aktrisanın avtomobilinin qarşısını kəsiblər
18:10 / 07-11-2025
Dronlar Başqırdıstandakı əsas neft-kimya zavodunu vurub
18:06 / 07-11-2025
Hava limanında partlayış olub
18:00 / 07-11-2025
Rus ordusu Donetsk və Xarkovda irəliləyib
17:38 / 07-11-2025
"Bakı Metropoliteni" gücləndirilmiş iş rejiminə keçəcək
17:19 / 07-11-2025
Şəhid Pəncəlinin anası: “10 ildir gözüm yolda idi..."
17:08 / 07-11-2025
Hikmət Hacıyev NATO nümayəndə heyəti ilə görüşüb
16:49 / 07-11-2025
Pəncəli Teymurova Milli Qəhrəman adı verilib
16:45 / 07-11-2025
Tiktoker həbs edilib
16:34 / 07-11-2025
Prezident İlham Əliyev fərman imzalayıb
12:50 / 05-11-2025
“Oğru dünyası”na qarşı əməliyyat: Mirzə Əliyev öldürülüb - Foto
16:49 / 06-11-2025
Deputat: Ermənistan Azərbaycan qarşısında götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməlidir
14:01 / 04-11-2025
Şərti sərhəddə yenidən gərginlik ola bilər - Ekspert
15:24 / 05-11-2025
Ukraynanın iki şəhərində dəhşətli vəziyyət yaranıb
13:35 / 05-11-2025
Prezident 10 nəfəri təltif edib - Siyahı
15:08 / 06-11-2025
Azərbaycan qonşu ölkəni problemdən xilas edir - Foto
13:05 / 06-11-2025
Mərkəzi Asiya liderləri Trampla görüşdə nəyə ümid edirlər?
19:39 / 07-11-2025
Cəlaloğlu: Azərbaycan və Ermənistandakı partiyalar arasında görüşlər keçirilməlidir
13:28 / 05-11-2025
Ukrayna daha təhlükəli vəziyyətlə üzləşir
09:27 / 04-11-2025
2025-ci ilin ən böyük buğda istehsalçıları... - Siyahı
09:17 / 06-11-2025
Kosmosda yeni tip nəhəng obyekt kəşf edilib
10:58 / 04-11-2025
Keçmiş vəzifəli şəxslərə hökm oxunub
İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi - Fotolar
Tarix: 25-07-2020 09:29 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Azərbaycan tarixi nə qədər araşdırılsa da, bir çox tarixi hadisə barədə bu günə qədər hələ də tam ətraflı tarixi faktlar ortaya qoyulmayıb. Zəif araşdırılmış istiqamətlərdən biri də mühacirət tarixidir. Bu baxımdan hələ çox zəif öyrənilən mühacirət irsinə, mühacirlərin həyat və fəaliyyətinə aid aparılan hər bir araşdırma Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, milli ideologiyasının dolğunlaşması yolunda atılan addımdır. Mühacirət irsi Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, bütövlükdə milli-mənəvi sərvətimizin tərkib hissəsidir.
Mühacirət probleminin daha dərindən və hərtərəfli araşdırılması üçün arxivlərdə mövcud olan sənədlərin də tədqiq edilməsi vacibdir. Tarixi qaynaqlara baş vurmaq gərəkdir. Biz zəhmət çəkdik. İrana getdik. Aradıq, araşdırdıq. İstəyimiz budur ki, ərsəyə gətirdiyimiz yazılardan təhsil, vətənpərvərlik tərbiyəsi və təbliğat işində faydalansınlar.
Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Azərbaycan xanlıqlarından Qacarlar dövlətinə axınlar başlandı. Quba xanı Şeyxəli xan 1822-ci ildə vəfat edəndən sonra onun övladaları Abbas mirzəyə sığındılar. Abbas mirzə onları ömürlük məvacib və mülklə təmin etdi.
1879-cu ildə Qacarlar dövlətinin hökmdarı Nasirəddin şah Qacarın (1848-1896) istəyi ilə İran Kazak briqadası yarananda Şeyxəli xanın iki nəvəsi - Hüseyn ağa və Həsən ağa bu briqadada yüksək rütbəli zabit kimi xidmət edirdilər. Yazımız Həsən ağanın oğlu İrəc xan haqqındadır.
İrəc xan Həsən ağa oğlu Mətbui 1896-cı ildə Tehran şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə mollaxanasında almışdı. Sonra İran Kazak briqadasının məktəbində oxumuşdu. Daha sonra Rusiyaya yollanmış, hərbi akademiyada ali hərbi təhsil almışdı. Bu təhsil ocağını tamamlayandan sonra İrana dönmüşdü. İran Kazak briqadasında xidmətini davam etdirmişdi.
İrəc xan Mətbui İran Kazak briqadasının keçirdiyi bir çox hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdi.
İrəc xan Mətbui birinci qiyamda Tehrana yollanmış, Rza xan Sərdar Sipəhi dəstəkləmişdi. Bir müddət Rza xanın adyutantı olmuşdu.
İrəc xan Mətbui yeni ordu quruculuğunda iştirak etmiş, alaylardan birinə başçılıq etmişdi. O, 1926-cı ildə sərhəng (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü. Bu rütbə ilə Xorasanda qərar tutan Şərq ordusu komandanı Canməhəmməd xan Əmir Əlainin müavini idi.
İrəc xan Mətbui 1935-ci ildə sərtib (briqadir) rütbəsi ilə öz qoşununa, Xorasan Şərq ordusuna komandan təyin edilir. Bir il sonra Məşhəd şəhərində başlanmış qiyamı yatırır. Belə ki, Gövhərşad məscidində Şeyx Bəhlul xütbəsində dövlət əleyhinə sözlər danışılır. Həmin dönəmdə Rza şah Pəhləvi dövlət səviyyəsində avropalaşma, müasirləşmə kampaniyası aparırdı. Əhaliyə ənənəvi islam geyiminin, əba-qəbanın, hicabın əvəzinə müasir Avropa geyimləri, kostyum, şlyapa və digər bürüncəklər təklif edilirdi. Dövlət məmurları iri şəhərlərdə hicablı qadınları polis məntəqəsinə gətirib, məcburən üzlərini açmış, dini geyimlərini cırmışdılar. Bu kimi əməllər şiə molla-müctəhidlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Bir çox dini hövzələrdə, o cümlədən Qumda, Məşhəddə Rza şahın əleyhinə təbliğat aparılırdı. Qızışan müridləri qarışıqlıq törədirlər. Xorasan ostandarı Fətulla xan Pakrəvan sərləşkər (general-mayor) İrəc xan Mətbui ilə məsləhətləşib, mərkəzə məlumat verirlər. Mərkəzdən qiyamın yatırılmasına buyruq gəlir. İrəc xan lazım gələrsə, silah işlədilməsinə göstəriş verir.
Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvinin silahlı qüvvələri tərəfindən bütün İranda 2 mindən – 5 min nəfərədək adam öldürülmüşdü. Hadisələr zamanı qızışmış kütlə tərəfindən ordunun 2 zabiti, 18 sərbazı halak edilmişdi. Əhaliyə atəş açmaq istəməyən 2 əsgər yerindəcə güllələnmişdi. 1 əsgər isə özünü öldürmüşdü. Qiyamçılardan 800-1200 nəfər öldürülmüş, 100-500 nəfər arası adam yaralanmış, 800 nəfər həbs edilmişdi. Bu kimi faktlar sonralar İrəc xan Mətbuinin məhkəməsində dəlil kimi istifadə edilmişdi.
İrəc xan Mətbui 1938-ci ildə sərləşkər (general-mayor) rütbəsi almışdı. (Baqir Aqili, Rza şah və qoşuni mütəhidəlşəkil, Tehran, Nəşri Namək, 1384/2007, s. 561)
İrəc xan Mətbui sonra Təbriz ordusunun komandanı olmuşdu. Bundan əlavə, Ərdəbil hərbi birləşməsinə də rəhbərlik edirdi.
İrəc xan Mətbui 1941-ci ildə ordudan tərxis olunub, hərbi məhkəmədə çalışmağa başlamışdı.
İrəc xan Mətbui Tehrandan İran Milli Məclisinə senator seçilmişdi. Bir neçə çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdu.
İrəc xan Mətbui mütləqiyyəti, monarxiyanı dəstəkləyən şəxslərdən idi. Ona görə də, şah rejiminin daxili müxalifətə, separatçı qüvvələrə qarşı mübarizə və siyasətindən danışdıqda, bu rejimi dəstəkləyən qüvvələri, o cümlədən İrəc xanı da qeyd etməmək mümkün deyil, lakin onlar geniş sosial kütlələri əhatə etmirdi. Bu qüvvələr, ilk növbədə, xalqın aşağı təbəqəsindən çıxmış və sonradan rejimin idarə olunmasında yüksək dövlət vəzifələrinə çatmış məmurlar ordusu və ordu mənsubları, eləcə də daxili asayişi bərpa və qoruyan qüvvələr idi. Bü qüvvələr Məhəmmədrza şahın devrilməsinə qədər onu dəstəklədilər və durumun son dərəcə qaçılmaz olduğunu, Şah rejiminin artıq sona çatdığını gördükdə monarxiyanı dəstəkləməyin mənasız olduğunu dərk edib mübarizədən qaçdılar.
İrəc xan Mətbui 1979-cu ildə həbs edilib, Evin zindanına atılmışdı. Orda İran İnqilab məhkəməsinin qərarı ilə edam edilmişdi.
Keçmişdən gələn bir çox hadisələri dəqiq analiz və təsbit etdikcə çox qaranlıqlara işıq düşür.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 25-07-2020 09:29 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Azərbaycan tarixi nə qədər araşdırılsa da, bir çox tarixi hadisə barədə bu günə qədər hələ də tam ətraflı tarixi faktlar ortaya qoyulmayıb. Zəif araşdırılmış istiqamətlərdən biri də mühacirət tarixidir. Bu baxımdan hələ çox zəif öyrənilən mühacirət irsinə, mühacirlərin həyat və fəaliyyətinə aid aparılan hər bir araşdırma Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, milli ideologiyasının dolğunlaşması yolunda atılan addımdır. Mühacirət irsi Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, bütövlükdə milli-mənəvi sərvətimizin tərkib hissəsidir.
Mühacirət probleminin daha dərindən və hərtərəfli araşdırılması üçün arxivlərdə mövcud olan sənədlərin də tədqiq edilməsi vacibdir. Tarixi qaynaqlara baş vurmaq gərəkdir. Biz zəhmət çəkdik. İrana getdik. Aradıq, araşdırdıq. İstəyimiz budur ki, ərsəyə gətirdiyimiz yazılardan təhsil, vətənpərvərlik tərbiyəsi və təbliğat işində faydalansınlar.
Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Azərbaycan xanlıqlarından Qacarlar dövlətinə axınlar başlandı. Quba xanı Şeyxəli xan 1822-ci ildə vəfat edəndən sonra onun övladaları Abbas mirzəyə sığındılar. Abbas mirzə onları ömürlük məvacib və mülklə təmin etdi.
1879-cu ildə Qacarlar dövlətinin hökmdarı Nasirəddin şah Qacarın (1848-1896) istəyi ilə İran Kazak briqadası yarananda Şeyxəli xanın iki nəvəsi - Hüseyn ağa və Həsən ağa bu briqadada yüksək rütbəli zabit kimi xidmət edirdilər. Yazımız Həsən ağanın oğlu İrəc xan haqqındadır.
İrəc xan Həsən ağa oğlu Mətbui 1896-cı ildə Tehran şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə mollaxanasında almışdı. Sonra İran Kazak briqadasının məktəbində oxumuşdu. Daha sonra Rusiyaya yollanmış, hərbi akademiyada ali hərbi təhsil almışdı. Bu təhsil ocağını tamamlayandan sonra İrana dönmüşdü. İran Kazak briqadasında xidmətini davam etdirmişdi.
İrəc xan Mətbui İran Kazak briqadasının keçirdiyi bir çox hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdi.
İrəc xan Mətbui birinci qiyamda Tehrana yollanmış, Rza xan Sərdar Sipəhi dəstəkləmişdi. Bir müddət Rza xanın adyutantı olmuşdu.
İrəc xan Mətbui yeni ordu quruculuğunda iştirak etmiş, alaylardan birinə başçılıq etmişdi. O, 1926-cı ildə sərhəng (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü. Bu rütbə ilə Xorasanda qərar tutan Şərq ordusu komandanı Canməhəmməd xan Əmir Əlainin müavini idi.
İrəc xan Mətbui 1935-ci ildə sərtib (briqadir) rütbəsi ilə öz qoşununa, Xorasan Şərq ordusuna komandan təyin edilir. Bir il sonra Məşhəd şəhərində başlanmış qiyamı yatırır. Belə ki, Gövhərşad məscidində Şeyx Bəhlul xütbəsində dövlət əleyhinə sözlər danışılır. Həmin dönəmdə Rza şah Pəhləvi dövlət səviyyəsində avropalaşma, müasirləşmə kampaniyası aparırdı. Əhaliyə ənənəvi islam geyiminin, əba-qəbanın, hicabın əvəzinə müasir Avropa geyimləri, kostyum, şlyapa və digər bürüncəklər təklif edilirdi. Dövlət məmurları iri şəhərlərdə hicablı qadınları polis məntəqəsinə gətirib, məcburən üzlərini açmış, dini geyimlərini cırmışdılar. Bu kimi əməllər şiə molla-müctəhidlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Bir çox dini hövzələrdə, o cümlədən Qumda, Məşhəddə Rza şahın əleyhinə təbliğat aparılırdı. Qızışan müridləri qarışıqlıq törədirlər. Xorasan ostandarı Fətulla xan Pakrəvan sərləşkər (general-mayor) İrəc xan Mətbui ilə məsləhətləşib, mərkəzə məlumat verirlər. Mərkəzdən qiyamın yatırılmasına buyruq gəlir. İrəc xan lazım gələrsə, silah işlədilməsinə göstəriş verir.
Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvinin silahlı qüvvələri tərəfindən bütün İranda 2 mindən – 5 min nəfərədək adam öldürülmüşdü. Hadisələr zamanı qızışmış kütlə tərəfindən ordunun 2 zabiti, 18 sərbazı halak edilmişdi. Əhaliyə atəş açmaq istəməyən 2 əsgər yerindəcə güllələnmişdi. 1 əsgər isə özünü öldürmüşdü. Qiyamçılardan 800-1200 nəfər öldürülmüş, 100-500 nəfər arası adam yaralanmış, 800 nəfər həbs edilmişdi. Bu kimi faktlar sonralar İrəc xan Mətbuinin məhkəməsində dəlil kimi istifadə edilmişdi.
İrəc xan Mətbui 1938-ci ildə sərləşkər (general-mayor) rütbəsi almışdı. (Baqir Aqili, Rza şah və qoşuni mütəhidəlşəkil, Tehran, Nəşri Namək, 1384/2007, s. 561)
İrəc xan Mətbui sonra Təbriz ordusunun komandanı olmuşdu. Bundan əlavə, Ərdəbil hərbi birləşməsinə də rəhbərlik edirdi.
İrəc xan Mətbui 1941-ci ildə ordudan tərxis olunub, hərbi məhkəmədə çalışmağa başlamışdı.
İrəc xan Mətbui Tehrandan İran Milli Məclisinə senator seçilmişdi. Bir neçə çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdu.
İrəc xan Mətbui mütləqiyyəti, monarxiyanı dəstəkləyən şəxslərdən idi. Ona görə də, şah rejiminin daxili müxalifətə, separatçı qüvvələrə qarşı mübarizə və siyasətindən danışdıqda, bu rejimi dəstəkləyən qüvvələri, o cümlədən İrəc xanı da qeyd etməmək mümkün deyil, lakin onlar geniş sosial kütlələri əhatə etmirdi. Bu qüvvələr, ilk növbədə, xalqın aşağı təbəqəsindən çıxmış və sonradan rejimin idarə olunmasında yüksək dövlət vəzifələrinə çatmış məmurlar ordusu və ordu mənsubları, eləcə də daxili asayişi bərpa və qoruyan qüvvələr idi. Bü qüvvələr Məhəmmədrza şahın devrilməsinə qədər onu dəstəklədilər və durumun son dərəcə qaçılmaz olduğunu, Şah rejiminin artıq sona çatdığını gördükdə monarxiyanı dəstəkləməyin mənasız olduğunu dərk edib mübarizədən qaçdılar.
İrəc xan Mətbui 1979-cu ildə həbs edilib, Evin zindanına atılmışdı. Orda İran İnqilab məhkəməsinin qərarı ilə edam edilmişdi.
Keçmişdən gələn bir çox hadisələri dəqiq analiz və təsbit etdikcə çox qaranlıqlara işıq düşür.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır
Mikayıl Mikayılov deyir ki, festivalda nümayiş olunan tamaşa Azərbaycanla Meksika arasında teatr əlaqələrinin başlanğıcı sayıla bilər
ADP sədri ehtimal edir ki, “Tərtər işi” yaxşı araşdırılsa, onun da altından Mehdiyev və əlaltıları çıxacaq
Xalq artisti deyir ki, rəqqasların səhnə ömrü çox qısa olur. Bu az müddətdə uğur qazanmaq, əsl sənətkar kimi yetişmək üçün daha çox zəhmət çəkmək lazımıdır
Rus Dram Teatrının aktyoru deyir ki. bölgə teatrlarında diplomlu aktyor və rejissor tapmaq müşkül məsələdir
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
