17:38 / 28-03-2024
Əməkdar artist vəfat edib
İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi - Fotolar
Tarix: 25-07-2020 09:29 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi

Azərbaycan tarixi nə qədər araşdırılsa da, bir çox tarixi hadisə barədə bu günə qədər hələ də tam ətraflı tarixi faktlar ortaya qoyulmayıb. Zəif araşdırılmış istiqamətlərdən biri də mühacirət tarixidir. Bu baxımdan hələ çox zəif öyrənilən mühacirət irsinə, mühacirlərin həyat və fəaliyyətinə aid aparılan hər bir araşdırma Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, milli ideologiyasının dolğunlaşması yolunda atılan addımdır. Mühacirət irsi Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, bütövlükdə milli-mənəvi sərvətimizin tərkib hissəsidir.

Mühacirət probleminin daha dərindən və hərtərəfli araşdırılması üçün arxivlərdə mövcud olan sənədlərin də tədqiq edilməsi vacibdir. Tarixi qaynaqlara baş vurmaq gərəkdir. Biz zəhmət çəkdik. İrana getdik. Aradıq, araşdırdıq. İstəyimiz budur ki, ərsəyə gətirdiyimiz yazılardan təhsil, vətənpərvərlik tərbiyəsi və təbliğat işində faydalansınlar.

Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Azərbaycan xanlıqlarından Qacarlar dövlətinə axınlar başlandı. Quba xanı Şeyxəli xan 1822-ci ildə vəfat edəndən sonra onun övladaları Abbas mirzəyə sığındılar. Abbas mirzə onları ömürlük məvacib və mülklə təmin etdi.

İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi

1879-cu ildə Qacarlar dövlətinin hökmdarı Nasirəddin şah Qacarın (1848-1896) istəyi ilə İran Kazak briqadası yarananda Şeyxəli xanın iki nəvəsi - Hüseyn ağa və Həsən ağa bu briqadada yüksək rütbəli zabit kimi xidmət edirdilər. Yazımız Həsən ağanın oğlu İrəc xan haqqındadır.

İrəc xan Həsən ağa oğlu Mətbui 1896-cı ildə Tehran şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə mollaxanasında almışdı. Sonra İran Kazak briqadasının məktəbində oxumuşdu. Daha sonra Rusiyaya yollanmış, hərbi akademiyada ali hərbi təhsil almışdı. Bu təhsil ocağını tamamlayandan sonra İrana dönmüşdü. İran Kazak briqadasında xidmətini davam etdirmişdi.

İrəc xan Mətbui İran Kazak briqadasının keçirdiyi bir çox hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdi.

İrəc xan Mətbui birinci qiyamda Tehrana yollanmış, Rza xan Sərdar Sipəhi dəstəkləmişdi. Bir müddət Rza xanın adyutantı olmuşdu.

İrəc xan Mətbui yeni ordu quruculuğunda iştirak etmiş, alaylardan birinə başçılıq etmişdi. O, 1926-cı ildə sərhəng (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü. Bu rütbə ilə Xorasanda qərar tutan Şərq ordusu komandanı Canməhəmməd xan Əmir Əlainin müavini idi.

İrəc xan Mətbui 1935-ci ildə sərtib (briqadir) rütbəsi ilə öz qoşununa, Xorasan Şərq ordusuna komandan təyin edilir. Bir il sonra Məşhəd şəhərində başlanmış qiyamı yatırır. Belə ki, Gövhərşad məscidində Şeyx Bəhlul xütbəsində dövlət əleyhinə sözlər danışılır. Həmin dönəmdə Rza şah Pəhləvi dövlət səviyyəsində avropalaşma, müasirləşmə kampaniyası aparırdı. Əhaliyə ənənəvi islam geyiminin, əba-qəbanın, hicabın əvəzinə müasir Avropa geyimləri, kostyum, şlyapa və digər bürüncəklər təklif edilirdi. Dövlət məmurları iri şəhərlərdə hicablı qadınları polis məntəqəsinə gətirib, məcburən üzlərini açmış, dini geyimlərini cırmışdılar. Bu kimi əməllər şiə molla-müctəhidlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Bir çox dini hövzələrdə, o cümlədən Qumda, Məşhəddə Rza şahın əleyhinə təbliğat aparılırdı. Qızışan müridləri qarışıqlıq törədirlər. Xorasan ostandarı Fətulla xan Pakrəvan sərləşkər (general-mayor) İrəc xan Mətbui ilə məsləhətləşib, mərkəzə məlumat verirlər. Mərkəzdən qiyamın yatırılmasına buyruq gəlir. İrəc xan lazım gələrsə, silah işlədilməsinə göstəriş verir.

İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi

Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvinin silahlı qüvvələri tərəfindən bütün İranda 2 mindən – 5 min nəfərədək adam öldürülmüşdü. Hadisələr zamanı qızışmış kütlə tərəfindən ordunun 2 zabiti, 18 sərbazı halak edilmişdi. Əhaliyə atəş açmaq istəməyən 2 əsgər yerindəcə güllələnmişdi. 1 əsgər isə özünü öldürmüşdü. Qiyamçılardan 800-1200 nəfər öldürülmüş, 100-500 nəfər arası adam yaralanmış, 800 nəfər həbs edilmişdi. Bu kimi faktlar sonralar İrəc xan Mətbuinin məhkəməsində dəlil kimi istifadə edilmişdi.

İrəc xan Mətbui 1938-ci ildə sərləşkər (general-mayor) rütbəsi almışdı. (Baqir Aqili, Rza şah və qoşuni mütəhidəlşəkil, Tehran, Nəşri Namək, 1384/2007, s. 561)

İrəc xan Mətbui sonra Təbriz ordusunun komandanı olmuşdu. Bundan əlavə, Ərdəbil hərbi birləşməsinə də rəhbərlik edirdi.

İrəc xan Mətbui 1941-ci ildə ordudan tərxis olunub, hərbi məhkəmədə çalışmağa başlamışdı.

İrəc xan Mətbui Tehrandan İran Milli Məclisinə senator seçilmişdi. Bir neçə çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdu.

İrəc xan Mətbui mütləqiyyəti, monarxiyanı dəstəkləyən şəxslərdən idi. Ona görə də, şah rejiminin daxili müxalifətə, separatçı qüvvələrə qarşı mübarizə və siyasətindən danışdıqda, bu rejimi dəstəkləyən qüvvələri, o cümlədən İrəc xanı da qeyd etməmək mümkün deyil, lakin onlar geniş sosial kütlələri əhatə etmirdi. Bu qüvvələr, ilk növbədə, xalqın aşağı təbəqəsindən çıxmış və sonradan rejimin idarə olunmasında yüksək dövlət vəzifələrinə çatmış məmurlar ordusu və ordu mənsubları, eləcə də daxili asayişi bərpa və qoruyan qüvvələr idi. Bü qüvvələr Məhəmmədrza şahın devrilməsinə qədər onu dəstəklədilər və durumun son dərəcə qaçılmaz olduğunu, Şah rejiminin artıq sona çatdığını gördükdə monarxiyanı dəstəkləməyin mənasız olduğunu dərk edib mübarizədən qaçdılar.

İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi

İrəc xan Mətbui 1979-cu ildə həbs edilib, Evin zindanına atılmışdı. Orda İran İnqilab məhkəməsinin qərarı ilə edam edilmişdi.

Keçmişdən gələn bir çox hadisələri dəqiq analiz və təsbit etdikcə çox qaranlıqlara işıq düşür.

Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU



Bölməyə aid digər xəbərlər
{sape_links}{sape_article}