14:40 / 22-11-2024
Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Qlobal Cənub QHT Platforması yaradılır
14:13 / 22-11-2024
İran ABŞ-la danışıqlara gedəcək, yoxsa...
14:06 / 22-11-2024
Pərviz Şahbazov türkiyəli nazirlə müzakirə aparıb
13:54 / 22-11-2024
Ana və qızı xuliqanlığa görə həbs edilib
13:47 / 22-11-2024
Ruslar şəhərin 25 faizini ələ keçirib, döyüşlər davam edir - Foto
13:36 / 22-11-2024
ABŞ Polşadakı hərbi bazasını yüksək hazırlıq vəziyyətinə gətirib
13:27 / 22-11-2024
Türk ordusu daha beş terrorçunu zərərsizləşdirib
13:23 / 22-11-2024
Dövlət Xidməti daha 12 maşını satışa çıxarıb - Siyahı
13:21 / 22-11-2024
Putin Rusiyasını ifşa edən "Pis ruslar" kitabı nəşr olunub
13:09 / 22-11-2024
Putin nüvə silahından istifadə edə bilər - Xəbərdarlıq
13:02 / 22-11-2024
Keçmiş mərkəz direktoru vəzifəyə təyin olunub
12:53 / 22-11-2024
ABŞ rus ordusunu məğlub edə biləcək silah hazırlayıb
12:47 / 22-11-2024
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:35 / 22-11-2024
Ruslar bir məntəqəni işğal edib, daha səkkizinə doğru irəliləyir - Foto
12:23 / 22-11-2024
Dövlətə məxsus 35 su nəqliyyatı vasitəsi hərraca çıxarılıb - Siyahı
12:06 / 22-11-2024
İlham Əliyev İsrailin nəqliyyat və yol təhlükəsizliyi nazirini qəbul edib
12:00 / 22-11-2024
FIFA referisi Kamal Umudlu beynəlxalq oyuna təyinat alıb
11:54 / 22-11-2024
“Əmək miqrasiyası kvotasının müəyyən edilməsi Qaydası” dəyişib
11:45 / 22-11-2024
Polkovnikin oğlu ev dustaqlığına buraxılıb
11:09 / 22-11-2024
Leyla Əliyeva və Arzu Əliyeva sərgiləri ziyarət ediblər - Fotolar
11:05 / 22-11-2024
20 təyyarə və 6 döyüş gəmisi Tayvan sahillərinə yaxınlaşıb
11:01 / 22-11-2024
Dünyanın ən hündür və ən balaca qadını bir araya gəlib - Foto
10:38 / 22-11-2024
PSJ futbolçu ilə müqavilənin müddətini uzadacaq
10:21 / 22-11-2024
“Vətəndaş A” serialının rejissoru: "Həmin qeyri-etik ifadə montajda gözdən yayınıb"
10:04 / 22-11-2024
Klarnet ifaçısı aparıcıları hədələyib - Foto
10:01 / 22-11-2024
Xanəndə Ramiz Bəşirov vəfat edib
09:50 / 22-11-2024
Bondi ABŞ-nın baş prokuroru olacaq
09:46 / 22-11-2024
İcra başçısının birinci müavini məhkəmədə uduzub
09:44 / 22-11-2024
Antonov: “Eskalasiyanı dayandırmağın vaxtı çatıb”
09:32 / 22-11-2024
Moskva səsdəniti raketlərini işə salıb
12:28 / 18-11-2024
Turan Manafzadə: “Mədəniyyət diplomatiyasından yararlanmağı bacarmalıyıq” - Müsahibə
12:05 / 19-11-2024
MMC vətəndaşın mənzilini dağıdıb, indi də obyektini ələ keçirmək istəyir - Fotolar
13:32 / 21-11-2024
Dünyanın ən güclü donanmaları... - Qardaş Türkiyə siyahıda neçəncidir?
19:50 / 19-11-2024
Beynəlxalq Bank 272 min manat cərimələnib
16:45 / 20-11-2024
Nazir: "Regionlardakı bəzi poçt şöbələrinin bağlanması araşdırılacaq"
16:22 / 20-11-2024
“Real Betis” klubunun nümayəndəsi Bakıda nəyə təəccüblənib? - Foto
15:29 / 18-11-2024
Daha üç şəhərə konsul təyinatı olub - Siyahı
16:45 / 21-11-2024
Prezident iki Mərkəzi ləğv edib - Sərəncam
10:03 / 20-11-2024
Azərbaycan və Türkiyənin bələdiyyə təşkilatları arasında görüş keçirilib - Fotolar
17:09 / 18-11-2024
Deputatın oğlu yeni vəzifəyə təyin olunub
09:37 / 21-11-2024
Naxçıvan səhiyyəsində həbslər başlayıb
15:55 / 20-11-2024
Deputatın "Zəngimcell" oyunu: "Balansınız bitmişdir..."
İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi - Fotolar
Tarix: 25-07-2020 09:29 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Azərbaycan tarixi nə qədər araşdırılsa da, bir çox tarixi hadisə barədə bu günə qədər hələ də tam ətraflı tarixi faktlar ortaya qoyulmayıb. Zəif araşdırılmış istiqamətlərdən biri də mühacirət tarixidir. Bu baxımdan hələ çox zəif öyrənilən mühacirət irsinə, mühacirlərin həyat və fəaliyyətinə aid aparılan hər bir araşdırma Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, milli ideologiyasının dolğunlaşması yolunda atılan addımdır. Mühacirət irsi Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, bütövlükdə milli-mənəvi sərvətimizin tərkib hissəsidir.
Mühacirət probleminin daha dərindən və hərtərəfli araşdırılması üçün arxivlərdə mövcud olan sənədlərin də tədqiq edilməsi vacibdir. Tarixi qaynaqlara baş vurmaq gərəkdir. Biz zəhmət çəkdik. İrana getdik. Aradıq, araşdırdıq. İstəyimiz budur ki, ərsəyə gətirdiyimiz yazılardan təhsil, vətənpərvərlik tərbiyəsi və təbliğat işində faydalansınlar.
Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Azərbaycan xanlıqlarından Qacarlar dövlətinə axınlar başlandı. Quba xanı Şeyxəli xan 1822-ci ildə vəfat edəndən sonra onun övladaları Abbas mirzəyə sığındılar. Abbas mirzə onları ömürlük məvacib və mülklə təmin etdi.
1879-cu ildə Qacarlar dövlətinin hökmdarı Nasirəddin şah Qacarın (1848-1896) istəyi ilə İran Kazak briqadası yarananda Şeyxəli xanın iki nəvəsi - Hüseyn ağa və Həsən ağa bu briqadada yüksək rütbəli zabit kimi xidmət edirdilər. Yazımız Həsən ağanın oğlu İrəc xan haqqındadır.
İrəc xan Həsən ağa oğlu Mətbui 1896-cı ildə Tehran şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə mollaxanasında almışdı. Sonra İran Kazak briqadasının məktəbində oxumuşdu. Daha sonra Rusiyaya yollanmış, hərbi akademiyada ali hərbi təhsil almışdı. Bu təhsil ocağını tamamlayandan sonra İrana dönmüşdü. İran Kazak briqadasında xidmətini davam etdirmişdi.
İrəc xan Mətbui İran Kazak briqadasının keçirdiyi bir çox hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdi.
İrəc xan Mətbui birinci qiyamda Tehrana yollanmış, Rza xan Sərdar Sipəhi dəstəkləmişdi. Bir müddət Rza xanın adyutantı olmuşdu.
İrəc xan Mətbui yeni ordu quruculuğunda iştirak etmiş, alaylardan birinə başçılıq etmişdi. O, 1926-cı ildə sərhəng (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü. Bu rütbə ilə Xorasanda qərar tutan Şərq ordusu komandanı Canməhəmməd xan Əmir Əlainin müavini idi.
İrəc xan Mətbui 1935-ci ildə sərtib (briqadir) rütbəsi ilə öz qoşununa, Xorasan Şərq ordusuna komandan təyin edilir. Bir il sonra Məşhəd şəhərində başlanmış qiyamı yatırır. Belə ki, Gövhərşad məscidində Şeyx Bəhlul xütbəsində dövlət əleyhinə sözlər danışılır. Həmin dönəmdə Rza şah Pəhləvi dövlət səviyyəsində avropalaşma, müasirləşmə kampaniyası aparırdı. Əhaliyə ənənəvi islam geyiminin, əba-qəbanın, hicabın əvəzinə müasir Avropa geyimləri, kostyum, şlyapa və digər bürüncəklər təklif edilirdi. Dövlət məmurları iri şəhərlərdə hicablı qadınları polis məntəqəsinə gətirib, məcburən üzlərini açmış, dini geyimlərini cırmışdılar. Bu kimi əməllər şiə molla-müctəhidlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Bir çox dini hövzələrdə, o cümlədən Qumda, Məşhəddə Rza şahın əleyhinə təbliğat aparılırdı. Qızışan müridləri qarışıqlıq törədirlər. Xorasan ostandarı Fətulla xan Pakrəvan sərləşkər (general-mayor) İrəc xan Mətbui ilə məsləhətləşib, mərkəzə məlumat verirlər. Mərkəzdən qiyamın yatırılmasına buyruq gəlir. İrəc xan lazım gələrsə, silah işlədilməsinə göstəriş verir.
Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvinin silahlı qüvvələri tərəfindən bütün İranda 2 mindən – 5 min nəfərədək adam öldürülmüşdü. Hadisələr zamanı qızışmış kütlə tərəfindən ordunun 2 zabiti, 18 sərbazı halak edilmişdi. Əhaliyə atəş açmaq istəməyən 2 əsgər yerindəcə güllələnmişdi. 1 əsgər isə özünü öldürmüşdü. Qiyamçılardan 800-1200 nəfər öldürülmüş, 100-500 nəfər arası adam yaralanmış, 800 nəfər həbs edilmişdi. Bu kimi faktlar sonralar İrəc xan Mətbuinin məhkəməsində dəlil kimi istifadə edilmişdi.
İrəc xan Mətbui 1938-ci ildə sərləşkər (general-mayor) rütbəsi almışdı. (Baqir Aqili, Rza şah və qoşuni mütəhidəlşəkil, Tehran, Nəşri Namək, 1384/2007, s. 561)
İrəc xan Mətbui sonra Təbriz ordusunun komandanı olmuşdu. Bundan əlavə, Ərdəbil hərbi birləşməsinə də rəhbərlik edirdi.
İrəc xan Mətbui 1941-ci ildə ordudan tərxis olunub, hərbi məhkəmədə çalışmağa başlamışdı.
İrəc xan Mətbui Tehrandan İran Milli Məclisinə senator seçilmişdi. Bir neçə çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdu.
İrəc xan Mətbui mütləqiyyəti, monarxiyanı dəstəkləyən şəxslərdən idi. Ona görə də, şah rejiminin daxili müxalifətə, separatçı qüvvələrə qarşı mübarizə və siyasətindən danışdıqda, bu rejimi dəstəkləyən qüvvələri, o cümlədən İrəc xanı da qeyd etməmək mümkün deyil, lakin onlar geniş sosial kütlələri əhatə etmirdi. Bu qüvvələr, ilk növbədə, xalqın aşağı təbəqəsindən çıxmış və sonradan rejimin idarə olunmasında yüksək dövlət vəzifələrinə çatmış məmurlar ordusu və ordu mənsubları, eləcə də daxili asayişi bərpa və qoruyan qüvvələr idi. Bü qüvvələr Məhəmmədrza şahın devrilməsinə qədər onu dəstəklədilər və durumun son dərəcə qaçılmaz olduğunu, Şah rejiminin artıq sona çatdığını gördükdə monarxiyanı dəstəkləməyin mənasız olduğunu dərk edib mübarizədən qaçdılar.
İrəc xan Mətbui 1979-cu ildə həbs edilib, Evin zindanına atılmışdı. Orda İran İnqilab məhkəməsinin qərarı ilə edam edilmişdi.
Keçmişdən gələn bir çox hadisələri dəqiq analiz və təsbit etdikcə çox qaranlıqlara işıq düşür.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 25-07-2020 09:29 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Azərbaycan tarixi nə qədər araşdırılsa da, bir çox tarixi hadisə barədə bu günə qədər hələ də tam ətraflı tarixi faktlar ortaya qoyulmayıb. Zəif araşdırılmış istiqamətlərdən biri də mühacirət tarixidir. Bu baxımdan hələ çox zəif öyrənilən mühacirət irsinə, mühacirlərin həyat və fəaliyyətinə aid aparılan hər bir araşdırma Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, milli ideologiyasının dolğunlaşması yolunda atılan addımdır. Mühacirət irsi Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, bütövlükdə milli-mənəvi sərvətimizin tərkib hissəsidir.
Mühacirət probleminin daha dərindən və hərtərəfli araşdırılması üçün arxivlərdə mövcud olan sənədlərin də tədqiq edilməsi vacibdir. Tarixi qaynaqlara baş vurmaq gərəkdir. Biz zəhmət çəkdik. İrana getdik. Aradıq, araşdırdıq. İstəyimiz budur ki, ərsəyə gətirdiyimiz yazılardan təhsil, vətənpərvərlik tərbiyəsi və təbliğat işində faydalansınlar.
Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Azərbaycan xanlıqlarından Qacarlar dövlətinə axınlar başlandı. Quba xanı Şeyxəli xan 1822-ci ildə vəfat edəndən sonra onun övladaları Abbas mirzəyə sığındılar. Abbas mirzə onları ömürlük məvacib və mülklə təmin etdi.
1879-cu ildə Qacarlar dövlətinin hökmdarı Nasirəddin şah Qacarın (1848-1896) istəyi ilə İran Kazak briqadası yarananda Şeyxəli xanın iki nəvəsi - Hüseyn ağa və Həsən ağa bu briqadada yüksək rütbəli zabit kimi xidmət edirdilər. Yazımız Həsən ağanın oğlu İrəc xan haqqındadır.
İrəc xan Həsən ağa oğlu Mətbui 1896-cı ildə Tehran şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə mollaxanasında almışdı. Sonra İran Kazak briqadasının məktəbində oxumuşdu. Daha sonra Rusiyaya yollanmış, hərbi akademiyada ali hərbi təhsil almışdı. Bu təhsil ocağını tamamlayandan sonra İrana dönmüşdü. İran Kazak briqadasında xidmətini davam etdirmişdi.
İrəc xan Mətbui İran Kazak briqadasının keçirdiyi bir çox hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdi.
İrəc xan Mətbui birinci qiyamda Tehrana yollanmış, Rza xan Sərdar Sipəhi dəstəkləmişdi. Bir müddət Rza xanın adyutantı olmuşdu.
İrəc xan Mətbui yeni ordu quruculuğunda iştirak etmiş, alaylardan birinə başçılıq etmişdi. O, 1926-cı ildə sərhəng (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü. Bu rütbə ilə Xorasanda qərar tutan Şərq ordusu komandanı Canməhəmməd xan Əmir Əlainin müavini idi.
İrəc xan Mətbui 1935-ci ildə sərtib (briqadir) rütbəsi ilə öz qoşununa, Xorasan Şərq ordusuna komandan təyin edilir. Bir il sonra Məşhəd şəhərində başlanmış qiyamı yatırır. Belə ki, Gövhərşad məscidində Şeyx Bəhlul xütbəsində dövlət əleyhinə sözlər danışılır. Həmin dönəmdə Rza şah Pəhləvi dövlət səviyyəsində avropalaşma, müasirləşmə kampaniyası aparırdı. Əhaliyə ənənəvi islam geyiminin, əba-qəbanın, hicabın əvəzinə müasir Avropa geyimləri, kostyum, şlyapa və digər bürüncəklər təklif edilirdi. Dövlət məmurları iri şəhərlərdə hicablı qadınları polis məntəqəsinə gətirib, məcburən üzlərini açmış, dini geyimlərini cırmışdılar. Bu kimi əməllər şiə molla-müctəhidlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Bir çox dini hövzələrdə, o cümlədən Qumda, Məşhəddə Rza şahın əleyhinə təbliğat aparılırdı. Qızışan müridləri qarışıqlıq törədirlər. Xorasan ostandarı Fətulla xan Pakrəvan sərləşkər (general-mayor) İrəc xan Mətbui ilə məsləhətləşib, mərkəzə məlumat verirlər. Mərkəzdən qiyamın yatırılmasına buyruq gəlir. İrəc xan lazım gələrsə, silah işlədilməsinə göstəriş verir.
Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvinin silahlı qüvvələri tərəfindən bütün İranda 2 mindən – 5 min nəfərədək adam öldürülmüşdü. Hadisələr zamanı qızışmış kütlə tərəfindən ordunun 2 zabiti, 18 sərbazı halak edilmişdi. Əhaliyə atəş açmaq istəməyən 2 əsgər yerindəcə güllələnmişdi. 1 əsgər isə özünü öldürmüşdü. Qiyamçılardan 800-1200 nəfər öldürülmüş, 100-500 nəfər arası adam yaralanmış, 800 nəfər həbs edilmişdi. Bu kimi faktlar sonralar İrəc xan Mətbuinin məhkəməsində dəlil kimi istifadə edilmişdi.
İrəc xan Mətbui 1938-ci ildə sərləşkər (general-mayor) rütbəsi almışdı. (Baqir Aqili, Rza şah və qoşuni mütəhidəlşəkil, Tehran, Nəşri Namək, 1384/2007, s. 561)
İrəc xan Mətbui sonra Təbriz ordusunun komandanı olmuşdu. Bundan əlavə, Ərdəbil hərbi birləşməsinə də rəhbərlik edirdi.
İrəc xan Mətbui 1941-ci ildə ordudan tərxis olunub, hərbi məhkəmədə çalışmağa başlamışdı.
İrəc xan Mətbui Tehrandan İran Milli Məclisinə senator seçilmişdi. Bir neçə çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdu.
İrəc xan Mətbui mütləqiyyəti, monarxiyanı dəstəkləyən şəxslərdən idi. Ona görə də, şah rejiminin daxili müxalifətə, separatçı qüvvələrə qarşı mübarizə və siyasətindən danışdıqda, bu rejimi dəstəkləyən qüvvələri, o cümlədən İrəc xanı da qeyd etməmək mümkün deyil, lakin onlar geniş sosial kütlələri əhatə etmirdi. Bu qüvvələr, ilk növbədə, xalqın aşağı təbəqəsindən çıxmış və sonradan rejimin idarə olunmasında yüksək dövlət vəzifələrinə çatmış məmurlar ordusu və ordu mənsubları, eləcə də daxili asayişi bərpa və qoruyan qüvvələr idi. Bü qüvvələr Məhəmmədrza şahın devrilməsinə qədər onu dəstəklədilər və durumun son dərəcə qaçılmaz olduğunu, Şah rejiminin artıq sona çatdığını gördükdə monarxiyanı dəstəkləməyin mənasız olduğunu dərk edib mübarizədən qaçdılar.
İrəc xan Mətbui 1979-cu ildə həbs edilib, Evin zindanına atılmışdı. Orda İran İnqilab məhkəməsinin qərarı ilə edam edilmişdi.
Keçmişdən gələn bir çox hadisələri dəqiq analiz və təsbit etdikcə çox qaranlıqlara işıq düşür.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır
Deputatlığa namizəd Milli Məclisdə təmsil etmək istədiyi bölgənin problemlərinin təsnifatını artıq ağlına yazıb və işə nədən başlayacağını sıralayıb
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
“Tənha insanın monoloqu”nun ssenari müəllifi və rejissoru deyir ki, kinomuzu yaşatmaq və irəli aparmaq üçün film istehsalını artırmalı və onun bazarını düşünməliyik
Mirəli Sarızadə: “Gənc yaşımda arzum həyata keçdi, inşallah, yeni mövsümdə teatrımızın səhnəsində də Məcnun obrazı ilə tamaşaçılar qarşısına çıxacam”
