12:57 / 27-06-2025
Prokurorluq Bakıdakı partlayış hadisəsini araşdırır
11:32 / 27-06-2025
Nazirlik və dövlət komitəsi vətəndaşlara müraciət edib
09:33 / 27-06-2025
Qaxda zəlzələ olub
00:25 / 27-06-2025
"Azərbaycanfilm"in ərazisindəki yanğın söndürülüb - (Yenilənib)
00:02 / 27-06-2025
Emil Mehtiyev idarə rəisi təyin olunub
18:04 / 26-06-2025
Narkotik satan ata və oğlu tutulub
16:30 / 26-06-2025
Azərbaycandakı dinlərarası harmoniya Tolerantlıq Evində müzakirə olunub
16:17 / 26-06-2025
Azərbaycanı gülüstana çevirənlər! - Zahid Oruc yazır
13:15 / 26-06-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:14 / 26-06-2025
İlham Əliyevlə İran prezidenti arasında telefon danışığı olub
11:02 / 26-06-2025
Kəlbəcərdə yük maşını çaya aşıb, sürücü ölüb
10:29 / 26-06-2025
Prezident Silahlı Qüvvələr Günü münasibətilə paylaşım edib
09:25 / 26-06-2025
Tarixi yanlışlıq - İbrahim Əliyev yazır
08:51 / 26-06-2025
Cənubi Qafqazın ən güclüsü...
00:00 / 26-06-2025
Bu gün Silahlı Qüvvələri Günüdür
22:36 / 25-06-2025
MÜTDA: "7 müəllimin nəticəsi ləğv ediləcək"
21:49 / 25-06-2025
Tovuzda kütləvi zəhərlənmə olub - Yenilənib
19:56 / 25-06-2025
Ceyhun Bayramov İranın yeni səfirini qəbul edib
18:04 / 25-06-2025
Ordu günü Bakı, Gəncə, Xankəndi və Laçında yürüş olacaq
18:00 / 25-06-2025
Beynəlxalq axtarışa verilmiş şəxsi Rusiyaya təhvil verilib
17:49 / 25-06-2025
Ter-Petrosyan II Qareginlə siyasi vəziyyəti müzakirə edib
17:44 / 25-06-2025
“Azəriqaz”ın baş direktoruna müavin təyin olunub
17:27 / 25-06-2025
Ceyhun Bayramov Sudanın yeni səfiri ilə görüşüb
17:02 / 25-06-2025
Trampla Zelenski Niderlandda görüşüblər
16:56 / 25-06-2025
Qırğızıstanda parno saytlara giriş bloklanıb
16:45 / 25-06-2025
Bakıda əməliyyat: saxlanılanlar var - Video
16:39 / 25-06-2025
Toy karvanında "avtoş"luq edən sürücülər saxlanılıb
16:20 / 25-06-2025
Səkkiz rayona prokuror təyin edilib - Yenilənib
15:59 / 25-06-2025
Kansler: Rusiya Avropanın sülh və siyasi nizamını təhdid edir
15:40 / 25-06-2025
“Pasportlar haqqında” qanun dəyişib
14:57 / 22-06-2025
Həyat dolu ömür yolu - Milli Mətbuat-150 - Fotolar
19:12 / 23-06-2025
Cəlaloğlu: "İranı əvvəlki məcrasına qaytarmaq istəyirlərsə, onda hakimiyyətdə Qacarlar oturmalıdır” - Müsahibə
09:25 / 26-06-2025
Tarixi yanlışlıq - İbrahim Əliyev yazır
10:14 / 24-06-2025
Tramp dünyanı aldadıb: atəşkəs yoxdur, İsrail İrana ağır zərbələr endirir
14:55 / 25-06-2025
Rəşad Əhmədzadə: “Beynəlxalq festivallarda iştirakımız ölkə teatrları üçün də uğurdur” - Müsahibə
07:09 / 24-06-2025
İran və İsrail atəşkəsə razılaşıblar?
00:39 / 25-06-2025
NATO: Ukraynada 250 min rus hərbçisi həlak olub
08:27 / 25-06-2025
Üç mindən çox avtomobili daşıyan gəmi üç həftə yandıqdan sonra batıb
19:40 / 24-06-2025
“Qərbi Azərbaycan İrsi” kitabının təqdimatı olub - Fotolar
23:45 / 23-06-2025
Bakıdan Qətərə uçan təyyarə yarıyoldan geri dönüb
İrəc xan Mətbui: qubalı mühacirin taleyi - Fotolar
Tarix: 25-07-2020 09:29 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Azərbaycan tarixi nə qədər araşdırılsa da, bir çox tarixi hadisə barədə bu günə qədər hələ də tam ətraflı tarixi faktlar ortaya qoyulmayıb. Zəif araşdırılmış istiqamətlərdən biri də mühacirət tarixidir. Bu baxımdan hələ çox zəif öyrənilən mühacirət irsinə, mühacirlərin həyat və fəaliyyətinə aid aparılan hər bir araşdırma Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, milli ideologiyasının dolğunlaşması yolunda atılan addımdır. Mühacirət irsi Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, bütövlükdə milli-mənəvi sərvətimizin tərkib hissəsidir.
Mühacirət probleminin daha dərindən və hərtərəfli araşdırılması üçün arxivlərdə mövcud olan sənədlərin də tədqiq edilməsi vacibdir. Tarixi qaynaqlara baş vurmaq gərəkdir. Biz zəhmət çəkdik. İrana getdik. Aradıq, araşdırdıq. İstəyimiz budur ki, ərsəyə gətirdiyimiz yazılardan təhsil, vətənpərvərlik tərbiyəsi və təbliğat işində faydalansınlar.
Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Azərbaycan xanlıqlarından Qacarlar dövlətinə axınlar başlandı. Quba xanı Şeyxəli xan 1822-ci ildə vəfat edəndən sonra onun övladaları Abbas mirzəyə sığındılar. Abbas mirzə onları ömürlük məvacib və mülklə təmin etdi.
1879-cu ildə Qacarlar dövlətinin hökmdarı Nasirəddin şah Qacarın (1848-1896) istəyi ilə İran Kazak briqadası yarananda Şeyxəli xanın iki nəvəsi - Hüseyn ağa və Həsən ağa bu briqadada yüksək rütbəli zabit kimi xidmət edirdilər. Yazımız Həsən ağanın oğlu İrəc xan haqqındadır.
İrəc xan Həsən ağa oğlu Mətbui 1896-cı ildə Tehran şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə mollaxanasında almışdı. Sonra İran Kazak briqadasının məktəbində oxumuşdu. Daha sonra Rusiyaya yollanmış, hərbi akademiyada ali hərbi təhsil almışdı. Bu təhsil ocağını tamamlayandan sonra İrana dönmüşdü. İran Kazak briqadasında xidmətini davam etdirmişdi.
İrəc xan Mətbui İran Kazak briqadasının keçirdiyi bir çox hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdi.
İrəc xan Mətbui birinci qiyamda Tehrana yollanmış, Rza xan Sərdar Sipəhi dəstəkləmişdi. Bir müddət Rza xanın adyutantı olmuşdu.
İrəc xan Mətbui yeni ordu quruculuğunda iştirak etmiş, alaylardan birinə başçılıq etmişdi. O, 1926-cı ildə sərhəng (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü. Bu rütbə ilə Xorasanda qərar tutan Şərq ordusu komandanı Canməhəmməd xan Əmir Əlainin müavini idi.
İrəc xan Mətbui 1935-ci ildə sərtib (briqadir) rütbəsi ilə öz qoşununa, Xorasan Şərq ordusuna komandan təyin edilir. Bir il sonra Məşhəd şəhərində başlanmış qiyamı yatırır. Belə ki, Gövhərşad məscidində Şeyx Bəhlul xütbəsində dövlət əleyhinə sözlər danışılır. Həmin dönəmdə Rza şah Pəhləvi dövlət səviyyəsində avropalaşma, müasirləşmə kampaniyası aparırdı. Əhaliyə ənənəvi islam geyiminin, əba-qəbanın, hicabın əvəzinə müasir Avropa geyimləri, kostyum, şlyapa və digər bürüncəklər təklif edilirdi. Dövlət məmurları iri şəhərlərdə hicablı qadınları polis məntəqəsinə gətirib, məcburən üzlərini açmış, dini geyimlərini cırmışdılar. Bu kimi əməllər şiə molla-müctəhidlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Bir çox dini hövzələrdə, o cümlədən Qumda, Məşhəddə Rza şahın əleyhinə təbliğat aparılırdı. Qızışan müridləri qarışıqlıq törədirlər. Xorasan ostandarı Fətulla xan Pakrəvan sərləşkər (general-mayor) İrəc xan Mətbui ilə məsləhətləşib, mərkəzə məlumat verirlər. Mərkəzdən qiyamın yatırılmasına buyruq gəlir. İrəc xan lazım gələrsə, silah işlədilməsinə göstəriş verir.
Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvinin silahlı qüvvələri tərəfindən bütün İranda 2 mindən – 5 min nəfərədək adam öldürülmüşdü. Hadisələr zamanı qızışmış kütlə tərəfindən ordunun 2 zabiti, 18 sərbazı halak edilmişdi. Əhaliyə atəş açmaq istəməyən 2 əsgər yerindəcə güllələnmişdi. 1 əsgər isə özünü öldürmüşdü. Qiyamçılardan 800-1200 nəfər öldürülmüş, 100-500 nəfər arası adam yaralanmış, 800 nəfər həbs edilmişdi. Bu kimi faktlar sonralar İrəc xan Mətbuinin məhkəməsində dəlil kimi istifadə edilmişdi.
İrəc xan Mətbui 1938-ci ildə sərləşkər (general-mayor) rütbəsi almışdı. (Baqir Aqili, Rza şah və qoşuni mütəhidəlşəkil, Tehran, Nəşri Namək, 1384/2007, s. 561)
İrəc xan Mətbui sonra Təbriz ordusunun komandanı olmuşdu. Bundan əlavə, Ərdəbil hərbi birləşməsinə də rəhbərlik edirdi.
İrəc xan Mətbui 1941-ci ildə ordudan tərxis olunub, hərbi məhkəmədə çalışmağa başlamışdı.
İrəc xan Mətbui Tehrandan İran Milli Məclisinə senator seçilmişdi. Bir neçə çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdu.
İrəc xan Mətbui mütləqiyyəti, monarxiyanı dəstəkləyən şəxslərdən idi. Ona görə də, şah rejiminin daxili müxalifətə, separatçı qüvvələrə qarşı mübarizə və siyasətindən danışdıqda, bu rejimi dəstəkləyən qüvvələri, o cümlədən İrəc xanı da qeyd etməmək mümkün deyil, lakin onlar geniş sosial kütlələri əhatə etmirdi. Bu qüvvələr, ilk növbədə, xalqın aşağı təbəqəsindən çıxmış və sonradan rejimin idarə olunmasında yüksək dövlət vəzifələrinə çatmış məmurlar ordusu və ordu mənsubları, eləcə də daxili asayişi bərpa və qoruyan qüvvələr idi. Bü qüvvələr Məhəmmədrza şahın devrilməsinə qədər onu dəstəklədilər və durumun son dərəcə qaçılmaz olduğunu, Şah rejiminin artıq sona çatdığını gördükdə monarxiyanı dəstəkləməyin mənasız olduğunu dərk edib mübarizədən qaçdılar.
İrəc xan Mətbui 1979-cu ildə həbs edilib, Evin zindanına atılmışdı. Orda İran İnqilab məhkəməsinin qərarı ilə edam edilmişdi.
Keçmişdən gələn bir çox hadisələri dəqiq analiz və təsbit etdikcə çox qaranlıqlara işıq düşür.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 25-07-2020 09:29 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Azərbaycan tarixi nə qədər araşdırılsa da, bir çox tarixi hadisə barədə bu günə qədər hələ də tam ətraflı tarixi faktlar ortaya qoyulmayıb. Zəif araşdırılmış istiqamətlərdən biri də mühacirət tarixidir. Bu baxımdan hələ çox zəif öyrənilən mühacirət irsinə, mühacirlərin həyat və fəaliyyətinə aid aparılan hər bir araşdırma Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, milli ideologiyasının dolğunlaşması yolunda atılan addımdır. Mühacirət irsi Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, bütövlükdə milli-mənəvi sərvətimizin tərkib hissəsidir.
Mühacirət probleminin daha dərindən və hərtərəfli araşdırılması üçün arxivlərdə mövcud olan sənədlərin də tədqiq edilməsi vacibdir. Tarixi qaynaqlara baş vurmaq gərəkdir. Biz zəhmət çəkdik. İrana getdik. Aradıq, araşdırdıq. İstəyimiz budur ki, ərsəyə gətirdiyimiz yazılardan təhsil, vətənpərvərlik tərbiyəsi və təbliğat işində faydalansınlar.
Cənub Qafqaz Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra Azərbaycan xanlıqlarından Qacarlar dövlətinə axınlar başlandı. Quba xanı Şeyxəli xan 1822-ci ildə vəfat edəndən sonra onun övladaları Abbas mirzəyə sığındılar. Abbas mirzə onları ömürlük məvacib və mülklə təmin etdi.
1879-cu ildə Qacarlar dövlətinin hökmdarı Nasirəddin şah Qacarın (1848-1896) istəyi ilə İran Kazak briqadası yarananda Şeyxəli xanın iki nəvəsi - Hüseyn ağa və Həsən ağa bu briqadada yüksək rütbəli zabit kimi xidmət edirdilər. Yazımız Həsən ağanın oğlu İrəc xan haqqındadır.
İrəc xan Həsən ağa oğlu Mətbui 1896-cı ildə Tehran şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə mollaxanasında almışdı. Sonra İran Kazak briqadasının məktəbində oxumuşdu. Daha sonra Rusiyaya yollanmış, hərbi akademiyada ali hərbi təhsil almışdı. Bu təhsil ocağını tamamlayandan sonra İrana dönmüşdü. İran Kazak briqadasında xidmətini davam etdirmişdi.
İrəc xan Mətbui İran Kazak briqadasının keçirdiyi bir çox hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdi.
İrəc xan Mətbui birinci qiyamda Tehrana yollanmış, Rza xan Sərdar Sipəhi dəstəkləmişdi. Bir müddət Rza xanın adyutantı olmuşdu.
İrəc xan Mətbui yeni ordu quruculuğunda iştirak etmiş, alaylardan birinə başçılıq etmişdi. O, 1926-cı ildə sərhəng (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü. Bu rütbə ilə Xorasanda qərar tutan Şərq ordusu komandanı Canməhəmməd xan Əmir Əlainin müavini idi.
İrəc xan Mətbui 1935-ci ildə sərtib (briqadir) rütbəsi ilə öz qoşununa, Xorasan Şərq ordusuna komandan təyin edilir. Bir il sonra Məşhəd şəhərində başlanmış qiyamı yatırır. Belə ki, Gövhərşad məscidində Şeyx Bəhlul xütbəsində dövlət əleyhinə sözlər danışılır. Həmin dönəmdə Rza şah Pəhləvi dövlət səviyyəsində avropalaşma, müasirləşmə kampaniyası aparırdı. Əhaliyə ənənəvi islam geyiminin, əba-qəbanın, hicabın əvəzinə müasir Avropa geyimləri, kostyum, şlyapa və digər bürüncəklər təklif edilirdi. Dövlət məmurları iri şəhərlərdə hicablı qadınları polis məntəqəsinə gətirib, məcburən üzlərini açmış, dini geyimlərini cırmışdılar. Bu kimi əməllər şiə molla-müctəhidlərinin narazılığına səbəb olmuşdu. Bir çox dini hövzələrdə, o cümlədən Qumda, Məşhəddə Rza şahın əleyhinə təbliğat aparılırdı. Qızışan müridləri qarışıqlıq törədirlər. Xorasan ostandarı Fətulla xan Pakrəvan sərləşkər (general-mayor) İrəc xan Mətbui ilə məsləhətləşib, mərkəzə məlumat verirlər. Mərkəzdən qiyamın yatırılmasına buyruq gəlir. İrəc xan lazım gələrsə, silah işlədilməsinə göstəriş verir.
Həmin dövrdə Rza şah Pəhləvinin silahlı qüvvələri tərəfindən bütün İranda 2 mindən – 5 min nəfərədək adam öldürülmüşdü. Hadisələr zamanı qızışmış kütlə tərəfindən ordunun 2 zabiti, 18 sərbazı halak edilmişdi. Əhaliyə atəş açmaq istəməyən 2 əsgər yerindəcə güllələnmişdi. 1 əsgər isə özünü öldürmüşdü. Qiyamçılardan 800-1200 nəfər öldürülmüş, 100-500 nəfər arası adam yaralanmış, 800 nəfər həbs edilmişdi. Bu kimi faktlar sonralar İrəc xan Mətbuinin məhkəməsində dəlil kimi istifadə edilmişdi.
İrəc xan Mətbui 1938-ci ildə sərləşkər (general-mayor) rütbəsi almışdı. (Baqir Aqili, Rza şah və qoşuni mütəhidəlşəkil, Tehran, Nəşri Namək, 1384/2007, s. 561)
İrəc xan Mətbui sonra Təbriz ordusunun komandanı olmuşdu. Bundan əlavə, Ərdəbil hərbi birləşməsinə də rəhbərlik edirdi.
İrəc xan Mətbui 1941-ci ildə ordudan tərxis olunub, hərbi məhkəmədə çalışmağa başlamışdı.
İrəc xan Mətbui Tehrandan İran Milli Məclisinə senator seçilmişdi. Bir neçə çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdu.
İrəc xan Mətbui mütləqiyyəti, monarxiyanı dəstəkləyən şəxslərdən idi. Ona görə də, şah rejiminin daxili müxalifətə, separatçı qüvvələrə qarşı mübarizə və siyasətindən danışdıqda, bu rejimi dəstəkləyən qüvvələri, o cümlədən İrəc xanı da qeyd etməmək mümkün deyil, lakin onlar geniş sosial kütlələri əhatə etmirdi. Bu qüvvələr, ilk növbədə, xalqın aşağı təbəqəsindən çıxmış və sonradan rejimin idarə olunmasında yüksək dövlət vəzifələrinə çatmış məmurlar ordusu və ordu mənsubları, eləcə də daxili asayişi bərpa və qoruyan qüvvələr idi. Bü qüvvələr Məhəmmədrza şahın devrilməsinə qədər onu dəstəklədilər və durumun son dərəcə qaçılmaz olduğunu, Şah rejiminin artıq sona çatdığını gördükdə monarxiyanı dəstəkləməyin mənasız olduğunu dərk edib mübarizədən qaçdılar.
İrəc xan Mətbui 1979-cu ildə həbs edilib, Evin zindanına atılmışdı. Orda İran İnqilab məhkəməsinin qərarı ilə edam edilmişdi.
Keçmişdən gələn bir çox hadisələri dəqiq analiz və təsbit etdikcə çox qaranlıqlara işıq düşür.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
