10:36 / 03-07-2025
İlham Əliyevlə Paşinyanın Dubayda görüşü planlaşdırılır
10:32 / 03-07-2025
“İçərişəhər” Dövlət-Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsinin tenderi ləğv edilib
10:27 / 03-07-2025
Dövlət büdcəsinin gəlirləri artıb
10:19 / 03-07-2025
Hindistanda təbii fəlakət: 50-dən çox insan ölüb
10:00 / 03-07-2025
Avropa İttifaqı Çinə sərt xəbərdarlıq edib
09:59 / 03-07-2025
"Lazurit" nəqliyyat dəhlizinin inkişafı müzakirə olunub
09:44 / 03-07-2025
Bir qrup şəxsin aylıq müavinəti dayandırılıb
09:22 / 03-07-2025
Qırğızıstan prezidenti Azərbaycana işgüzar səfərə gəlir
09:11 / 03-07-2025
İki qəsəbədə qaz təchizatı dayandırılacaq
09:07 / 03-07-2025
Rusiya üzərində 69 PUA vurulub
08:22 / 03-07-2025
Meladzenin Yurmala konsertində qalmaqal olub
08:12 / 03-07-2025
Marsın səhraya çevrilməsinə səbəb nədir?
08:08 / 03-07-2025
Bali sahillərində bərə batıb
08:03 / 03-07-2025
Odessada partlayışlar baş verib
07:59 / 03-07-2025
ABŞ-la hərbi ittifaqda, Rusiya ilə praqmatik münasibətdə
07:53 / 03-07-2025
Tramp Ukrayna ilə bağlı hansı addımı atacaq?
22:44 / 02-07-2025
Ayxan Cavadov Avropa çempionu olub
21:18 / 02-07-2025
Azərbaycan və Özbəkistan prezidentləri görüşüblər - (Yenilənib) - Fotolar
21:11 / 02-07-2025
Göygöldə təcili tibbi yardım briqadasına hücum olub
20:57 / 02-07-2025
İlham Əliyev və Özbəkistan prezidenti “Sea Breeze”də - Fotolar
20:51 / 02-07-2025
Yekaterinburqda həbs olunan azərbaycanlıların sayı səkkizə çatıb - Yenilənib
19:09 / 02-07-2025
Çexiya rusiyalı məmura sanksiya tətbiq edib
18:55 / 02-07-2025
Roma Papası Türkiyəyə səfər etmək niyyətindədir
18:41 / 02-07-2025
Türkiyədə yenidən zəlzələ baş verib
18:32 / 02-07-2025
Bakıda “Özbəkistan” parkının təməli qoyulub
18:01 / 02-07-2025
Kibercinayətkarlıqda təqsirləndirilən dəstə üzvlərinin məhkəməsi başlayıb
17:54 / 02-07-2025
Əli Əsədov Əfqanıstanın Baş nazirinin müavini ilə görüşüb
17:25 / 02-07-2025
Rusiyanın Bakıdakı səfiri Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb
17:18 / 02-07-2025
Daha üç şəhidimizin dəfn mərasimi olacaq - Fotolar
13:16 / 29-06-2025

17:57 / 30-06-2025

15:08 / 30-06-2025

11:12 / 28-06-2025

21:03 / 30-06-2025

13:20 / 29-06-2025

13:01 / 01-07-2025

00:40 / 29-06-2025

21:41 / 28-06-2025

13:16 / 02-07-2025

14:15 / 30-06-2025

Mirzə Həsən xan Pirniya - Ənvər Çingizoğlu yazır
Tarix: 14-05-2021 09:15 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU

Qacarlar dövlətinin baş nazirlərindən biri də Mirzə Həsən xan Pirniyadır. O, siyasətçiliyi ilə yanaşı, tarixçiliyi ilə də tanınıb.
Həsən xan Mirzə Nəsrulla xan oğlu 1872-ci ildə İsfahan əyalətinin Nayin şəhərində anadan olub. Qardaşları Hüseyn xan və Əli xanla birgə özəl məktəbdə oxuyub və 1899-cu ildə Tehran Siyasi və Hüquq Universitetində təhsil alıb. Sonra Rusiyaya yollanıb. Rusiyada ali hüquq təhsili aldıqdan sonra İrana dönüb. Xarici İşlər vəzarətində çalışıb.
Həsən xan 1902-ci ildə Rusiyada diplomat kimi fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Rus, fransız, türk və ərəb dillərini bilib. 1907-ci ildən, atasının vəfatından sonra Müşirüddövlə ləqəbini daşıyıb.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə 1907-ci ildən 1908-ci ilədək Qacarlar dövlətinin Xarici işlər vəziri olub.

Mirzə Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə sonra Ədliyyə naziri kimi ilk konstitusiyanın yazılmasında rol oynayıb.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə Mirzə Həsən Vüsuqüddövlə kabinəsində Ədliyyə naziri seçilib.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə 4 dəfə İranın Baş naziri təyin edilib. Onun hökuməti dönəmində Şeyx Məhəmməd Xiyabani üsyanı, Mirzə Kiçik xan Cəngəli qiyamı və Rza xanın Qacar xanədanının yıxmağa başlaması ən önəmli olaylardır.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə ilk dəfə 14 mart 1915-ci ildən 1 may 1915-ci ilədək Qacarlar dövlətinin rəisülvüzərası olub.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə ikinci dəfə 3 iyul 1920-ci ildən 27 oktyabr 1920-ci ilədək Qacarlar dövlətinin Baş naziri postunu tutub.

Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə üçüncü dəfə 20 yanvar 1922-ci ildən 11 iyun 1922-ci ilədək Qacarlar dövlətinin Baş naziri olub. Dövlət büdcəsinin təsdiqində fikir ayrılığı olduğu üçün vəzifəsindən istefa verib.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə dördüncü dəfə 15 iyun 1923-cü ildən 28 oktyabr 1923-cü ilədək Qacarlar dövlətinin hökumətinə başçılıq edib. Daxili böhrana və Hərbi nazirlə konfliktə görə yenidən istefa verməli olub.
Onun Baş nazirliyi dönəmində Milli Məclis sədri qardaşı Hüseyn xan Mötəmənülmülk idi. O, Qacarlar dövrünün xeyirxahlığı ilə ad qazanmış şəxslərindən sayılırdı. Bir dəfə Həsən xan qardaşından parlamentdə məruzə etmək üçün vaxt alır. Çıxış səhər saat səkkizə təyin olunur. Səhər saat səkkiz olur. Müşirüddövlə vaxtında gəlib çata bilmir. Mötəmənülmülk saatına baxır və səkkizdən beş dəqiqə keçdiyini gördükdə deyir: “Daha Baş naziri içəri buraxmayın!” Beş dəqiqə sonra Müşirüddövlə özünü çatdırır, ancaq onu parlamentə buraxmırlar.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə modern ədalət sisteminin qurucularındandır. İran Ədalət Divanını, modern məhkəmələri yaradıb və İran cəza qanununu həyata keçirib.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə 1925-ci ildən sonra Pirniya soyadını qəbul edib.
Həsən Pirniyanın evindən hazırda Tehranda "Muşirüddövlə imarəti" adıyla muzey kimi istifadə olunur.

Həsən Pirniya tarixçi idi. Həyatının son on ilini elmi çalışmalarla və mədəni tədbirlərlə keçirib. Üç cildlik “Qədim İran tarixi” əsərini çap etdirib. Bu kitaba nəzər salaq.
Müəllif əsərinin birinci cildində etnik prosesləri izləyir. O, İranda və Yaxın Şərqdə, eləcə də Kiçik Asiyada etnosların (qəbilələrin, tayfaların, xalqların) dəyişilməsi, yeni etnik birliklərin yaranması haqqında antik yunan tarixçilərindən iqtibas etdiyi mülahizələrlə fikir formalaşdırır. Oxuculara təqdim olunan bu əsər irandilli xalqların etnogenezi probleminin araşdırılması sahəsində yeni addım idi. Ona qədər irandilli xalqların (talışlar, giləklər, mazandaranlılar, kürdlər, lorlar və tatlar) etnognezi problemi indiyədək İranın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti olmayıb.
Maraqlıdır ki, paniranist bir tarixçi olan Həsən Pirniya adını qeyd etdiyimiz kitabında Şumer dilinin Ural-Altay dil qrupuna məxsus olduğunu yazır.

Həsən Pirniya kimi bəzi İran tarixçiləri iddia edirlər ki, Həxamənişlər “İrana girdiklərində divlərlə, yəni alçaq və mədəniyyətsiz əski yerli qövmlərlə rastlaşmışlar”. (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild.)
Həsən Рirniуа hetlər haqqında bеlə yazır:
“Hetlər baradə 1840-cı ilədək məlumat əldə edilməmişdir. Anсаq indi məlum olmuşdur ki, оnlаr miladdan 1700 il əvvəl Kiçik Asiуаdа öz dövlətlərini уаrаtmışlаr və bu dövlət 1000 il mövcud olmuşdur. М. ə. VII əsrdə hetlərin yaratdıqları dövlət aşşurlar tərəfindən suquta uğradılmışdır." (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild. s. 48-49).
"Aşşurlar Asiyada 500 il hökmrаnlıq etdilər. Onların itaətindən çıxan ilk əhali madilar oldu. Оnlаr azadlıqları uğrundа döyüşür, rəşаdət göstərirdilər. Вundаn sоnrа Asiyanın digər məzlum xalqları da tezliklə azad və müstəqil oldular”. (H. Pirniya, I cild. s,175).

Həsən Pirniya Xəzər dənizinin cənub-qərbində yaşayan kadusiləri talışların əcdadı hesab edərək “kadus” sözünün müasir “taluş”, “taliş” sözlərinin yunanlaşmış forması kimi təsdiqləyir. Həsən Pirniya bu mülahizə ilə bağlı yazır:
“Kadusilər Gilanda yaşayan xalq olmuşlar. Bəzilərinə görə, onlar müasir talışların əcdadı imişlər. “Kadus” sözü müasir taluş, yaxud talış sözünün yunanlaşmış formasından ibarət olmuşdur”. (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild.).
Həsən Pirniya özünün "İrane bostan" adlı əsərində Midiya atlarını belə təsvir edir:
"Gözəllik, dözümlülük və hərəkət sürətinə görə Midiya atları dünyada məşhur idilər". (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild)
Həsən Pirniya Midiya əhalisi haqqında yazırdı:

"Tayfanın bir hissəsi çох qədim idi. Dörd yerə bölünürdülər. Onlаr döyüşçülər, tacir və mаldаrlаr təbəqəsindən ibarət idi. Sonrakı dövrlərdə burа ruhanilar və qəsbkarlar da əlavə оlundu. Midiya dövründə bu 4 təbəqə mövсud idi, çünki mağlar mad tayfalarlndan olub ruhаni təbəqəsini təşkil edirdilər. Sоnrаlаr Bardiyanın hökmranlığı dövründə mаğların dövlətdə mövqeyi güclənmiş və Madın dövlət məzhəbinin rəsmiləri olmuşdular”. (Н. Pirniya. I cild. s. 307).
Həsən Pirniya Pliniyə istinad edərək yazır:
“Plini yoncanı Midiya otu (Herba Medica) adlandıraraq demişdir: onu iranlılar Daranın Avropaya qoşun çəkdiyi dövrdə o qitəyə aparmışlar”. (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild)
Həsən Pirniyanın kitabında dalanlı, düyünlü məsələlər çoxdur. Amma ilk təşəbbüs olduğu üçün təqdirəlayiqdir.
Mirzə Həsən xan Pirniya 8 noyabr 1935-ci ildə Tehran şəhərində vəfat edib.
Mirzə Həsən xan Pirniya Mirzə Əhməd xan Əlaüddövlənin qızı Şükuh xanımla ailəli olub. Davud xan adlı oğlu var idi.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 14-05-2021 09:15 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU

Qacarlar dövlətinin baş nazirlərindən biri də Mirzə Həsən xan Pirniyadır. O, siyasətçiliyi ilə yanaşı, tarixçiliyi ilə də tanınıb.
Həsən xan Mirzə Nəsrulla xan oğlu 1872-ci ildə İsfahan əyalətinin Nayin şəhərində anadan olub. Qardaşları Hüseyn xan və Əli xanla birgə özəl məktəbdə oxuyub və 1899-cu ildə Tehran Siyasi və Hüquq Universitetində təhsil alıb. Sonra Rusiyaya yollanıb. Rusiyada ali hüquq təhsili aldıqdan sonra İrana dönüb. Xarici İşlər vəzarətində çalışıb.
Həsən xan 1902-ci ildə Rusiyada diplomat kimi fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Rus, fransız, türk və ərəb dillərini bilib. 1907-ci ildən, atasının vəfatından sonra Müşirüddövlə ləqəbini daşıyıb.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə 1907-ci ildən 1908-ci ilədək Qacarlar dövlətinin Xarici işlər vəziri olub.

Mirzə Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə sonra Ədliyyə naziri kimi ilk konstitusiyanın yazılmasında rol oynayıb.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə Mirzə Həsən Vüsuqüddövlə kabinəsində Ədliyyə naziri seçilib.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə 4 dəfə İranın Baş naziri təyin edilib. Onun hökuməti dönəmində Şeyx Məhəmməd Xiyabani üsyanı, Mirzə Kiçik xan Cəngəli qiyamı və Rza xanın Qacar xanədanının yıxmağa başlaması ən önəmli olaylardır.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə ilk dəfə 14 mart 1915-ci ildən 1 may 1915-ci ilədək Qacarlar dövlətinin rəisülvüzərası olub.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə ikinci dəfə 3 iyul 1920-ci ildən 27 oktyabr 1920-ci ilədək Qacarlar dövlətinin Baş naziri postunu tutub.

Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə üçüncü dəfə 20 yanvar 1922-ci ildən 11 iyun 1922-ci ilədək Qacarlar dövlətinin Baş naziri olub. Dövlət büdcəsinin təsdiqində fikir ayrılığı olduğu üçün vəzifəsindən istefa verib.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə dördüncü dəfə 15 iyun 1923-cü ildən 28 oktyabr 1923-cü ilədək Qacarlar dövlətinin hökumətinə başçılıq edib. Daxili böhrana və Hərbi nazirlə konfliktə görə yenidən istefa verməli olub.
Onun Baş nazirliyi dönəmində Milli Məclis sədri qardaşı Hüseyn xan Mötəmənülmülk idi. O, Qacarlar dövrünün xeyirxahlığı ilə ad qazanmış şəxslərindən sayılırdı. Bir dəfə Həsən xan qardaşından parlamentdə məruzə etmək üçün vaxt alır. Çıxış səhər saat səkkizə təyin olunur. Səhər saat səkkiz olur. Müşirüddövlə vaxtında gəlib çata bilmir. Mötəmənülmülk saatına baxır və səkkizdən beş dəqiqə keçdiyini gördükdə deyir: “Daha Baş naziri içəri buraxmayın!” Beş dəqiqə sonra Müşirüddövlə özünü çatdırır, ancaq onu parlamentə buraxmırlar.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə modern ədalət sisteminin qurucularındandır. İran Ədalət Divanını, modern məhkəmələri yaradıb və İran cəza qanununu həyata keçirib.
Mirzə Həsən xan Müşirüddövlə 1925-ci ildən sonra Pirniya soyadını qəbul edib.
Həsən Pirniyanın evindən hazırda Tehranda "Muşirüddövlə imarəti" adıyla muzey kimi istifadə olunur.

Həsən Pirniya tarixçi idi. Həyatının son on ilini elmi çalışmalarla və mədəni tədbirlərlə keçirib. Üç cildlik “Qədim İran tarixi” əsərini çap etdirib. Bu kitaba nəzər salaq.
Müəllif əsərinin birinci cildində etnik prosesləri izləyir. O, İranda və Yaxın Şərqdə, eləcə də Kiçik Asiyada etnosların (qəbilələrin, tayfaların, xalqların) dəyişilməsi, yeni etnik birliklərin yaranması haqqında antik yunan tarixçilərindən iqtibas etdiyi mülahizələrlə fikir formalaşdırır. Oxuculara təqdim olunan bu əsər irandilli xalqların etnogenezi probleminin araşdırılması sahəsində yeni addım idi. Ona qədər irandilli xalqların (talışlar, giləklər, mazandaranlılar, kürdlər, lorlar və tatlar) etnognezi problemi indiyədək İranın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti olmayıb.
Maraqlıdır ki, paniranist bir tarixçi olan Həsən Pirniya adını qeyd etdiyimiz kitabında Şumer dilinin Ural-Altay dil qrupuna məxsus olduğunu yazır.

Həsən Pirniya kimi bəzi İran tarixçiləri iddia edirlər ki, Həxamənişlər “İrana girdiklərində divlərlə, yəni alçaq və mədəniyyətsiz əski yerli qövmlərlə rastlaşmışlar”. (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild.)
Həsən Рirniуа hetlər haqqında bеlə yazır:
“Hetlər baradə 1840-cı ilədək məlumat əldə edilməmişdir. Anсаq indi məlum olmuşdur ki, оnlаr miladdan 1700 il əvvəl Kiçik Asiуаdа öz dövlətlərini уаrаtmışlаr və bu dövlət 1000 il mövcud olmuşdur. М. ə. VII əsrdə hetlərin yaratdıqları dövlət aşşurlar tərəfindən suquta uğradılmışdır." (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild. s. 48-49).
"Aşşurlar Asiyada 500 il hökmrаnlıq etdilər. Onların itaətindən çıxan ilk əhali madilar oldu. Оnlаr azadlıqları uğrundа döyüşür, rəşаdət göstərirdilər. Вundаn sоnrа Asiyanın digər məzlum xalqları da tezliklə azad və müstəqil oldular”. (H. Pirniya, I cild. s,175).

Həsən Pirniya Xəzər dənizinin cənub-qərbində yaşayan kadusiləri talışların əcdadı hesab edərək “kadus” sözünün müasir “taluş”, “taliş” sözlərinin yunanlaşmış forması kimi təsdiqləyir. Həsən Pirniya bu mülahizə ilə bağlı yazır:
“Kadusilər Gilanda yaşayan xalq olmuşlar. Bəzilərinə görə, onlar müasir talışların əcdadı imişlər. “Kadus” sözü müasir taluş, yaxud talış sözünün yunanlaşmış formasından ibarət olmuşdur”. (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild.).
Həsən Pirniya özünün "İrane bostan" adlı əsərində Midiya atlarını belə təsvir edir:
"Gözəllik, dözümlülük və hərəkət sürətinə görə Midiya atları dünyada məşhur idilər". (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild)
Həsən Pirniya Midiya əhalisi haqqında yazırdı:

"Tayfanın bir hissəsi çох qədim idi. Dörd yerə bölünürdülər. Onlаr döyüşçülər, tacir və mаldаrlаr təbəqəsindən ibarət idi. Sonrakı dövrlərdə burа ruhanilar və qəsbkarlar da əlavə оlundu. Midiya dövründə bu 4 təbəqə mövсud idi, çünki mağlar mad tayfalarlndan olub ruhаni təbəqəsini təşkil edirdilər. Sоnrаlаr Bardiyanın hökmranlığı dövründə mаğların dövlətdə mövqeyi güclənmiş və Madın dövlət məzhəbinin rəsmiləri olmuşdular”. (Н. Pirniya. I cild. s. 307).
Həsən Pirniya Pliniyə istinad edərək yazır:
“Plini yoncanı Midiya otu (Herba Medica) adlandıraraq demişdir: onu iranlılar Daranın Avropaya qoşun çəkdiyi dövrdə o qitəyə aparmışlar”. (H.Pirniya: ''Qədim İran Tarixi", I cild)
Həsən Pirniyanın kitabında dalanlı, düyünlü məsələlər çoxdur. Amma ilk təşəbbüs olduğu üçün təqdirəlayiqdir.
Mirzə Həsən xan Pirniya 8 noyabr 1935-ci ildə Tehran şəhərində vəfat edib.
Mirzə Həsən xan Pirniya Mirzə Əhməd xan Əlaüddövlənin qızı Şükuh xanımla ailəli olub. Davud xan adlı oğlu var idi.

Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır