09:24 / 21-10-2021
Rusiyada sərt məhdudiyyətin tətbiqinə başlayıblar
09:13 / 21-10-2021
ÇL-nin qrup mərhələsində 3-cü tur yekunlaşıb
08:31 / 21-10-2021
“Avroviziya-2022”də 41 ölkənin nümayəndəsi iştirak edəcək
08:23 / 21-10-2021
Azad Zəngilan - Fotolar
08:01 / 21-10-2021
21 yaşayış məntəqəmizin işğaldan azad edilməsindən 1 il ötür
00:01 / 21-10-2021
Türkiyədə daha 214 nəfər koronavirusdan vəfat edib
23:06 / 20-10-2021
Mehriban Əliyeva Zəngilandan muğam sədaları paylaşıb - Video
22:52 / 20-10-2021
Futbol üçün yenidən püşk atacaqlar
22:39 / 20-10-2021
Azərbaycan, Rusiya və Ermənistanın nümayəndə heyəti Moskvada görüşüb
20:48 / 20-10-2021
Dövlət başçısı: "Zəngilanda müasir logistika-nəqliyyat mərkəzi, bütün infrastruktur qurulacaq"
20:46 / 20-10-2021
İlham Əliyev Zəngilanda: "Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlı son hadisələr göstərir ki..." - Yenilənib
20:07 / 20-10-2021
Teatrda 131-ci mövsüm başlayıb - Fotolar
19:56 / 20-10-2021
Sayt rəhbəri və tabeliyindəki şəxs həbs edilib
19:48 / 20-10-2021
Politoloq: “İran rəsmiləri ritorikanı da dəyişərsə, ortaq layihələrə qayıtmaq mümkündür”
18:07 / 20-10-2021
Prezident Zəngilan şəhərinin Baş planının hazırlanması ilə əlaqədar sərəncam imzalayıb
17:54 / 20-10-2021
ABŞ rəsmisi: "Ermənistanla münasibətlərin normallaşdırılmasına dəstək verməyə hazırıq"
17:47 / 20-10-2021
Politoloq: “Azərbaycan Ermənistanla sülh müqaviləsi imzalasa...”
17:37 / 20-10-2021
Hansı universitetlərdə koronavirus yayılıb? - Açıqlamalar
17:24 / 20-10-2021
Azərbaycanın strateji valyuta ehtiyatlarının həcmi 2 milyard dollar artıb
17:18 / 20-10-2021
Prezident və birinci xanım Zəngilan rayonunda səfərdə olublar - Foto
17:05 / 20-10-2021
Dolların sabaha olan rəsmi məzənnəsi açıqlanıb
17:04 / 20-10-2021
ABŞ-ın hərbi təyyarələri Rusiyanın hava sahəsini yarmağa cəhd edib
16:57 / 20-10-2021
Sayt redaktorunun cinayət işi məhkəməyə göndərilib
16:54 / 20-10-2021
Xüsusi təyinatlı qüvvələrinin təlimləri davam edir - Video
16:51 / 20-10-2021
Bakı-Sumqayıt qatarlarının sayı artırılır
16:40 / 20-10-2021
Ölkəmizdə koronavirusdan daha 16 nəfər vəfat edib
16:23 / 20-10-2021
Qafqazda Türkiyə-İran rəqabəti: ABŞ nəşri bu barədə nə yazıb?
15:48 / 20-10-2021
Mütəxəssis şagirdlərin validenylərinə müraciət edib
22:59 / 16-10-2021
Ağıllı ermənilər Artsaxın deyil, Ermənistanın hayındadılar...
14:10 / 16-10-2021
Prezident fəxri adlar verib - Siyahı
16:34 / 18-10-2021
Ermənilər Qarabağa yenidən silah-sursat daşıyır - Deputat
11:15 / 18-10-2021
Bir milyonadək işçinin maaşı və 130 minədək tələbənin təqaüdü artırılacaq
13:45 / 20-10-2021
Bakıda qadın professor həbs edilib - Hökm
14:17 / 16-10-2021
İlham Əliyev mədəniyyət xadimlərini təltif edib
14:17 / 20-10-2021
Qadınları Türkiyəyə satan Bərdə sakininə cəza verilib
09:41 / 16-10-2021
Bakıdakı yanğınla əlaqədar araşdırmalar başlayıb - Video - Yenilənib
11:52 / 18-10-2021
Prezident İlham Əliyev Füzulidə sakinlərlə görüşüb - Çıxışın tam mətni (Yenilənib)
Qara çadır his tutmaz.. - Ənvər Çingizoğlu yazır
Tarix: 23-08-2021 14:20 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Dədə dünyanın papağını yan qoyan vaxtından türklər köçəbə olublar. Mal-davar ardınca yaylaq-qışlaq binəgüzarlığı ediblər. Yaylaqlarda müxtəlif tipli olacaqlar qurublar. Elat əhlinə məxsus müvəqqəti evlər bunlardır: alaçıq, dəyə, coma, koma, qarakeçə, muxuruçadır, qara çadır və sairə. Bu yazımızda biz qara çadırdan bəhs edəcəyik.
Qara çadır müvəqqəti olacaqların sadəsi və möhkəmidir. Hazırda əsasən İran köçəriləri arasında rast gəlinir. Qaradağlılar, şahsevənlər, qaşqaylar, avşarlar və digərləri istifadə edirlər.
Qara çadırın üst hissәsi keçi qәzilindәn sıx toxunmuş keçәdәn, çıq, ya çit adlandırılan yan hissәlәri isә qamış vә keçi qәzilindәn hazırlanır. Keçi qәzili yuna nisbәtәn gec çürüyür vә yağış yağanda tüklәr şişәrәk su buraxmır.
Köçəbələr qara çadırları qəzildən toxunan təxminən 1 metr enində, 10-15 metr uzunluğunda beş-altı qanadın yan-yana tikilməsiylə meydana gəlir. Yerə səriləndə böyük bir kvadrat təşkil edən çadır, tam ortasından qanadları enləməsinə və dik olaraq keçən qalın bir örkənlə ikiyə ayrılır; örkənin davam edən iki ucu ön və arxa bağları meydana gətirəcək şəkildə hörmə ipə dönüb. Örkən üzərində, eyni boydakı üç və ya çadırın tip və böyüklüyünə görə daha çox sayda çadır dirəyinin gələcəyi yerlərə, dirək uclarının sürüşməsini aradan götürmək üçün yuvalar yerləşdirilir. Çadırın əzilməsini önləyən bu yuvalara şəkil bənzərliyi səbəbiylə “çanaq” və ya bəzi ellərdə “balta” deyilir. Dirəklər üzərinə qaldırılan çadırın arxa ipləri alçaq bir payaya və ya üzərinə ağır bir daş qoyulmuş bir kola, ön ip tüstü çıxmasına şərait yaradacaq bir açıqlık əldə edə bilmək üçün yüksəkcə bir payaya və ya əsasən ön tərəfdə olan bir ağaca, yan qanadların birləşmə yerlərini sağlamlaşdırmaq məqsədiylə tikilən qısa örkənlərin hörmə ip halına gətirilmiş ucları isə yetərli uzaqlığa çaxılmış qısa pazlara, yaxud yenə üzərinə ağır daşlar qoyulmuş kollara bağlanır. İplərin gərilməsi nəticəsində yanlarda meydana gələn boşluq “sitil” deyilən parçaların enləməsinə əlavəsiylə qapadılır; isti havalarda bunlar yuxarı qaldırılaraq hava axımı yaradılır.
Çadırın ətrafında yağış sularının içəri dolmasını önləyəcək bir arx qazılır, ayrıca keçi və toyuq kimi heyvan və quşların üzərinə çıxmasını və yanlardan içinə girməsini əngəlləmək üçün də ətrafına koldan bir çit-çəpər çevrilir.
Bugün köçəbələr əsasən sabit olan yurdlarına köçüb yerləşdiklərində, “çağ” deyilən uzun bir sırığı ucları çatal şəklində sabit iki dirək arasına uzadarak çadırı bunun üzərinə qaldırmaq surətiylə də qururlar; bu durumda ortada olan dirəklərə ehtiyac qalmır və iç məkan genişlənir. Çadırın ön tərəfinə ocağa sipər qurmaq məqsədiylə daş bir divar hörülür və bu divarın sağ və ya soluna bəsit bir qapı taxılır. İlıq havalarda istifadə etmək üçün ayrıca bayırda da “U” şəklində daşdan hörülmüş sadə bir soba olur.
Qara çadırın içi geniş bir otağı andırır. Arxada yerdən bir az yüksəldilmiş olan yüklük qismi yer alır. Qapı ön divarın solunda isə qarşısına gələn yerə, yüklük qismində işlənilməyən, amma “yük” deyilən yerə yığılmiş yataq dəstləri, onun yanına da içərisinə camaşır, çehizlik əşya və digər şeylər qoyulan məfrəşlərlə xurcunlar yerləşdirilir və üzərləri özəl olaraq toxunmuş bir örtmə ilə örtülür. Qapıya görə sağ arxa tərəfdə un, düyü, dən və duz çuvalları, onların önündə də ələk, xəmır taxtası, sini, kirkirə kimi mətbəx əşyasıyla qab-qacaq yığılır; sağ tərəfə isə daha çox tuluq, çəllək kimi lazimi avadanlıqlar düzülür. Qapı sağda olduğunda bu durum tərsinədir. Bəzi köçəbələr qapıya qahalqa deyirlər.
Qara çadırın ən sayqın yerinə dör deyilirdi. Qonaqlar dördə ağırlanırdı.
Köçəbə çadırlarında ərəblərdəki kimi çadırı ikiyə ayıran pərdə yoxdur; qadın kişi bərabər əyləşir.
Qara çadırın bir çox özəlliyi vardı. Söyləndiyi kimi qara çadır yağışı, qarı və eləcə də günəşi keçirmirdi. El arasında “qıl çadır”, “çul çadır” kimi də adlanan bu çadırlar daha çox kasıb təbəqə arasında yayğın idi. Elxanlar, elbəyilər, yüzbaşılar və tavanalı hacılar muxuruçadırdan istifadə edirdilər.
Qara çadır folklorumuza da hopub.Dördguşə bayatılarda deyilir.
Qara çadır his tutmaz,
Aran yerin sis tutmaz.
Xançoban ölməyinən,
Xanın qızı yas tutmaz.
Qara çadır xaraldan,
Boyun seçdim maraldan.
Nə dərdim var, nə balam,
Sənsən məni saraldan.
Qara çadır düzdədir,
Telini yığ, üzdədir.
Dünya gözələ dönsə,
Mənim könlüm sizdədir.
Əski türklər toy-düyün və müxtəlif şülənlərdə çadırlar qurardılar. Bəzən bu çadırlar rənginə görə seçilərdi.
"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun birinci dastanı olan "Dirsə xan oğlu Buğac" boyunda təsvir olunur ki, xanlar xanı Bayındır ildə bir dəfə toy məclisi keçirib, Oğuz bəylərini qonaq edərdi. Bu toy mərasimində ağ, qırmızı və qara rəngdə üç otaq - çadır qurulardı. Gələn qonaqlardan oğlu olanı - ağ çadıra, qızı olanı - qırmızı çadıra, oğlu-qızı olmayanı - qara çadıra yerləşdirərdilər.
Çadırla bağlı anlayışların bu qədər çoxluğu köçəbələrdə çadır mədəniyyətinin nə qədər yüksək olduğunu açıq-aydın göstərir.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 23-08-2021 14:20 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
(Etnoqrafik etüdlər)
Dədə dünyanın papağını yan qoyan vaxtından türklər köçəbə olublar. Mal-davar ardınca yaylaq-qışlaq binəgüzarlığı ediblər. Yaylaqlarda müxtəlif tipli olacaqlar qurublar. Elat əhlinə məxsus müvəqqəti evlər bunlardır: alaçıq, dəyə, coma, koma, qarakeçə, muxuruçadır, qara çadır və sairə. Bu yazımızda biz qara çadırdan bəhs edəcəyik.
Qara çadır müvəqqəti olacaqların sadəsi və möhkəmidir. Hazırda əsasən İran köçəriləri arasında rast gəlinir. Qaradağlılar, şahsevənlər, qaşqaylar, avşarlar və digərləri istifadə edirlər.
Qara çadırın üst hissәsi keçi qәzilindәn sıx toxunmuş keçәdәn, çıq, ya çit adlandırılan yan hissәlәri isә qamış vә keçi qәzilindәn hazırlanır. Keçi qәzili yuna nisbәtәn gec çürüyür vә yağış yağanda tüklәr şişәrәk su buraxmır.
Köçəbələr qara çadırları qəzildən toxunan təxminən 1 metr enində, 10-15 metr uzunluğunda beş-altı qanadın yan-yana tikilməsiylə meydana gəlir. Yerə səriləndə böyük bir kvadrat təşkil edən çadır, tam ortasından qanadları enləməsinə və dik olaraq keçən qalın bir örkənlə ikiyə ayrılır; örkənin davam edən iki ucu ön və arxa bağları meydana gətirəcək şəkildə hörmə ipə dönüb. Örkən üzərində, eyni boydakı üç və ya çadırın tip və böyüklüyünə görə daha çox sayda çadır dirəyinin gələcəyi yerlərə, dirək uclarının sürüşməsini aradan götürmək üçün yuvalar yerləşdirilir. Çadırın əzilməsini önləyən bu yuvalara şəkil bənzərliyi səbəbiylə “çanaq” və ya bəzi ellərdə “balta” deyilir. Dirəklər üzərinə qaldırılan çadırın arxa ipləri alçaq bir payaya və ya üzərinə ağır bir daş qoyulmuş bir kola, ön ip tüstü çıxmasına şərait yaradacaq bir açıqlık əldə edə bilmək üçün yüksəkcə bir payaya və ya əsasən ön tərəfdə olan bir ağaca, yan qanadların birləşmə yerlərini sağlamlaşdırmaq məqsədiylə tikilən qısa örkənlərin hörmə ip halına gətirilmiş ucları isə yetərli uzaqlığa çaxılmış qısa pazlara, yaxud yenə üzərinə ağır daşlar qoyulmuş kollara bağlanır. İplərin gərilməsi nəticəsində yanlarda meydana gələn boşluq “sitil” deyilən parçaların enləməsinə əlavəsiylə qapadılır; isti havalarda bunlar yuxarı qaldırılaraq hava axımı yaradılır.
Çadırın ətrafında yağış sularının içəri dolmasını önləyəcək bir arx qazılır, ayrıca keçi və toyuq kimi heyvan və quşların üzərinə çıxmasını və yanlardan içinə girməsini əngəlləmək üçün də ətrafına koldan bir çit-çəpər çevrilir.
Bugün köçəbələr əsasən sabit olan yurdlarına köçüb yerləşdiklərində, “çağ” deyilən uzun bir sırığı ucları çatal şəklində sabit iki dirək arasına uzadarak çadırı bunun üzərinə qaldırmaq surətiylə də qururlar; bu durumda ortada olan dirəklərə ehtiyac qalmır və iç məkan genişlənir. Çadırın ön tərəfinə ocağa sipər qurmaq məqsədiylə daş bir divar hörülür və bu divarın sağ və ya soluna bəsit bir qapı taxılır. İlıq havalarda istifadə etmək üçün ayrıca bayırda da “U” şəklində daşdan hörülmüş sadə bir soba olur.
Qara çadırın içi geniş bir otağı andırır. Arxada yerdən bir az yüksəldilmiş olan yüklük qismi yer alır. Qapı ön divarın solunda isə qarşısına gələn yerə, yüklük qismində işlənilməyən, amma “yük” deyilən yerə yığılmiş yataq dəstləri, onun yanına da içərisinə camaşır, çehizlik əşya və digər şeylər qoyulan məfrəşlərlə xurcunlar yerləşdirilir və üzərləri özəl olaraq toxunmuş bir örtmə ilə örtülür. Qapıya görə sağ arxa tərəfdə un, düyü, dən və duz çuvalları, onların önündə də ələk, xəmır taxtası, sini, kirkirə kimi mətbəx əşyasıyla qab-qacaq yığılır; sağ tərəfə isə daha çox tuluq, çəllək kimi lazimi avadanlıqlar düzülür. Qapı sağda olduğunda bu durum tərsinədir. Bəzi köçəbələr qapıya qahalqa deyirlər.
Qara çadırın ən sayqın yerinə dör deyilirdi. Qonaqlar dördə ağırlanırdı.
Köçəbə çadırlarında ərəblərdəki kimi çadırı ikiyə ayıran pərdə yoxdur; qadın kişi bərabər əyləşir.
Qara çadırın bir çox özəlliyi vardı. Söyləndiyi kimi qara çadır yağışı, qarı və eləcə də günəşi keçirmirdi. El arasında “qıl çadır”, “çul çadır” kimi də adlanan bu çadırlar daha çox kasıb təbəqə arasında yayğın idi. Elxanlar, elbəyilər, yüzbaşılar və tavanalı hacılar muxuruçadırdan istifadə edirdilər.
Qara çadır folklorumuza da hopub.Dördguşə bayatılarda deyilir.
Qara çadır his tutmaz,
Aran yerin sis tutmaz.
Xançoban ölməyinən,
Xanın qızı yas tutmaz.
Qara çadır xaraldan,
Boyun seçdim maraldan.
Nə dərdim var, nə balam,
Sənsən məni saraldan.
Qara çadır düzdədir,
Telini yığ, üzdədir.
Dünya gözələ dönsə,
Mənim könlüm sizdədir.
Əski türklər toy-düyün və müxtəlif şülənlərdə çadırlar qurardılar. Bəzən bu çadırlar rənginə görə seçilərdi.
"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun birinci dastanı olan "Dirsə xan oğlu Buğac" boyunda təsvir olunur ki, xanlar xanı Bayındır ildə bir dəfə toy məclisi keçirib, Oğuz bəylərini qonaq edərdi. Bu toy mərasimində ağ, qırmızı və qara rəngdə üç otaq - çadır qurulardı. Gələn qonaqlardan oğlu olanı - ağ çadıra, qızı olanı - qırmızı çadıra, oğlu-qızı olmayanı - qara çadıra yerləşdirərdilər.
Çadırla bağlı anlayışların bu qədər çoxluğu köçəbələrdə çadır mədəniyyətinin nə qədər yüksək olduğunu açıq-aydın göstərir.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır
22-04-2021, 10:29
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacı Mirzə İbrahim xan Kəlantər: vəzirliyi Asəfdən öyrənmiş şəxs
17-04-2021, 19:00
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Mehdiqulu xan Hidayət: haqq yolunu azmış adam - Ənvər Çingizoğlu yazır
Cahit Bağçı: "Əks təqdirdə, iki ölkə arasında problemlər intensiv şəkildə gündəmə gələcək"
Əli Abbasov: “Rusiyanın və ABŞ-ın təhlükəsizlik sistemi var. Ancaq Birləşmiş Avropanın belə bir sistemi yoxdur. Avropalılar təhlükəsizlik sisteminin yaradılmasından danışırlar. Belə bir addımın atılması faktiki olaraq NATO-nun parçalanması deməkdir”
Baba Bayramlı: "Dedi, ay ata, vallah nə deyim, gördüm həqiqətən ətrafda narazılıqlar çoxdur"
Deputat: “Hesab edirəm ki, dünyanı cənginə alan bu bəla təbii proses deyil. Dünyanın ən varlı adamlarından biri olan Bill Qeyts elan edir ki, pandemiya 2022-cü ildə başa çatacaq. Özlərinin qurduğu işlərdir”
Tibb Universitetinin dosenti deyir ki, Azərbaycan hökumətinin koronavirusla mübarizə tədbirləri baş-ayaqdır
