21:16 / 11-07-2025
Xocalı soyqırımı zamanı girov götürülmüş qadın: "Yaşyarımlıq oğlum..." - (Yenilənib)
19:05 / 11-07-2025
"Qarabağ" klubu növbəti yoxlama oyununda qalib gəlib
18:06 / 11-07-2025
İqtisadi Şuranın iclası keçirilib
18:02 / 11-07-2025
Maliyyə Nazirliyi depozit hərracları keçirib
17:59 / 11-07-2025
Yerə düşən Mars parçası satışa çıxarılır
17:47 / 11-07-2025
Könül İbrahimlinin ölümü ilə bağlı cinayət işi açılıb
17:45 / 11-07-2025
Fransada üç deputatın mandatı ləğv edilib
17:37 / 11-07-2025
Kim Çen In Putinə nə qədər sursat verir?
17:32 / 11-07-2025
Aİ Azərbaycan və Ermənistana çağırış edib: sülh sazişini tezləşdirin!
17:24 / 11-07-2025
Bakı və daha üç bölgədə yaşıllıqlar məhv edilib
17:08 / 11-07-2025
Böyük şəhərlərdə pensiyalar verilir
17:01 / 11-07-2025
Miqrasiya Xidməti əməkdaşlarının geyim forması dəyişib - Fərman
16:57 / 11-07-2025
Prorektor vəzifədən azad olunub
16:56 / 11-07-2025
Rusiya Polşanın Baş Konsulluğunu bağlayır
16:32 / 11-07-2025
Ağsaqqallar Şurasının sədr müavini mıəhkəmədə dindiriləcək
16:06 / 11-07-2025
Ekspert: “Əgər məsuliyyətə cəlb olunmalı bir nəfər varsa, o da Emin Əmrullayevdir"
15:45 / 11-07-2025
"Karvan" daha bir futbolçu ilə anlaşıb
15:41 / 11-07-2025
Havanın temperaturu 41 dərəcəyə qalxacaq - Xəbərdarlıq
15:06 / 11-07-2025
Sosial xidmət müəssisələrinə nəzarət qrupu yaradılır
14:35 / 11-07-2025
Azərbaycan I Liqasının başlama tarixi bəlli olub
14:33 / 11-07-2025
Azərbaycanın daha iki abidəsi UNESCO-nun siyahısına daxil edilib - Foto
14:09 / 11-07-2025
Mollazadə: “Danışıqlardan müsbət nəticə gözləyirik”
13:51 / 11-07-2025
Cəlaloğlu: Vasitəçilər olmadan belə bir görüşün baş tutması böyük əhəmiyyətə malikdir
13:50 / 11-07-2025
"2024-cü il dövlət büdcəsinin icrası haqqında" qanun təsdiqlənib
13:45 / 11-07-2025
Dövlət Neft Fondunun büdcəsinin icrası haqqında sərəncam imzalanıb
13:38 / 11-07-2025
Ukrayna üçün final faciəli olacaq
13:03 / 11-07-2025
Hovuzlarla bağlı yeni qadağa tətbiq edilib
13:03 / 11-07-2025
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
12:58 / 11-07-2025
Lisey və gimnaziyalara qəbul imtahanının nəticələri açıqlanıb
12:55 / 11-07-2025
Putin uzunmüddətli müharibəyə hazırlaşır
12:16 / 08-07-2025
Azad edilmiş ərazilərə səfər üçün icazənin müddəti artırılıb
15:10 / 07-07-2025
Əl əli yudu, əl də qayıtdı... - Etibar Cəbrayıloğlu yazır
14:53 / 10-07-2025
Əliyev-Paşinyan görüşü başa çatıb - (Yenilənib) - Fotolar
13:25 / 08-07-2025
Zahid Oruc: İndi İrəvanın taleyi Bakıda həll olunur
17:43 / 07-07-2025
Türkiyə hərbi büdcəni böyüdür
11:01 / 07-07-2025
Paşinyanın əleyhdarları ona yumruq silkələyir
18:33 / 07-07-2025
Bu il sülh sazişi imzalana bilər
17:07 / 08-07-2025
Prezident dörd nəfərə diplomatik rütbə verib - Siyahı
14:27 / 09-07-2025
Azərbaycan-Ermənistan sərhədində təxribatlar ola bilər - Ekspert
00:11 / 11-07-2025
Ərdoğan kürd məsələsində ən riskli addımını atır
14:39 / 07-07-2025
Prezident instituta rektor təyin edib - Foto
11:36 / 07-07-2025
Asayişimizin qoruyucuları - Mürvət Əliyev yazır
Qara çadır his tutmaz.. - Ənvər Çingizoğlu yazır
Tarix: 23-08-2021 14:20 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Dədə dünyanın papağını yan qoyan vaxtından türklər köçəbə olublar. Mal-davar ardınca yaylaq-qışlaq binəgüzarlığı ediblər. Yaylaqlarda müxtəlif tipli olacaqlar qurublar. Elat əhlinə məxsus müvəqqəti evlər bunlardır: alaçıq, dəyə, coma, koma, qarakeçə, muxuruçadır, qara çadır və sairə. Bu yazımızda biz qara çadırdan bəhs edəcəyik.
Qara çadır müvəqqəti olacaqların sadəsi və möhkəmidir. Hazırda əsasən İran köçəriləri arasında rast gəlinir. Qaradağlılar, şahsevənlər, qaşqaylar, avşarlar və digərləri istifadə edirlər.
Qara çadırın üst hissәsi keçi qәzilindәn sıx toxunmuş keçәdәn, çıq, ya çit adlandırılan yan hissәlәri isә qamış vә keçi qәzilindәn hazırlanır. Keçi qәzili yuna nisbәtәn gec çürüyür vә yağış yağanda tüklәr şişәrәk su buraxmır.
Köçəbələr qara çadırları qəzildən toxunan təxminən 1 metr enində, 10-15 metr uzunluğunda beş-altı qanadın yan-yana tikilməsiylə meydana gəlir. Yerə səriləndə böyük bir kvadrat təşkil edən çadır, tam ortasından qanadları enləməsinə və dik olaraq keçən qalın bir örkənlə ikiyə ayrılır; örkənin davam edən iki ucu ön və arxa bağları meydana gətirəcək şəkildə hörmə ipə dönüb. Örkən üzərində, eyni boydakı üç və ya çadırın tip və böyüklüyünə görə daha çox sayda çadır dirəyinin gələcəyi yerlərə, dirək uclarının sürüşməsini aradan götürmək üçün yuvalar yerləşdirilir. Çadırın əzilməsini önləyən bu yuvalara şəkil bənzərliyi səbəbiylə “çanaq” və ya bəzi ellərdə “balta” deyilir. Dirəklər üzərinə qaldırılan çadırın arxa ipləri alçaq bir payaya və ya üzərinə ağır bir daş qoyulmuş bir kola, ön ip tüstü çıxmasına şərait yaradacaq bir açıqlık əldə edə bilmək üçün yüksəkcə bir payaya və ya əsasən ön tərəfdə olan bir ağaca, yan qanadların birləşmə yerlərini sağlamlaşdırmaq məqsədiylə tikilən qısa örkənlərin hörmə ip halına gətirilmiş ucları isə yetərli uzaqlığa çaxılmış qısa pazlara, yaxud yenə üzərinə ağır daşlar qoyulmuş kollara bağlanır. İplərin gərilməsi nəticəsində yanlarda meydana gələn boşluq “sitil” deyilən parçaların enləməsinə əlavəsiylə qapadılır; isti havalarda bunlar yuxarı qaldırılaraq hava axımı yaradılır.
Çadırın ətrafında yağış sularının içəri dolmasını önləyəcək bir arx qazılır, ayrıca keçi və toyuq kimi heyvan və quşların üzərinə çıxmasını və yanlardan içinə girməsini əngəlləmək üçün də ətrafına koldan bir çit-çəpər çevrilir.
Bugün köçəbələr əsasən sabit olan yurdlarına köçüb yerləşdiklərində, “çağ” deyilən uzun bir sırığı ucları çatal şəklində sabit iki dirək arasına uzadarak çadırı bunun üzərinə qaldırmaq surətiylə də qururlar; bu durumda ortada olan dirəklərə ehtiyac qalmır və iç məkan genişlənir. Çadırın ön tərəfinə ocağa sipər qurmaq məqsədiylə daş bir divar hörülür və bu divarın sağ və ya soluna bəsit bir qapı taxılır. İlıq havalarda istifadə etmək üçün ayrıca bayırda da “U” şəklində daşdan hörülmüş sadə bir soba olur.
Qara çadırın içi geniş bir otağı andırır. Arxada yerdən bir az yüksəldilmiş olan yüklük qismi yer alır. Qapı ön divarın solunda isə qarşısına gələn yerə, yüklük qismində işlənilməyən, amma “yük” deyilən yerə yığılmiş yataq dəstləri, onun yanına da içərisinə camaşır, çehizlik əşya və digər şeylər qoyulan məfrəşlərlə xurcunlar yerləşdirilir və üzərləri özəl olaraq toxunmuş bir örtmə ilə örtülür. Qapıya görə sağ arxa tərəfdə un, düyü, dən və duz çuvalları, onların önündə də ələk, xəmır taxtası, sini, kirkirə kimi mətbəx əşyasıyla qab-qacaq yığılır; sağ tərəfə isə daha çox tuluq, çəllək kimi lazimi avadanlıqlar düzülür. Qapı sağda olduğunda bu durum tərsinədir. Bəzi köçəbələr qapıya qahalqa deyirlər.
Qara çadırın ən sayqın yerinə dör deyilirdi. Qonaqlar dördə ağırlanırdı.
Köçəbə çadırlarında ərəblərdəki kimi çadırı ikiyə ayıran pərdə yoxdur; qadın kişi bərabər əyləşir.
Qara çadırın bir çox özəlliyi vardı. Söyləndiyi kimi qara çadır yağışı, qarı və eləcə də günəşi keçirmirdi. El arasında “qıl çadır”, “çul çadır” kimi də adlanan bu çadırlar daha çox kasıb təbəqə arasında yayğın idi. Elxanlar, elbəyilər, yüzbaşılar və tavanalı hacılar muxuruçadırdan istifadə edirdilər.
Qara çadır folklorumuza da hopub.Dördguşə bayatılarda deyilir.
Qara çadır his tutmaz,
Aran yerin sis tutmaz.
Xançoban ölməyinən,
Xanın qızı yas tutmaz.
Qara çadır xaraldan,
Boyun seçdim maraldan.
Nə dərdim var, nə balam,
Sənsən məni saraldan.
Qara çadır düzdədir,
Telini yığ, üzdədir.
Dünya gözələ dönsə,
Mənim könlüm sizdədir.
Əski türklər toy-düyün və müxtəlif şülənlərdə çadırlar qurardılar. Bəzən bu çadırlar rənginə görə seçilərdi.
"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun birinci dastanı olan "Dirsə xan oğlu Buğac" boyunda təsvir olunur ki, xanlar xanı Bayındır ildə bir dəfə toy məclisi keçirib, Oğuz bəylərini qonaq edərdi. Bu toy mərasimində ağ, qırmızı və qara rəngdə üç otaq - çadır qurulardı. Gələn qonaqlardan oğlu olanı - ağ çadıra, qızı olanı - qırmızı çadıra, oğlu-qızı olmayanı - qara çadıra yerləşdirərdilər.
Çadırla bağlı anlayışların bu qədər çoxluğu köçəbələrdə çadır mədəniyyətinin nə qədər yüksək olduğunu açıq-aydın göstərir.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 23-08-2021 14:20 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
(Etnoqrafik etüdlər)
Dədə dünyanın papağını yan qoyan vaxtından türklər köçəbə olublar. Mal-davar ardınca yaylaq-qışlaq binəgüzarlığı ediblər. Yaylaqlarda müxtəlif tipli olacaqlar qurublar. Elat əhlinə məxsus müvəqqəti evlər bunlardır: alaçıq, dəyə, coma, koma, qarakeçə, muxuruçadır, qara çadır və sairə. Bu yazımızda biz qara çadırdan bəhs edəcəyik.
Qara çadır müvəqqəti olacaqların sadəsi və möhkəmidir. Hazırda əsasən İran köçəriləri arasında rast gəlinir. Qaradağlılar, şahsevənlər, qaşqaylar, avşarlar və digərləri istifadə edirlər.
Qara çadırın üst hissәsi keçi qәzilindәn sıx toxunmuş keçәdәn, çıq, ya çit adlandırılan yan hissәlәri isә qamış vә keçi qәzilindәn hazırlanır. Keçi qәzili yuna nisbәtәn gec çürüyür vә yağış yağanda tüklәr şişәrәk su buraxmır.
Köçəbələr qara çadırları qəzildən toxunan təxminən 1 metr enində, 10-15 metr uzunluğunda beş-altı qanadın yan-yana tikilməsiylə meydana gəlir. Yerə səriləndə böyük bir kvadrat təşkil edən çadır, tam ortasından qanadları enləməsinə və dik olaraq keçən qalın bir örkənlə ikiyə ayrılır; örkənin davam edən iki ucu ön və arxa bağları meydana gətirəcək şəkildə hörmə ipə dönüb. Örkən üzərində, eyni boydakı üç və ya çadırın tip və böyüklüyünə görə daha çox sayda çadır dirəyinin gələcəyi yerlərə, dirək uclarının sürüşməsini aradan götürmək üçün yuvalar yerləşdirilir. Çadırın əzilməsini önləyən bu yuvalara şəkil bənzərliyi səbəbiylə “çanaq” və ya bəzi ellərdə “balta” deyilir. Dirəklər üzərinə qaldırılan çadırın arxa ipləri alçaq bir payaya və ya üzərinə ağır bir daş qoyulmuş bir kola, ön ip tüstü çıxmasına şərait yaradacaq bir açıqlık əldə edə bilmək üçün yüksəkcə bir payaya və ya əsasən ön tərəfdə olan bir ağaca, yan qanadların birləşmə yerlərini sağlamlaşdırmaq məqsədiylə tikilən qısa örkənlərin hörmə ip halına gətirilmiş ucları isə yetərli uzaqlığa çaxılmış qısa pazlara, yaxud yenə üzərinə ağır daşlar qoyulmuş kollara bağlanır. İplərin gərilməsi nəticəsində yanlarda meydana gələn boşluq “sitil” deyilən parçaların enləməsinə əlavəsiylə qapadılır; isti havalarda bunlar yuxarı qaldırılaraq hava axımı yaradılır.
Çadırın ətrafında yağış sularının içəri dolmasını önləyəcək bir arx qazılır, ayrıca keçi və toyuq kimi heyvan və quşların üzərinə çıxmasını və yanlardan içinə girməsini əngəlləmək üçün də ətrafına koldan bir çit-çəpər çevrilir.
Bugün köçəbələr əsasən sabit olan yurdlarına köçüb yerləşdiklərində, “çağ” deyilən uzun bir sırığı ucları çatal şəklində sabit iki dirək arasına uzadarak çadırı bunun üzərinə qaldırmaq surətiylə də qururlar; bu durumda ortada olan dirəklərə ehtiyac qalmır və iç məkan genişlənir. Çadırın ön tərəfinə ocağa sipər qurmaq məqsədiylə daş bir divar hörülür və bu divarın sağ və ya soluna bəsit bir qapı taxılır. İlıq havalarda istifadə etmək üçün ayrıca bayırda da “U” şəklində daşdan hörülmüş sadə bir soba olur.
Qara çadırın içi geniş bir otağı andırır. Arxada yerdən bir az yüksəldilmiş olan yüklük qismi yer alır. Qapı ön divarın solunda isə qarşısına gələn yerə, yüklük qismində işlənilməyən, amma “yük” deyilən yerə yığılmiş yataq dəstləri, onun yanına da içərisinə camaşır, çehizlik əşya və digər şeylər qoyulan məfrəşlərlə xurcunlar yerləşdirilir və üzərləri özəl olaraq toxunmuş bir örtmə ilə örtülür. Qapıya görə sağ arxa tərəfdə un, düyü, dən və duz çuvalları, onların önündə də ələk, xəmır taxtası, sini, kirkirə kimi mətbəx əşyasıyla qab-qacaq yığılır; sağ tərəfə isə daha çox tuluq, çəllək kimi lazimi avadanlıqlar düzülür. Qapı sağda olduğunda bu durum tərsinədir. Bəzi köçəbələr qapıya qahalqa deyirlər.
Qara çadırın ən sayqın yerinə dör deyilirdi. Qonaqlar dördə ağırlanırdı.
Köçəbə çadırlarında ərəblərdəki kimi çadırı ikiyə ayıran pərdə yoxdur; qadın kişi bərabər əyləşir.
Qara çadırın bir çox özəlliyi vardı. Söyləndiyi kimi qara çadır yağışı, qarı və eləcə də günəşi keçirmirdi. El arasında “qıl çadır”, “çul çadır” kimi də adlanan bu çadırlar daha çox kasıb təbəqə arasında yayğın idi. Elxanlar, elbəyilər, yüzbaşılar və tavanalı hacılar muxuruçadırdan istifadə edirdilər.
Qara çadır folklorumuza da hopub.Dördguşə bayatılarda deyilir.
Qara çadır his tutmaz,
Aran yerin sis tutmaz.
Xançoban ölməyinən,
Xanın qızı yas tutmaz.
Qara çadır xaraldan,
Boyun seçdim maraldan.
Nə dərdim var, nə balam,
Sənsən məni saraldan.
Qara çadır düzdədir,
Telini yığ, üzdədir.
Dünya gözələ dönsə,
Mənim könlüm sizdədir.
Əski türklər toy-düyün və müxtəlif şülənlərdə çadırlar qurardılar. Bəzən bu çadırlar rənginə görə seçilərdi.
"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun birinci dastanı olan "Dirsə xan oğlu Buğac" boyunda təsvir olunur ki, xanlar xanı Bayındır ildə bir dəfə toy məclisi keçirib, Oğuz bəylərini qonaq edərdi. Bu toy mərasimində ağ, qırmızı və qara rəngdə üç otaq - çadır qurulardı. Gələn qonaqlardan oğlu olanı - ağ çadıra, qızı olanı - qırmızı çadıra, oğlu-qızı olmayanı - qara çadıra yerləşdirərdilər.
Çadırla bağlı anlayışların bu qədər çoxluğu köçəbələrdə çadır mədəniyyətinin nə qədər yüksək olduğunu açıq-aydın göstərir.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
