00:38 / 19-05-2025
Baydendə ağır xəstəlik aşkar ediblər
18:12 / 18-05-2025
Mənim çayımı tünd elə, a bala! - İmarət Cəlilqızı yazır
17:40 / 18-05-2025
Hikmət Hacıyev: Sülh üçün ideal şərait yaranıb
17:34 / 18-05-2025
İlham Əliyevin nəvəsi dünya çempionu olub
12:42 / 18-05-2025
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
10:03 / 18-05-2025
Polşada prezident seçkisi keçirilir
08:36 / 18-05-2025
“Avroviziya-2025” mahnı müsabiqəsinin qalibi müəyyənləşib
19:28 / 17-05-2025
İranın konsorsium ideyası... - Tehran Körfəz qonşularına arxalanmaq istəyir
19:28 / 17-05-2025
General vəzifədən çıxarılıb
18:30 / 17-05-2025
Gəncədə 18 yaşlı gənc bıçaqlanıb
15:54 / 17-05-2025
Ədalət Partiyasına yeni sədr seçiblər - Yenilənib
13:59 / 17-05-2025
Küləkli hava şəraiti ilə bağlı sarı xəbərdarlıq verilib
13:15 / 17-05-2025
Dövlət qulluqçularının reyestri aparılacaq - Fərman
13:00 / 17-05-2025
İlham Əliyev Tokayevə zəng edib
12:52 / 17-05-2025
Prokurorluq və DİN məktəblinin ölümü ilə bağlı birgə məlumat yayıb
12:06 / 17-05-2025
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
10:38 / 17-05-2025
Venera planetində yaşayış mümkündür
09:35 / 17-05-2025
Kim Çen In orduya "müharibəyə hazır ol" tapşırığı verib
09:32 / 17-05-2025
Səfir Trampa görə istefa verib
09:18 / 17-05-2025
Gəncə Dövlət Filarmoniyasına direktor təyin olunub
00:07 / 17-05-2025
İlham Əliyev Azərbaycana dönüb
21:39 / 16-05-2025
Sumqayıtda daha bir nəfər dəm qazından ölüb
21:31 / 16-05-2025
Ermənistan ordusunun cinayətləri ilə bağlı hesabat məhkəmədə nümayiş olunub - Yenilənib
19:47 / 16-05-2025
Bu generallar üçün yaş məhdudiyyəti ləğv edilir
19:17 / 16-05-2025
Oleq Bakinskinin məhkəməsində mülki iddia qaldırılıb
18:31 / 16-05-2025
Gizlədilmiş üç vaqon qızılın yerini müəyyən ediblər - Foto
18:20 / 16-05-2025
MDB-nin təhlükəsizlik orqanlarının növbəti iclası keçirilib - Fotolar
17:38 / 16-05-2025
Bu gün Əfv Komissiyası 100-dən çox müraciətə baxıb - (Yenilənib)
17:37 / 16-05-2025
Türkiyənin qlobal rolu artır, təsir imkanları genişlənir - Partiya sədri
16:02 / 16-05-2025
İlham Əliyev Albaniyada Zirvə toplantısında - Yenilənib - Foto
08:33 / 14-05-2025

15:02 / 16-05-2025

23:22 / 14-05-2025

10:14 / 15-05-2025

15:22 / 15-05-2025

12:42 / 15-05-2025

11:59 / 15-05-2025

19:34 / 14-05-2025

13:11 / 14-05-2025

14:34 / 14-05-2025

17:37 / 16-05-2025

Kazım xan Səyyah: araqarışdıran.. - Fotolar
Tarix: 05-10-2021 09:59 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU

Ənvər Çingizoğlu
Jurnalist-etnoqraf
“Mənim adım Kazım xan Səyyahdır. İran jandarmeriyasının kapitanıyam. Bu şəxs isə Böyük Britaniya qoşunlarının komandanı Edmund Ayronsayddır”. O özünü və ingilis nümayəndəsini Rza xan Savadkuhiyə belə təqdim edib.
Kazım xan Qacar elinin Sepanlı oymağındandır. Atası Rza çox məşhur adam deyildi.
Kazım xan 1895-ci ildə Tehran şəhərində doğulub. İbtidai və orta təhsilini doğma şəhərində alıb. Sonra Osmanlı dövlətinə yollanıb, İstanbul şəhərində hərbiyyə məktəbində artileriya şöbəsində oxuyub. Məktəbi topçu zabit kimi bitirib. Osmanlı ordusunda xidmət edib. Kapitan rütbəsinədək yüksəlib.

Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Beynəlnəhreyndə xidmət edib. İngilislərlə müharibədə əsir düşüb. Əvvəlcə ona ölüm hökmü oxunub. Sonra ölüm hökmünü həbslə əvəz ediblər. Bir müddət Hindistanda əsir düşərgəsində qalıb. Birinci Dünya müharibəsi başa çatandan sonra həbsdən azad olunub.
İrana dönəndən sonra yardım üçün Kazım xan Seyid Ziya Təbatəbaiyə müraciət edib. Onların tanışlığının maraqlı tarixi var. Böyük qardaşı doktor Zöhrab xan Yefrem xan Davidyantsla dostluq edirdi. Hər ikisi də 1912-ci ildə şahzadə Salarüddövləyə qarşı vuruşda öldürülüb. Zöhrab xan ölməmişdən əvvəl kiçik qardaşları Kazım xan və Əli xanı Seyid Ziyaya tapşırıb.
Kazım xan tutulandan sonra bacısı o zaman Baş nazir olan Mirzə Həsən xan Vüsuqüddövləyə (8 avqust 1918 – 3 Jiyul 1920) müraciət edib.
Qərəz, Tehrana dönən Kazım xan Seyid Ziya Təbatəbainin yardımı ilə jandarmeriyada işə düzəlib. 1919-cu ildə digər zabit yoldaşları ilə Maşallah xanın tutulmasında iştirak edib.

Kazım xan Səyyah zirəkliyi sayəsində dövlət işlərində təmsil olunmağa başlayıb. Hətta onu 1919-cu ilin payızında Seyid Ziyaəddin Təbatəbainin başçılığı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə danışıqlara gedən dəstənin tərkibinə daxil ediblər. 14 nəfərdən ibarət nümayəndə heyətinə Mirzə Musa xan Məfxəm əl-Məmalik, xarici işlər nazirinin katibi Seyid Bağır Kazimi, Daxili İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Yusif Muşar, Maarif Nazirliyinin nümayəndəsi Rza Fəhimi, Poçt və Teleqraf Nazirliyinin nümayəndəsi Rəhim Ərcümənd, Maliyyə Nazirliyinin nümayəndəsi Tərcüman əs-Sultan, Ümumi Mənfəət Nazirliyinin nümayəndəsi şahzadə Məhəmmədcəfər mirzə və digərləri daxil olub.
Diplomatlar 1919-cu ilin 6 noyabr tarixində “Qafqaz Merkuri” şirkətinə aid gəmi ilə Ənzəlidən yola düşərək 1 gün sonra Bakıya çatıblar. Onları Azərbaycan Respublikasının rəsmi şəxsləri ilə yanaşı Bakıda yaşayan iranlılar qarşılayıblar.
İran hökuməti öz nümayəndələrinin qarşısına iki mühüm məqsəd qoymuşdu. Onlardan birincisi Azərbayan hökumətini regional konfederasiyanın yaradılmasına razı salmaq, digəri iranlı tacirləri narahat edən gömrük, poçt və qeydiyyat kimi mühüm məsələlərin həllində Bakı ilə razılıq əldə etmək idi. Konfederasiya məsələsinə dair paralel olaraq Paris sülh konfransına ezam edilmiş İranın nümayəndəsi Firuz mirzə Nüsrətüddövlə (1889–1937) ilə Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi olan Əlimərdan bəy Topçubaşov arasında danışıqlar aparılıb. Nüsrətüddövlə xarici işlər nazirinə vurduğu teleqramda bu istiqamətdə Azərbaycan nümayəndə heyəti və Britaniya xarici işlər naziri olan lord Kerzonla geniş və faydalı müzakirələrin aparıldığını bildirib, Bakıya ezam edilmiş komissiyanın bu məsələ ilə daha yaxından məşğul olmasını xahiş edib.
Tərəflər arasında bir neçə ay davam edən danışıqlar nəhayət ki, 1920-ci ilin mart ayında uğurla başa çatıb.
İran heyətinin rəhbəri Seyid Ziyaəddin Təbatəbai bütün müqavilə və protokolları Kazım xan Səyyahın vasitəsilə Baş nazir Vüsuqüddövlənin təsdiqinə göndərir. Özü isə heyəti Bakıda qoyaraq bir sıra texniki məsələləri həll etmək üçün Ənzəliyə yollanıb.

Kazım xan İrana dönəndən sonra İran Kazak dviziyasının Qəzvin otryadına (dəstəsinə) qərargah rəisi göndərilir. Həmin dövrdə polkovnik Vsevolod Dmitriyeviç Staroselskini komandirlikdən kənarlaşdırıb, əvəzinə Sərdar Hümayun Qasım xan Vali təyin etmişdilər. Ona bu işdə Seyid Ziyaəddinin tapşırığı ilə Məsud xan Keyhan köməklik göstərirdi.
Bu dönəmdə 1921-ci il çevrilişinə hazırlıq gedirdi. Çevrilişin “rejissoru” ingilis generalı Edmund Ayronsayd idi.
Rza xan da həmin dönəmdə Qəzvin dəstəsində xidmət edirdi. Ümumi razılığa gələndən sonra Qəzvin dəstəsi Tehrana yollandı. Tehran yaxınlığındakı Şamabadda beş nəfərin - Rza xanın, Seyid Ziyaəddinin, sərtib Əhməd xan Əmir Əhmədinin, mayor Məsud xan Keyhanın və onun arasında bir andnamə hazırlandı. Hər kəs and içdikdən sonra çevrilişə başladılar.
Birinci çevriliş alındı. Rza xan Kazım xana sərhəng (polkovnik) rütbəsi verib, Tehran şəhərinin şəhribanısı (hərbi rəsi) təyin etdi. O, Seyid Ziyanın tapşırığı ilə dövlətin bir neçə aparıcı məmurunu qandalladı.
Kazım xan Səyyah 25 mart 1921-ci ildə Tehranın Yusifabad bölgəsinin jandarm rəisi təyin olundu. Bir ay sonra isə ordunun qərargah rəisi vəzifəsinə dəyişildi.
Kazım xan Səyyahın can dostu Seyid Ziyaəddin Təbatəbai çevirilişdən sonra Baş nazir (21 fevral 1921 – 4 iyun 1921) seçilmişdi.
Ölkədə demokratik hərəkatı yatırdıb, qayda-qanun yarada bilmədiyindən tezliklə mülkədar-burjua dairələri Siyid Ziyaəddinə qarşı çıxış etməyə başladılar. Əski aristokratiya onun “ifşaedici” çıxışlarından, eləcə də Qacar şahzadələrindən bəzilərinin həbsindən narazı idi. Artan ümumi narazılıqdan dövlət çevrilişinin əsas fiquru, kazak dviziyasının yeni komandiri mirpənc (general-mayor) Rza xan Savadkuhi istifadə edib, əski müttəfiqi Seyid Ziyaəddinə qarşı kampaniyaya qoşuldu. Nəhayət Seyid Ziyaəddin vəzifədən kənarlaşdırıldı.
Kazım xan Səyyah dostunu Almaniyaya müşaiyyət etməli oldu. Əvvəlcə İraqa, ordan Osmanlı məmləkətinə, ordan da Berlinə getdilər. O, Berlində 20 il ömür sürüb.
Burda Məhəmmədəli Camalzadənin, Rza Tərbiyyətin, Hüseyn, Tahirzadə Behzad və digərləri ilə birlikdə “Məclisi dustan” adlı məcmuə nəşr edib.

Rza şah Pəhləvi İrandan qovulandan sonra Tehrana dönüb. Heç bir iş təklifi almadığından İsfahana yollanıb. Ordakı Tətbiqi-Dekorativ İncəsənət fabrikinin direktoru olub.
Məhəmməd Müsəddiq 1951-ci ildə Milli Məclisdə neft sənayəsinin milliləşdirilməsi qərarının qəbulunda iştirak edir. Həmin il İranın Baş naziri vəzifəsinə təyin olunur və neft sənayesinin milliləşdirilməsi istiqamətində fəaliyyətə başlayır. Bu zəmində onun İngiltərə-İran şirkəti ilə qarşıdurması baş verir. Kazım xan Səyyah Müsəddiqə qarşı çıxır. Yenə də siyasətçilər tərəfindən qəbul edilmir. Amma o, usanmır. “Səyyah” adlı gizli komitə yaradıb, dərin dövlət rolunu oynayır.
Kazım xan Səyyah 1970-ci ildə xəstəlikdən vəfat edir.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 05-10-2021 09:59 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU

Ənvər Çingizoğlu
Jurnalist-etnoqraf
“Mənim adım Kazım xan Səyyahdır. İran jandarmeriyasının kapitanıyam. Bu şəxs isə Böyük Britaniya qoşunlarının komandanı Edmund Ayronsayddır”. O özünü və ingilis nümayəndəsini Rza xan Savadkuhiyə belə təqdim edib.
Kazım xan Qacar elinin Sepanlı oymağındandır. Atası Rza çox məşhur adam deyildi.
Kazım xan 1895-ci ildə Tehran şəhərində doğulub. İbtidai və orta təhsilini doğma şəhərində alıb. Sonra Osmanlı dövlətinə yollanıb, İstanbul şəhərində hərbiyyə məktəbində artileriya şöbəsində oxuyub. Məktəbi topçu zabit kimi bitirib. Osmanlı ordusunda xidmət edib. Kapitan rütbəsinədək yüksəlib.

Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Beynəlnəhreyndə xidmət edib. İngilislərlə müharibədə əsir düşüb. Əvvəlcə ona ölüm hökmü oxunub. Sonra ölüm hökmünü həbslə əvəz ediblər. Bir müddət Hindistanda əsir düşərgəsində qalıb. Birinci Dünya müharibəsi başa çatandan sonra həbsdən azad olunub.
İrana dönəndən sonra yardım üçün Kazım xan Seyid Ziya Təbatəbaiyə müraciət edib. Onların tanışlığının maraqlı tarixi var. Böyük qardaşı doktor Zöhrab xan Yefrem xan Davidyantsla dostluq edirdi. Hər ikisi də 1912-ci ildə şahzadə Salarüddövləyə qarşı vuruşda öldürülüb. Zöhrab xan ölməmişdən əvvəl kiçik qardaşları Kazım xan və Əli xanı Seyid Ziyaya tapşırıb.
Kazım xan tutulandan sonra bacısı o zaman Baş nazir olan Mirzə Həsən xan Vüsuqüddövləyə (8 avqust 1918 – 3 Jiyul 1920) müraciət edib.
Qərəz, Tehrana dönən Kazım xan Seyid Ziya Təbatəbainin yardımı ilə jandarmeriyada işə düzəlib. 1919-cu ildə digər zabit yoldaşları ilə Maşallah xanın tutulmasında iştirak edib.

Kazım xan Səyyah zirəkliyi sayəsində dövlət işlərində təmsil olunmağa başlayıb. Hətta onu 1919-cu ilin payızında Seyid Ziyaəddin Təbatəbainin başçılığı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə danışıqlara gedən dəstənin tərkibinə daxil ediblər. 14 nəfərdən ibarət nümayəndə heyətinə Mirzə Musa xan Məfxəm əl-Məmalik, xarici işlər nazirinin katibi Seyid Bağır Kazimi, Daxili İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Yusif Muşar, Maarif Nazirliyinin nümayəndəsi Rza Fəhimi, Poçt və Teleqraf Nazirliyinin nümayəndəsi Rəhim Ərcümənd, Maliyyə Nazirliyinin nümayəndəsi Tərcüman əs-Sultan, Ümumi Mənfəət Nazirliyinin nümayəndəsi şahzadə Məhəmmədcəfər mirzə və digərləri daxil olub.
Diplomatlar 1919-cu ilin 6 noyabr tarixində “Qafqaz Merkuri” şirkətinə aid gəmi ilə Ənzəlidən yola düşərək 1 gün sonra Bakıya çatıblar. Onları Azərbaycan Respublikasının rəsmi şəxsləri ilə yanaşı Bakıda yaşayan iranlılar qarşılayıblar.
İran hökuməti öz nümayəndələrinin qarşısına iki mühüm məqsəd qoymuşdu. Onlardan birincisi Azərbayan hökumətini regional konfederasiyanın yaradılmasına razı salmaq, digəri iranlı tacirləri narahat edən gömrük, poçt və qeydiyyat kimi mühüm məsələlərin həllində Bakı ilə razılıq əldə etmək idi. Konfederasiya məsələsinə dair paralel olaraq Paris sülh konfransına ezam edilmiş İranın nümayəndəsi Firuz mirzə Nüsrətüddövlə (1889–1937) ilə Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi olan Əlimərdan bəy Topçubaşov arasında danışıqlar aparılıb. Nüsrətüddövlə xarici işlər nazirinə vurduğu teleqramda bu istiqamətdə Azərbaycan nümayəndə heyəti və Britaniya xarici işlər naziri olan lord Kerzonla geniş və faydalı müzakirələrin aparıldığını bildirib, Bakıya ezam edilmiş komissiyanın bu məsələ ilə daha yaxından məşğul olmasını xahiş edib.
Tərəflər arasında bir neçə ay davam edən danışıqlar nəhayət ki, 1920-ci ilin mart ayında uğurla başa çatıb.
İran heyətinin rəhbəri Seyid Ziyaəddin Təbatəbai bütün müqavilə və protokolları Kazım xan Səyyahın vasitəsilə Baş nazir Vüsuqüddövlənin təsdiqinə göndərir. Özü isə heyəti Bakıda qoyaraq bir sıra texniki məsələləri həll etmək üçün Ənzəliyə yollanıb.

Kazım xan İrana dönəndən sonra İran Kazak dviziyasının Qəzvin otryadına (dəstəsinə) qərargah rəisi göndərilir. Həmin dövrdə polkovnik Vsevolod Dmitriyeviç Staroselskini komandirlikdən kənarlaşdırıb, əvəzinə Sərdar Hümayun Qasım xan Vali təyin etmişdilər. Ona bu işdə Seyid Ziyaəddinin tapşırığı ilə Məsud xan Keyhan köməklik göstərirdi.
Bu dönəmdə 1921-ci il çevrilişinə hazırlıq gedirdi. Çevrilişin “rejissoru” ingilis generalı Edmund Ayronsayd idi.
Rza xan da həmin dönəmdə Qəzvin dəstəsində xidmət edirdi. Ümumi razılığa gələndən sonra Qəzvin dəstəsi Tehrana yollandı. Tehran yaxınlığındakı Şamabadda beş nəfərin - Rza xanın, Seyid Ziyaəddinin, sərtib Əhməd xan Əmir Əhmədinin, mayor Məsud xan Keyhanın və onun arasında bir andnamə hazırlandı. Hər kəs and içdikdən sonra çevrilişə başladılar.
Birinci çevriliş alındı. Rza xan Kazım xana sərhəng (polkovnik) rütbəsi verib, Tehran şəhərinin şəhribanısı (hərbi rəsi) təyin etdi. O, Seyid Ziyanın tapşırığı ilə dövlətin bir neçə aparıcı məmurunu qandalladı.
Kazım xan Səyyah 25 mart 1921-ci ildə Tehranın Yusifabad bölgəsinin jandarm rəisi təyin olundu. Bir ay sonra isə ordunun qərargah rəisi vəzifəsinə dəyişildi.
Kazım xan Səyyahın can dostu Seyid Ziyaəddin Təbatəbai çevirilişdən sonra Baş nazir (21 fevral 1921 – 4 iyun 1921) seçilmişdi.
Ölkədə demokratik hərəkatı yatırdıb, qayda-qanun yarada bilmədiyindən tezliklə mülkədar-burjua dairələri Siyid Ziyaəddinə qarşı çıxış etməyə başladılar. Əski aristokratiya onun “ifşaedici” çıxışlarından, eləcə də Qacar şahzadələrindən bəzilərinin həbsindən narazı idi. Artan ümumi narazılıqdan dövlət çevrilişinin əsas fiquru, kazak dviziyasının yeni komandiri mirpənc (general-mayor) Rza xan Savadkuhi istifadə edib, əski müttəfiqi Seyid Ziyaəddinə qarşı kampaniyaya qoşuldu. Nəhayət Seyid Ziyaəddin vəzifədən kənarlaşdırıldı.
Kazım xan Səyyah dostunu Almaniyaya müşaiyyət etməli oldu. Əvvəlcə İraqa, ordan Osmanlı məmləkətinə, ordan da Berlinə getdilər. O, Berlində 20 il ömür sürüb.
Burda Məhəmmədəli Camalzadənin, Rza Tərbiyyətin, Hüseyn, Tahirzadə Behzad və digərləri ilə birlikdə “Məclisi dustan” adlı məcmuə nəşr edib.

Rza şah Pəhləvi İrandan qovulandan sonra Tehrana dönüb. Heç bir iş təklifi almadığından İsfahana yollanıb. Ordakı Tətbiqi-Dekorativ İncəsənət fabrikinin direktoru olub.
Məhəmməd Müsəddiq 1951-ci ildə Milli Məclisdə neft sənayəsinin milliləşdirilməsi qərarının qəbulunda iştirak edir. Həmin il İranın Baş naziri vəzifəsinə təyin olunur və neft sənayesinin milliləşdirilməsi istiqamətində fəaliyyətə başlayır. Bu zəmində onun İngiltərə-İran şirkəti ilə qarşıdurması baş verir. Kazım xan Səyyah Müsəddiqə qarşı çıxır. Yenə də siyasətçilər tərəfindən qəbul edilmir. Amma o, usanmır. “Səyyah” adlı gizli komitə yaradıb, dərin dövlət rolunu oynayır.
Kazım xan Səyyah 1970-ci ildə xəstəlikdən vəfat edir.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır