Rzaqulu xan Mafi: müvəqqəti hökumətin başçısı

Xəbər lenti

21:36 / 26-04-2024

Prezident İlham Əliyevin Almaniyaya işgüzar səfəri başa çatıb - Fotolar

20:58 / 26-04-2024

İlham Əliyevlə Olaf Şolts birgə mətbuat konfransı keçiriblər

20:46 / 26-04-2024

Azərbaycan və Almaniya prezidentləri görüşüb - (Yenilənib) - Fotolar

19:35 / 26-04-2024

43 pişiyi ac-susuz saxlayan şəxsi həbs ediblər

19:06 / 26-04-2024

Rusların hücum etmək istədiyi iki xəstəxana təcili boşaldılır

18:43 / 26-04-2024

Türk dövlətləri parlamentlərinin komitə sədrləri Xankəndi və Şuşaya səfər ediblər - (Yenilənib) - Foto

18:41 / 26-04-2024

İsveç Latviyaya qoşun və zirehli texnika göndərir

18:36 / 26-04-2024

Blinken Pekində Çini hədələyib

18:20 / 26-04-2024

20-yə yaxın məhbus həbsxanadan qaçmağa cəhd edib - Foto

18:15 / 26-04-2024

Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhəddə koordinatlar dəqiqləşdirilir

18:08 / 26-04-2024

Erməni deputatlar saxlanılıb

17:58 / 26-04-2024

Ermənistan XİN: "Azərbaycandan sülh sazişinə dair təkliflər almışıq"

17:39 / 26-04-2024

"Beşiktaş" daha bir futbolçu ilə müqaviləni yeniləyib

17:30 / 26-04-2024

İlham Əliyev Almaniyada tədbirə qatılıb - (Yenilənib) - Fotolar

17:23 / 26-04-2024

Prezident İlham Əliyev BƏƏ-nin sənaye və qabaqcıl texnologiyalar naziri ilə görüşüb

17:15 / 26-04-2024

Quba-Xaçmaz Regional filialına müdir təyinatı olub

16:58 / 26-04-2024

“Krokus”dakı terror aktına görə daha bir şübhəli saxlanılıb

16:56 / 26-04-2024

Prezident İlham Əliyev Almaniya XİN rəhbəri ilə görüşüb - Foto

16:11 / 26-04-2024

Azərbaycanda partiya rəhbəri həbs edilib

16:05 / 26-04-2024

Əli Əsədov daha bir qərar imzalayıb

15:52 / 26-04-2024

Qəzzada daha 51 dinc sakin həlak olub

15:46 / 26-04-2024

Avtomobil şirkəti daha bir yeniliyə imza atıb - Fotolar

15:33 / 26-04-2024

Keçmiş rektor son söz üçün məhkəmədən yenə vaxt istəyib

15:14 / 26-04-2024

Azərbaycan prezidenti Almaniya kansleri ilə görüşüb - (Yenilənib) - Fotolar

14:06 / 26-04-2024

Rusiyanın yeni silahı ABŞ-a məxsus peykləri vura biləcək

13:54 / 26-04-2024

"Qarabağ" klubu cərimələnib

13:28 / 26-04-2024

Naxçıvan Nazirlər Kabinetinə Aparat rəhbəri təyin edilib

13:21 / 26-04-2024

Tehran-Tel-Əviv qarşıdurmasının növbəti dayanacağı haradadır?

13:07 / 26-04-2024

Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)

13:01 / 26-04-2024

Prezident: "Enerji təhlükəsizliyi məsələsi əhəmiyyətinə görə milli təhlükəsizliyə bərabər olmalıdır"

Xəbər lentinin davamı

Ən çox oxunanlar

18:56 / 22-04-2024

Azərbaycan və Rusiya prezidentlərinin təkbətək görüşü olub - (Yenilənib) - Fotolar

00:11 / 23-04-2024

Sağlam və uzun ömür yaşamağın 10 asan yolu var - Siyahı

13:54 / 22-04-2024

Füzuli şəhərinə növbəti köç olub - (Yenilənib)

09:53 / 22-04-2024

Ümid nəğməsi - Etibar Cəbrayıloğlu yazır

14:10 / 23-04-2024

Füzuli şəhərinə növbəti köç karvanı yola salınıb - (Yenilənib)

16:10 / 22-04-2024

Ölkələr sürətlə silahlanır - Ümumi hərbi xərclər 2,4 trilyon dolları keçib

16:58 / 23-04-2024

İlham Əliyev “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” beynəlxalq forumda iştirak edir - (Yenilənib)

14:03 / 24-04-2024

Professor Nəsib Quliyev özünü güllələyib

00:05 / 23-04-2024

Abramoviç yeni futbol klubunu Avropanın ən yaxşısı edəcək

00:02 / 23-04-2024

Məşhur boksçu Mayk Tayson şirkətin səfiri olub

17:30 / 26-04-2024

İlham Əliyev Almaniyada tədbirə qatılıb - (Yenilənib) - Fotolar

00:45 / 22-04-2024

Türkiyədə yenə zəlzələ olub

Rzaqulu xan Mafi: müvəqqəti hökumətin başçısı - Fotolar
Tarix: 21-06-2020 18:01 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU

Şirift ölçüsü:

Qacarlar dövlətində siyasi cəmiyyətlərin, təşkilatların, partiyaların yaradılması, mütərəqqi, demokratik ideyaların intişarı milli özünüdərkin bərqərar olmasına və inkişafına, azadlıq mübarizəsinin yüksəlişinə zəmin yaradırdı. Birinci Dünya müharibəsi dönəmində siyasi təbəddülatlar meydana gəldi. Tarixdə yeni mərhələnin - tərəqqi və demokratiya əsrinin başlanmasına təkan verdi. Bir çox siyasətçilər bu şansdan istifadə etdilər. Bu siyasətçilərindən biri də Rzaqulu xan Mafi idi.

Rzaqulu xan Heydərqulu xan oğlu 1867-cı ildə Qəzvin şəhərində dünyaya gəlmişdi. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. 1905-ci ildə Xuzistan və Luristan əyalətlərinin valisi olmuşdu. 1911-ci ildə Kirmanşaha başçılıq etmişdi. 1913-cü ildə Borucerd və Luristana hakim göndərilmişdi. Əvvəlcə Salari Müəzzəm ləqəbini daşıyırdı. Hüseynqulu xan Mafi vəfat edəndən sonra onun Nizamüssəltənə ləqəbinə sahib oldu.

Rzaqulu xan Kirmanşahda təşkil olunan Milli hökumətin rəisi olmuşdu. Onun ordusu ruslara qarşı vuruşmuşdu.

Rzaqulu xan Mafi: müvəqqəti hökumətin başçısı

Almaniya məmurlarından qraf Konits Rzaqulu xan Mafiyə silahlı dəstə yaratmaq, Kirmanşahda müvəqqəti hökumətin təşkilində iştirak və ona başçılıq etmək kimi məsələlər tapşırmışdı. 1916-cı ilin yanvar ayının ilk günlərində Rzaqulu xan Mafi Luristanın Biranəvənd, Səkvənd, Həsənvənd tayfalarından topladığı 3 min nəfərlik silahlı dəstə ilə Birucerddən Kirmanşaha tərəf yola düşdü. (Y. Dövlətabadi, Tarixi müasir, III cild, s. 313, 316)

1916-cı ilin yanvar ayında Nizamüssəltənənin və Milli Müdafiə komitəsinin Kirmanşaha köçürülməsi, Həmədanın və bəzi digər bölgələrin mübariz qüvvələrinin və siyasi qrupların oraya toplanması Kirmanşahı qərb vilayətlərinin siyasi və hərbi mərkəzinə çevirdi.

1916-cı ilin fevralın 3-də Milli Müdafiə komitəsi Qum, İsfahan, Sultanabad, Məlayir və s. şəhərlərdəki şöbələrinin üzvlərinin mühüm hissəsi, İran Milli məclisinin hərəkata qoşulmuş 40 nəfərə qədər nümayəndəsi və digər vətənpərvər qüvvələrin başçıları Kirmanşahda toplaşaraq, Məşrutə inqilabı rəhbərlərindən Seyid Məhəmməd Təbatəbainin başçılığı ilə geniş yığıncaq təşkil etdilər və onu “Məşvərət məclisi” adlandırdılar. Məşvərət məclisi ətraflı müzakirədən sonra ölkənin qərb vilayətlərini əhatə edən müvəqqəti milli hökumət yaradılmasını zəruri hesab edərək, hərəkat başçılarından nazirlər kabinəsi təşkil etməyi qərara aldı və qərarın həyata keçirilməsini qərb vilayətlərində silahlı qüvvələrin başçısı sayılan Nizamüssəltənəyə tapşırdı. Nizamüssəltənə Məşvərət məclisinin qərarı və göstərişi əsasında fevralın 7-də Kirmanşah şəhərində nazirlər kabinəsi təşkil etdi. Kabinənin tərkibinə Nizamüssəltənə Mafi Baş və hərbi nazir, Salar Müəzzəm Mafi Xarici işlər naziri, Məhəmmədəli Fərzin Maliyyə naziri, Süleyman mirzə İskəndəri Daxili işlər naziri, Hacı İsmayıl Rəşti Maarif naziri, Ədibüssəltənə Poçt və teleqraf naziri, Seyid Əbdülmehdi Ədliyyə naziri kimi daxil oldular. (Y. Dövlətabadi, Tarixi müasir, III cild, s. 333)

Müvəqqəti milli hökumət yarandıqdan sonra Nizamüssəltənə teleqraf vasitəsilə Almaniyanın başçısı II Vilhelmə, Osmanlı dövlətinin Hərbi naziri Ənvər paşaya göndərdiyi müraciətdə qərb hökumətinin yaranmasını onlara bildirərək, hərbi və maddi yardım istədi. Almaniya hökuməti özünün Xarici işlər naziri Yakodenin, Osmanlı dövləti Ənvər paşanın imzası ilə Nizamüssəltənəyə müvafiq cavab verdilər. (Sepehr, İran və Birinci müharibə, s. 309)

Rzaqulu xan Mafi: müvəqqəti hökumətin başçısı

Müvəqqəti hökumətin bütün qüvvələrinin sayı 20 minə yaxın idi. Bunlardan 10 minə qədəri jandarm, 10 minə qədəri də müxtəlif köçəri ellərin – Avşar, Kəlhor, Səncabi, Ərdəlan, Gərus və başqa qurumların silahlı dəstələri, Təbriz, Rəşt, Tehran və Həmədanın silahlı mücahidləri və iki alay Osmanlı əsgəri idi. Bu qüvvələrin ancaq jandarm hissələrinin yarısı döyüş qabiliyyətinə malik idi. (Y. Dövlətabadi, Tarixi müasir, III cild, s. 329)

1916-cı ildə rus qoşunları İraqdakı ingilis qüvvələri ilə əlaqədar olaraq 21 dekabrda yeni bir hücum başlatdılar. Bərabərində topçu olan bir rus süvari ordusu Həmədan ilə Bicar arasına girərək Bicara və Həmədanın 50 km şimal-qərbindəki Subaşında olan Osmanlı dəstəsinə hücum etdi. Bicarın 30 km cənub-qərbindəki Noroza qədər soxulan bir rus süvari bölüyü də Sinə-Bicar telqraf xəttini xarab edərək geri çəkildi. (Askəri Tarih və Stratejik Etüt, daha sonra ATASE, K: 550, D: 564/2137, F: 9.)

Avşarlar ruslara qarşı vuruşmadılar. Bu vuruşmalarda 2-3 min Avşar atlısının Hacı Arif bəyi yalnız buraxmaları Kolordu komandanını çox qəzəbləndirdi. O, Nizamüssəltənəyə (Rzaqulu xan Mafiyə-Ə.Ç.) göndərdiyi bir şikayət yazısında Cahanşah xan Avşar üçün "iki üzlü və sözünə etimad edilən bir adam olmadığını ərz eyləyəlim", - deyirdi. (ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-19, 14-20.) Digər məsullar da Avşar əmirinə güvənmirlər və ilk fürsətdə ruslarla "təşriq-i məsai" içərisinə girəcəyi qənaətini daşıyırdılar. (ATASE, K: 4279, D: 497/61, F: 23.) Əmirin kürəkəni Kərinüssəltənənin rus tərəfdarı olduğu da bilinirdi. Bu şəxs rus irəli hərəkatı sırasında Baratovla bərabər Qəsr-i Şirinə qədər gəlmişdi. (ATASE, K: 4279, D: 63, F: 2-24, 9-24.)

Bu arada Kirmanşah müvəqqəti hökumətinin rəisi Nizamüssəltənə də Əli İhsan bəy ilə Cahanşah xanı uzlaşdırmağa çalışdı. Bu çaba-çalışmalar nəticəsində Avşar əmirinin kürəkəni Kərinüssəltənə Kolordudan təlimat almaq üzrə Həmədana gəldi. Əli İhsan bəy Kərinüssəltənəni 2-3 gün müddət ilə Həmədanda tutaraq ona bir təlimat vermiş və avşarlardan gözlədiklərini dilə gətirmişdir. (ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-25; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-10, 1-11, 1-19; K: 4279, D: 63, F: 9-24, 9-8, 5-10.)

Rzaqulu xan Mafi: müvəqqəti hökumətin başçısı

Zəncan hakimi Cahanşah xan Əmir Avşar bütün bu bazarlıqlar nəticəsində oğlunun komandasında böyük bir qüvvənin Xəmsə məntəqəsində durmasına razı olmuşdu. Onun gerçək məqsədinin sadəcə Avşar ərazisini və mülkünü qoruya bilmək olduğu ortada idi. Avşar əmiri bu amacını Xəmsə məntəqəsinin Bicar, Saqqız və Sinənin müdafiəsi baxımından strateji önəmə sahib olduğu qənaəti ilə də dəstəkləyə bilirdi. Ancaq Əli İhsan bəyin basqıları davam etdiyindən Cahanşah xan Nizamüssəltənə Mafi ilə anlaşaraq Kolorduya daha bir təklif təqdim etdi. Buna görə oğlu Sərdar Fatehi Həmədana göndərəcəkdir. Fəqət, o, gərəkdiyində önəmli məsələlərdə Bağdaddan Cahanşah xandan razılıq alacaqdır. Əli İhsan bəy isə Əmirin oğlunun tam olaraq səlahiyyətləndirilməsi halında bu təklifi qəbul edə biləcəyini bildirdi. (ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-25; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-19; K: 4279, D: 63, F: 924, 9-8.)

Kolordu komandanı el əsgərlərinin məsrəfləri bu komissiyalar tərəfindən də qarşılanmazsa yükü Nizamüssəltənətə hökumətinə yıxmağa səy edirdi. (ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 10-12.) Bunu edə bilməyəcəksə, elin göndərildiyi yerdəki komandanlıq tərəfindən minikləri də daxil əsgər kimi iaşə edilmələrinin təmininə çalışırdı. (ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 10-12; K: 4283, D: 76/X-A, F: 4-3, 5-4, 5-10.)

Nizamüssəltənə eli toplaya bilmək üçün ayda 11 tümən maaş verməyi qəbul etmişdi. Buna rəğmən el Kirmanşah hökuməti müvəqqətisindən aldığı maaş xaricində Kolordu komandanlığından da bir şeylər qoparmağa çalışırdılarsa da, Əli İhsan bəy onlara üz vermirdi. (ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 54.) Ancaq zaman-zaman Kolordu komandanlığı ilə Nizamüssəltənə hökuməti arasındakı təşkilatçılıq əksikliyindən dolayı olsa gərək elin iaşə, maaş və şəxsi ehtiyaclarının qarşılanması xüsusunda problemlər çıxmayaydı. Bu durumlarda da Əli İhsan bəy ehtiyacların Nizamüssəltənə tərəfından təminində israr edərək bu cür problemləri Kirmanşah hökumətinə həvalə edirdi. O, İrana girəli uzun zaman olmasına rəğmən Nizamüssəltənənin bu işləri hələ nizama qoymamsından şikayətçi idi. (ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-59, 1-63-70, 1-77.) Bununla birlikdə el də özlərinə qaçma fürsəti hazırlaya bilmək üçün zaman-zaman iaşə edilmədikləri yalanını bəhanə olaraq işlədirdilər. (ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-77.)

Digər tərəfdən, Kolordu komandanı elin rus basqınları nəticəsində uğradığı zərərləri gündəmə gətirməsindən də rahatsızdı. O, ellərə Türk qüvvələrinin də yardımıyla zəfərlər qazanmalarını və bu sayədə əldə edəcəkləri qənimətlər ilə zərərlərini qarşılamalarını tövsiyə etməkdə idi. (ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-77; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-66.) El qüvvələri arasında qış gəldikdən sonra cəbhəni tərk etmə faizi artdı. Onlar daha rahat yerlərə çəkilmək istəyirdilər. Əli İhsan bəy vətənlərinə yetərincə sahib çıxmamaqda suçladığı iranlılara sıx-sıx Osmanlı ordusunun buraya İranın salamat və əminliyi üçün gəldiyi ismarışını verməyə səy edir və ordudan qaçmaları önləməyə çalışırdı. (ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-66; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-59.) Ancaq İraq cəbhəsində fəlakətlər bir-birini təqib edirdi. 25 fevralda Şamran dərəsi qərbində Beyt-i Naqil mövqeyində dayanmaq istəyən VI Ordu böyük bir məğlubiyyətə uğrayaraq Əziziyəyə doğru çəkilməyə başladı. 25 fevralda Kuttülamarə də ingilislərin əlinə keçdi. Bu məğlubiyyət İran səfərinin də sonu oldu. (Əli İhsan Sabis, Harp Hatıralarım Birinci Dünya Harbi, C. IV, İstanbul-1991, s. 22; Sabis, III, s. 346; Mehmet Kənan İran Cəphəsi, II, s. 349.)

Türkiyə qaynağında yazılır: "Əli İhsan bəyin basqıları davam etdiyindən Cahanşah xan Nizamüssəltənə Mafi ilə anlaşaraq Kolorduya daha bir təklif təqdim etdi. Buna görə oğlu Sərdar Fatehi Həmədana göndərəcəkdir. Fəqət, o, gərəkdiyində önəmli məsələlərdə Bağdaddan Cahanşah xandan razılıq alacaqdır. Əli İhsan bəy isə Əmirin oğlunun tam olaraq səlahiyyətləndirilməsi halında bu təklifi qəbul edə biləcəyini bildirdi". (ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-25; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-19;; K: 4279, D: 63, F: 924, 9-8.)

Rzaqulu xan Mafi: müvəqqəti hökumətin başçısı

Kolordu tərəfindən Hacı Arif bəyin əmrinə verilən Sərdar Fatehin Gərusa gedərək Avşar ərazisindən atlı toplaması və Biyanlını mərkəz edərək Hacı Arif bəyin komandasında ruslarla mübarizə etməsi gözlənirdi. (ATASE, K: 4280, D: 67/536-A, F: 19-2; K: 4279, D: 63, F: 9-8.) Ancaq noyabrın 19-u olmasına rəğmən hələ Sərdar Fateh yola çıxmamışdı. Bu durum Əli İhsan bəyi çox qəzəbləndirdi. O, Nizamüssəltənəyə göndərdiyi telqrafında dörd aydan bəri başaldatma siyasətinə tabe tutulduğunu bildirərək bunları yazırdı:

"Bicara gedib iş görəcəklərsə görsünlər. Görməyəcəklərsə, atasının yanına gedib otursun və ruslara verdikləri bitərəflik vədini kəmal-i müvəffəqiyətlə ifa etsinlər. Yalan və hiylə məni çox qəzəbləndirən şeylərdir və mənim ordum onun top atəşi qarşısında qaçaçaq 200 atlısına möhtac deyildir. Cihad-i əkbərə adəm-i iştirakla iftixar eyləsinlər və ta İstanbuldan İranı qurtarmaq üçün gəlib qan tökən Türk dindaşlarının bu fədakarlığı qarşısında şəxsən İranın içində yaşayanlar vicdanlarını önlərinə alıb düşünsünlər". (ATASE, K: 4279, D: 63, F: 9-24.)

Rzaqulu xan Mafi 1924-cü ildə vəfat edib.

Rzaqulu xan Mafi Xədicə Sultan ilə ailə qurmuşdu.

Rzaqulu xan Mafi kimi sərkərdə və dövlət xadimləri keçmişin qəhrəmanlıq tarixinin bütöv bir salnaməsini yaradıblar. Bu kimi sərkərdə və dövlət başçılarının şanlı ömür və fəaliyyət yolu xalqın vətən sevgisini, azadlıq və dövlətçilik hissini daha da gücləndirib, onu həyatın ən vacib, ən ümdə məqsədinə çevirib. Onların yaratdığı dəyərli ənənələr yüzilliklər boyu uğurla davam etdirilib. Bir dönəmini biz əks etdirdik.

Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU

Bütün yazarlar

Ana səhifəyə dön