16:02 / 22-11-2024
Azərbaycan və Macarıstan İşçi Qrupunun növbəti iclası keçiriləcək
15:43 / 22-11-2024
Millətlər Liqası: pley-off mərhələsinin püşkü atılıb
15:30 / 22-11-2024
Nüvə müharibəsi ssenarisi - Təhlükədən qorunmaq üçün bunker sifariş edənlərin sayı artır
15:25 / 22-11-2024
Qazaxın azad olunmuş kəndlərində yeni zastavalar tikiləcək
15:13 / 22-11-2024
AFFA-nın sabiq vitse-prezidenti: "Artıq olanımızı da itirməyə başlamışıq"
14:59 / 22-11-2024
Arvadını öldürən vəzifəli şəxsə bir il cəza verilib
14:50 / 22-11-2024
Həlak olan azərbaycanlı hərbçinin nəşi 2 ay sonra tapılıb
14:47 / 22-11-2024
Pentaqon: ABŞ Rusiya ilə müharibə istəmir, amma...
14:43 / 22-11-2024
Nizami Rayon Məhkəməsində yoxlama başlayıb
14:40 / 22-11-2024
Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Qlobal Cənub QHT Platforması yaradılır
14:13 / 22-11-2024
İran ABŞ-la danışıqlara gedəcək, yoxsa...
14:06 / 22-11-2024
Pərviz Şahbazov türkiyəli nazirlə müzakirə aparıb
13:54 / 22-11-2024
Ana və qızı xuliqanlığa görə həbs edilib
13:47 / 22-11-2024
Ruslar şəhərin 25 faizini ələ keçirib, döyüşlər davam edir - Foto
13:36 / 22-11-2024
ABŞ Polşadakı hərbi bazasını yüksək hazırlıq vəziyyətinə gətirib
13:27 / 22-11-2024
Türk ordusu daha beş terrorçunu zərərsizləşdirib
13:23 / 22-11-2024
Dövlət Xidməti daha 12 maşını satışa çıxarıb - Siyahı
13:21 / 22-11-2024
Putin Rusiyasını ifşa edən "Pis ruslar" kitabı nəşr olunub
13:09 / 22-11-2024
Putin nüvə silahından istifadə edə bilər - Xəbərdarlıq
13:02 / 22-11-2024
Keçmiş mərkəz direktoru vəzifəyə təyin olunub
12:53 / 22-11-2024
ABŞ rus ordusunu məğlub edə biləcək silah hazırlayıb
12:47 / 22-11-2024
Sabahın hava proqnozu açıqlanıb
12:35 / 22-11-2024
Ruslar bir məntəqəni işğal edib, daha səkkizinə doğru irəliləyir - Foto
12:23 / 22-11-2024
Dövlətə məxsus 35 su nəqliyyatı vasitəsi hərraca çıxarılıb - Siyahı
12:06 / 22-11-2024
İlham Əliyev İsrailin nəqliyyat və yol təhlükəsizliyi nazirini qəbul edib
12:00 / 22-11-2024
FIFA referisi Kamal Umudlu beynəlxalq oyuna təyinat alıb
11:54 / 22-11-2024
“Əmək miqrasiyası kvotasının müəyyən edilməsi Qaydası” dəyişib
11:45 / 22-11-2024
Polkovnikin oğlu ev dustaqlığına buraxılıb
11:09 / 22-11-2024
Leyla Əliyeva və Arzu Əliyeva sərgiləri ziyarət ediblər - Fotolar
11:05 / 22-11-2024
20 təyyarə və 6 döyüş gəmisi Tayvan sahillərinə yaxınlaşıb
12:28 / 18-11-2024
Turan Manafzadə: “Mədəniyyət diplomatiyasından yararlanmağı bacarmalıyıq” - Müsahibə
12:05 / 19-11-2024
MMC vətəndaşın mənzilini dağıdıb, indi də obyektini ələ keçirmək istəyir - Fotolar
13:32 / 21-11-2024
Dünyanın ən güclü donanmaları... - Qardaş Türkiyə siyahıda neçəncidir?
19:50 / 19-11-2024
Beynəlxalq Bank 272 min manat cərimələnib
16:45 / 20-11-2024
Nazir: "Regionlardakı bəzi poçt şöbələrinin bağlanması araşdırılacaq"
16:22 / 20-11-2024
“Real Betis” klubunun nümayəndəsi Bakıda nəyə təəccüblənib? - Foto
15:29 / 18-11-2024
Daha üç şəhərə konsul təyinatı olub - Siyahı
16:45 / 21-11-2024
Prezident iki Mərkəzi ləğv edib - Sərəncam
10:03 / 20-11-2024
Azərbaycan və Türkiyənin bələdiyyə təşkilatları arasında görüş keçirilib - Fotolar
17:09 / 18-11-2024
Deputatın oğlu yeni vəzifəyə təyin olunub
09:37 / 21-11-2024
Naxçıvan səhiyyəsində həbslər başlayıb
00:07 / 22-11-2024
Hikmət Hacıyev: “Politico”nun üzr istəməsini tələb edirik!”
Mirzə Məhəmməd Saidülvüzarə: mart qırğınlarının şahidi - Fotolar
Tarix: 22-04-2020 00:00 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Məhəmməd Said, (Saidülvüzarə) 28 aprel 1881-ci ildə Marağada, bəzi qaynaqlara görə isə Tiflisdə (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr. Tehran, 1371/1994, s.8) anadan olmuşdu. Əslən azərbaycanlı, atası Məhəmmədkazım Qazı idi.(Mustafa Əlmövti, Baziqarani siyasi əz məşrutiyyət ta 1357, London, 1375 h.ş. 2c, s.21) Bəzi müəlliflərə görə ulu babaları Marağaya Heratdan gəlib. (Ervand Abrahamian. A History of Modern Iran. — Cambridge University Press, 2008. — P. 101) Atası və babası Azərbaycanın yüksək səviyyəli qazı və hakimlərindən idi.
Mirzə Məhəmməd Said 5 yaşından Tiflisdə Zaqafqaziya şeyxülislamlığının məktəbində oxumağa başlamışdı. (Abdullapur Əhməd, Nəxostvəzirani-İran, Tehran, "Elmi", 1390, s.197) Sonra gimnaziyada təhsilini davam etdirmişdi. İsveçrənin Lozann Universitetində ali təhsil almışdı.
Məhəmməd Saidin uşaqlıq və gənclik illəri Zaqafqaziyada keçmiş, diplomatik karyerası burada başlanmışdı. Mirzə Rza Hacı Mirzə Şeyx Həsən oğlu Ərfəüddövlənin (1853-1937) yardımı ilə Xarici İşlər vəzarətində işə düzəlmiş, Tiflis general konsulluğunda naibi-əvvəl vəzifəsində çalışmışdı. Sonra Ərdəbil şəhərində kargüzar kimi xidmət etmişdi. Sonra Bakıda konsul olmuşdu.
Mirzə Məhəmməd Said 1918-ci ildə erməni-müsəlman davasında fəal və çevik siyasət yürütmüşdü. Müsəlman əhalisini qəddar erməni qırğınlarından xilas etmişdi. (Mehdi Müctəhidi, Recalə Azərbaycan dər əsre məşruteyyət, Tehran, "Zərrin", 1379, s. 151)
Mirzə Məhəmməd Said Mart hadisələri zamanı Krasnokrestovskaya küçəsi (Şeyx Şamil) 23 ünvanda yerləşən və 100 nəfərdən çox iranlı təbəələrin və konsulluğun əməkdaşlarının sığınacaq tapdıqları İran konsulluğunun binası erməni silahlı dəstələri tərəfindən tutulmuşdu. M. S. Marağayi konsulluq binasının azad edilməsinə nail olmuş, daha sonra rus hərbçiləri ilə birgə Bakıda yaşayan və işləyən İran vətəndaşlarının da məruz qaldığı qırğınların qarşısının alınmasında fəal iştirak etmişdi. 1994-cü ildə Tehranda nəşr etdirdiyi “Siyasi xatirələr”ində 1918-ci il mart faciələri günlərində şəhərdəki vəziyyəti təsvir etmiş və göstərmişdir ki, şəhər küçələrindən və həyətlərdən ölülərin və yaralıların yığılması və şəxsiyyətlərinin təyin edilməsi üçün hələ yalnız onun yaratdığı komissiya tərəfindən 5000 nəfərdən artıq iranlı və qeyri-iranlı müsəlmanın qətlə yetirildiyi müəyyən olunmuş, bütün bu cəsədlər müsəlman qaydasında dəfn edilmişdi. Qanlı mart hadisələrindən sonra cəmiyyətdə böyük vahimə yaranmış, müsəlman əhalisi şəhəri kütləvi surətdə tərk etməyə başlamışdı. M. S. Marağayi böyük çətinliklə şəhərə giriş-çıxışa qadağa qoymuş erməni-bolşevik hökumətindən sərnişinlərlə dolu gəmilərin İran limanlarına yola salınmasına icazə almışdı. Bir neçə gün ərzində 5 mindən 10 minə qədər insan - İran təbəələri və yerli müsəlmanlar Bakını tərk edərək Astara, Ənzəli və İranın digər şəhərlərində sığınacaq tapmışlar. FTK-nın sənədlərindən məlum olur ki, Bakıda iranlı təbəələrin və şəxsən İran konsulunun özünün təqib olunması sonrakı aylarda da, Türk-Azərbaycan qoşunları şəhəri azad edənədək davam etmişdi.
1918-ci ilin əvvəlində yalnız Bakı və onun ətraf kəndlərində 70 minə yaxın əksəriyyəti etnik azərbaycanlı olan İran vətəndaşları işləyir və yaşayırdı. İstər sayına, istərsə də şəhərin sosial-iqtisadi həyatının müxtəlif sahələrində tutduqları mövqeyə görə onlar Bakı cəmiyyətinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər. Kifayət qədər fəal və işgüzar bir insan olan İran konsulu Məhəmməd Said-əl Vüzarə Marağayi isə şəhərin rəsmi və ali dairələrə daxil olan tanınmış və hörmətli xarici diplomatlardan biri hesab olunurdu. O, rus, fransız, alman, ərəb və türk dillərini mükəmməl bilirdi. Yerli adamlarla öz dillərində danışır və çıxışlar edirdi.
Bakıda yaşayan İran vətəndaşlarının arasında İranla Qafqaz şəhərləri arasında ticarətin ayrı-ayrı sahələrinə nəzarət edən və şəhərdə öz kontorları, daşınmaz əmlakı, mağazaları və s. olan milyonçular, iri və orta tacirlər zümrəsi var idi. Çoxsaylı xırda iranlı tacirlər də şəhərin ticarət həyatında əhəmiyyətli rol oynayırdılar. Bu əhali qrupunun daha böyük hissəsi isə neft sənayesində, əsasən, qara fəhlə işləyirdi. Eyni zamanda şəhərdə yüzlərcə bədbəxt, yaşamaq üçün hər növ vəsaitdən məhrum olan və Bakının küçələrində dilənçi həyatı keçirən “iranlılar” var idi. Tamamilə aydındır ki, Bakının mərkəzi küçələrini və yaşayış məhəllələrini əhatə edən 1918-ci il qanlı mart hadisələri İran vətəndaşlarının özlərindən, eləcə də onların əmlakından yan keçə bilməzdi. Təsadüfi deyil ki, küçə döyüşlərinin və atışmalarının ilk qurbanları əksər hallarda məhz bu evsiz-eşiksiz insanlar, “Əlahəzrət İran şahının” təbəələri oldular. Hadisələrdən az sonra həm İranda, həm də Bakıda çıxan İran qəzetləri bu haqda dəfələrlə yazmaqla, əsas günahı öz vətəndaşlarının təhlükəsizliyini təmin etməyi bacarmamış İran konsulunda görürdülər. Halbuki, mart hadisələrinin ikinci günü erməni quldurlarından gizlənən yüzdən artıq İran vətəndaşının sığınacaq tapdığı İran konsulluğunun binası erməni silahlı dəstələri tərəfindən ələ keçirilmiş, konsulun özü, konsulluğun əməkdaşları ilə birlikdə girov götürülmüşdü. Yalnız Məhəmməd Said-əl Vəzarənin Bakı Sovetinə dəfələrlə müraciətindən sonra girov iranlı vətəndaşları azad etmək mümkün olmuşdu və bu zaman konsulun özü də daxil olmaqla bu insanlara konsulluğun binasını tərk etməmək əmri verilmişdi. (Bayat Kave. Qafqaz üzərində fırtına. İranın müstəqilliyin ilk dövründə Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan respublikaları ilə regional münasibətləri. 1917-1921, Tehran, 2001, s..39 (fars dilində)). Lakin bolşeviklərin xəbərdarlığına baxmayaraq, İran konsulu bir neçə rus dənizçisi ilə birlikdə Bakının küçələrinə çıxaraq, müsəlmanların müdafiə olunduğu İçəri Şəhər Qalasına gəlmiş və Qalanı toplardan atəşə tutan Xəzər donanmasının rus əsgər və matrosları tərəfindən hərbi əməliyyatların dayandırılması üçün həqiqətən çox səy göstərmişdi.(AR Pİİ SSA, f.277, siyahı 2, iş14, v.1-4.) Lakin, Said-əl Vəzarənin bolşeviklərlə danışıqları zamanı “günahsız müsəlman, qadın və uşaqlara qarşı vəhşiliklərin dayandırılması”, habelə “müharibədə iştirak etməyən yüzlərlə iranlı vətəndaşların ölümünə səbəb olan şəhərin bombalanmasına dərhal son qoyulması” kimi tələbləri eşidilməmiş qalmışdı. (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr. Tehran, 1994, s. 49 (fars dilində).)
Artıq qeyd edildiyi kimi, mart faciələri günlərində həlak olmuş müsəlmanların arasında çoxlu sayda İran vətəndaşları var idi və İran qəzetləri hadisələrdən sonra dərhal vətənə qayıtmağa müvəffəq olmuş öz vətəndaşlarının son məlumatlarına istinad edərək, iddia edirdilər ki, “müharibənin 3-4 günü ərzində 2000 nəfər qətlə yetirilmiş və onlardan 500 nəfərdən çoxu iranlılar olmuşdur”. Həmçinin qeyd edilirdi ki, həlak olanların arasında İran konsulunun 21 yaşlı qardaşı da var idi. (“Bahar” qəzeti, Хорасан, 1918, 21 aprel (fars dilində).) Lakin konsul Məhəmməd Said Marağayi sonralar başqa bir rəqəm gətirərək yazırdı ki, “yalnız onun tərəfindən təşkil edilmiş komissiya küçə və həyətlərdən 5000-dən artıq qətlə yetirilmiş müsəlman, iranlı və qeyri-iranlıların meyitlərini toplayaraq dəfn edilmişdi.” (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr, s. 49.)
İranın Bakıdakı konsulu Məhəmməd Said-əl Vüzarə Marağayi də, həmin günlərdə aralarında minlərlə İran vətəndaşlarının olduğu müsəlmanlara qarşı zorakılığın qarşısının alınmasında fəal iştirak etməklə, bu hadisələri yerli müsəlman əhalisinin erməni silahlı qüvvələri tərəfindən qızışdırılan milli qırğını kimi xarakterizə edirdi. (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr....s.48.)
Mirzə Məhəmməd Said 1924-cü ildə Məmləkəti-Məhrusəyi-Qacariyyənin Osmanlı dövlətindəki səfarətinə müstəşar təyin olunmuşdu. Səfir Seyid Məhəmmədsadiq Təbatəbai səfarəti içini bütövlükdə onun öhdəsinə buraxmışdı.
Mirzə Məhəmməd Said 1932-1934-cü illərdə Qərbi Azərbaycan əyalətinin valisi olmuşdu. İran milli və senat parlementlərində Urmiyadan nümayəndə seçilmişdi. Mirzə Məhəmməd Said 1938-ci ildən İranın Rusiyadaki səfiri idi.
Mirzə Məhəmməd Said Əli Süheylinin baş nazirliyi dönəmində (9 mart 1942, 15 fevral 1943) İranın xarici işlər vəziri idi.
Məhəmməd Said Əli Süheylinin 1943-cü ildə kabinetinin süqutundan sonra baş nazir oldu. Said, Sovetin İranın şimalında neft konsessiya tələbin qəbul etməkdən imtinasından sonra, İran-Rusiya münasibətləri, Saidin hökuməti ərzində aşağı düşmüşdür. (Rubin, Barry (1980). Paved With Good Intentions. Oxford University Press, 25.) 1944-cü ildə baş nazir gözlənilmədən danışıqlarda sovet diplomatlarına qarşı sərt mövqe tutdu (Вышинский А. Я., Лозовский С. А. Советско-иранские договоры и соглашения // Дипломатический словарь. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1948.). Bundan sonra Sergey Kavtaradze açıqca baş nazirə hücum etdi və onun istefasını tələb etdi. Sovet və Tudə mətbuatı Kavtaradzenin sözlərini əks etdilər. Sovetlər Tudə yoldaşlarını ruhlandırdılar ki, Saidin istefa verməyi üçün nümayiş etsinlər. Said 1944-cü ilin noyabrında istefa verdi. (Gholam Reza Afkhami. The Life and Times of the Shah. — University of California Press, 2008. - P. 88-89.)
Məhəmməd Said 1948-ci ilin noyabr ayında yenidən İranın baş naziri seçildi.
O, baş nazirliyi zamanı İranda Tudə Partiyasını qadağan etmişdi və Artur Millspo (Artur Millspaugh) onun rəhbərliyi altında yenidən Maliyyə naziri təyin edildi.
Bildirilir ki, o, hətta senatorluq zamanı da, ictimai nəqliyyatdan istifadə edirdi.
Məhəmməd Said 1973-cü ildə Tehranda vəfat edib (Peter Truhart. — Mörlenbach: Strauss Offserdruck, 2003. - Vol. 3. — P. 854-855.) və Behişti-Zəhra gorgahında dəfn edilib.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 22-04-2020 00:00 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Məhəmməd Said, (Saidülvüzarə) 28 aprel 1881-ci ildə Marağada, bəzi qaynaqlara görə isə Tiflisdə (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr. Tehran, 1371/1994, s.8) anadan olmuşdu. Əslən azərbaycanlı, atası Məhəmmədkazım Qazı idi.(Mustafa Əlmövti, Baziqarani siyasi əz məşrutiyyət ta 1357, London, 1375 h.ş. 2c, s.21) Bəzi müəlliflərə görə ulu babaları Marağaya Heratdan gəlib. (Ervand Abrahamian. A History of Modern Iran. — Cambridge University Press, 2008. — P. 101) Atası və babası Azərbaycanın yüksək səviyyəli qazı və hakimlərindən idi.
Mirzə Məhəmməd Said 5 yaşından Tiflisdə Zaqafqaziya şeyxülislamlığının məktəbində oxumağa başlamışdı. (Abdullapur Əhməd, Nəxostvəzirani-İran, Tehran, "Elmi", 1390, s.197) Sonra gimnaziyada təhsilini davam etdirmişdi. İsveçrənin Lozann Universitetində ali təhsil almışdı.
Məhəmməd Saidin uşaqlıq və gənclik illəri Zaqafqaziyada keçmiş, diplomatik karyerası burada başlanmışdı. Mirzə Rza Hacı Mirzə Şeyx Həsən oğlu Ərfəüddövlənin (1853-1937) yardımı ilə Xarici İşlər vəzarətində işə düzəlmiş, Tiflis general konsulluğunda naibi-əvvəl vəzifəsində çalışmışdı. Sonra Ərdəbil şəhərində kargüzar kimi xidmət etmişdi. Sonra Bakıda konsul olmuşdu.
Mirzə Məhəmməd Said 1918-ci ildə erməni-müsəlman davasında fəal və çevik siyasət yürütmüşdü. Müsəlman əhalisini qəddar erməni qırğınlarından xilas etmişdi. (Mehdi Müctəhidi, Recalə Azərbaycan dər əsre məşruteyyət, Tehran, "Zərrin", 1379, s. 151)
Mirzə Məhəmməd Said Mart hadisələri zamanı Krasnokrestovskaya küçəsi (Şeyx Şamil) 23 ünvanda yerləşən və 100 nəfərdən çox iranlı təbəələrin və konsulluğun əməkdaşlarının sığınacaq tapdıqları İran konsulluğunun binası erməni silahlı dəstələri tərəfindən tutulmuşdu. M. S. Marağayi konsulluq binasının azad edilməsinə nail olmuş, daha sonra rus hərbçiləri ilə birgə Bakıda yaşayan və işləyən İran vətəndaşlarının da məruz qaldığı qırğınların qarşısının alınmasında fəal iştirak etmişdi. 1994-cü ildə Tehranda nəşr etdirdiyi “Siyasi xatirələr”ində 1918-ci il mart faciələri günlərində şəhərdəki vəziyyəti təsvir etmiş və göstərmişdir ki, şəhər küçələrindən və həyətlərdən ölülərin və yaralıların yığılması və şəxsiyyətlərinin təyin edilməsi üçün hələ yalnız onun yaratdığı komissiya tərəfindən 5000 nəfərdən artıq iranlı və qeyri-iranlı müsəlmanın qətlə yetirildiyi müəyyən olunmuş, bütün bu cəsədlər müsəlman qaydasında dəfn edilmişdi. Qanlı mart hadisələrindən sonra cəmiyyətdə böyük vahimə yaranmış, müsəlman əhalisi şəhəri kütləvi surətdə tərk etməyə başlamışdı. M. S. Marağayi böyük çətinliklə şəhərə giriş-çıxışa qadağa qoymuş erməni-bolşevik hökumətindən sərnişinlərlə dolu gəmilərin İran limanlarına yola salınmasına icazə almışdı. Bir neçə gün ərzində 5 mindən 10 minə qədər insan - İran təbəələri və yerli müsəlmanlar Bakını tərk edərək Astara, Ənzəli və İranın digər şəhərlərində sığınacaq tapmışlar. FTK-nın sənədlərindən məlum olur ki, Bakıda iranlı təbəələrin və şəxsən İran konsulunun özünün təqib olunması sonrakı aylarda da, Türk-Azərbaycan qoşunları şəhəri azad edənədək davam etmişdi.
1918-ci ilin əvvəlində yalnız Bakı və onun ətraf kəndlərində 70 minə yaxın əksəriyyəti etnik azərbaycanlı olan İran vətəndaşları işləyir və yaşayırdı. İstər sayına, istərsə də şəhərin sosial-iqtisadi həyatının müxtəlif sahələrində tutduqları mövqeyə görə onlar Bakı cəmiyyətinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər. Kifayət qədər fəal və işgüzar bir insan olan İran konsulu Məhəmməd Said-əl Vüzarə Marağayi isə şəhərin rəsmi və ali dairələrə daxil olan tanınmış və hörmətli xarici diplomatlardan biri hesab olunurdu. O, rus, fransız, alman, ərəb və türk dillərini mükəmməl bilirdi. Yerli adamlarla öz dillərində danışır və çıxışlar edirdi.
Bakıda yaşayan İran vətəndaşlarının arasında İranla Qafqaz şəhərləri arasında ticarətin ayrı-ayrı sahələrinə nəzarət edən və şəhərdə öz kontorları, daşınmaz əmlakı, mağazaları və s. olan milyonçular, iri və orta tacirlər zümrəsi var idi. Çoxsaylı xırda iranlı tacirlər də şəhərin ticarət həyatında əhəmiyyətli rol oynayırdılar. Bu əhali qrupunun daha böyük hissəsi isə neft sənayesində, əsasən, qara fəhlə işləyirdi. Eyni zamanda şəhərdə yüzlərcə bədbəxt, yaşamaq üçün hər növ vəsaitdən məhrum olan və Bakının küçələrində dilənçi həyatı keçirən “iranlılar” var idi. Tamamilə aydındır ki, Bakının mərkəzi küçələrini və yaşayış məhəllələrini əhatə edən 1918-ci il qanlı mart hadisələri İran vətəndaşlarının özlərindən, eləcə də onların əmlakından yan keçə bilməzdi. Təsadüfi deyil ki, küçə döyüşlərinin və atışmalarının ilk qurbanları əksər hallarda məhz bu evsiz-eşiksiz insanlar, “Əlahəzrət İran şahının” təbəələri oldular. Hadisələrdən az sonra həm İranda, həm də Bakıda çıxan İran qəzetləri bu haqda dəfələrlə yazmaqla, əsas günahı öz vətəndaşlarının təhlükəsizliyini təmin etməyi bacarmamış İran konsulunda görürdülər. Halbuki, mart hadisələrinin ikinci günü erməni quldurlarından gizlənən yüzdən artıq İran vətəndaşının sığınacaq tapdığı İran konsulluğunun binası erməni silahlı dəstələri tərəfindən ələ keçirilmiş, konsulun özü, konsulluğun əməkdaşları ilə birlikdə girov götürülmüşdü. Yalnız Məhəmməd Said-əl Vəzarənin Bakı Sovetinə dəfələrlə müraciətindən sonra girov iranlı vətəndaşları azad etmək mümkün olmuşdu və bu zaman konsulun özü də daxil olmaqla bu insanlara konsulluğun binasını tərk etməmək əmri verilmişdi. (Bayat Kave. Qafqaz üzərində fırtına. İranın müstəqilliyin ilk dövründə Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan respublikaları ilə regional münasibətləri. 1917-1921, Tehran, 2001, s..39 (fars dilində)). Lakin bolşeviklərin xəbərdarlığına baxmayaraq, İran konsulu bir neçə rus dənizçisi ilə birlikdə Bakının küçələrinə çıxaraq, müsəlmanların müdafiə olunduğu İçəri Şəhər Qalasına gəlmiş və Qalanı toplardan atəşə tutan Xəzər donanmasının rus əsgər və matrosları tərəfindən hərbi əməliyyatların dayandırılması üçün həqiqətən çox səy göstərmişdi.(AR Pİİ SSA, f.277, siyahı 2, iş14, v.1-4.) Lakin, Said-əl Vəzarənin bolşeviklərlə danışıqları zamanı “günahsız müsəlman, qadın və uşaqlara qarşı vəhşiliklərin dayandırılması”, habelə “müharibədə iştirak etməyən yüzlərlə iranlı vətəndaşların ölümünə səbəb olan şəhərin bombalanmasına dərhal son qoyulması” kimi tələbləri eşidilməmiş qalmışdı. (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr. Tehran, 1994, s. 49 (fars dilində).)
Artıq qeyd edildiyi kimi, mart faciələri günlərində həlak olmuş müsəlmanların arasında çoxlu sayda İran vətəndaşları var idi və İran qəzetləri hadisələrdən sonra dərhal vətənə qayıtmağa müvəffəq olmuş öz vətəndaşlarının son məlumatlarına istinad edərək, iddia edirdilər ki, “müharibənin 3-4 günü ərzində 2000 nəfər qətlə yetirilmiş və onlardan 500 nəfərdən çoxu iranlılar olmuşdur”. Həmçinin qeyd edilirdi ki, həlak olanların arasında İran konsulunun 21 yaşlı qardaşı da var idi. (“Bahar” qəzeti, Хорасан, 1918, 21 aprel (fars dilində).) Lakin konsul Məhəmməd Said Marağayi sonralar başqa bir rəqəm gətirərək yazırdı ki, “yalnız onun tərəfindən təşkil edilmiş komissiya küçə və həyətlərdən 5000-dən artıq qətlə yetirilmiş müsəlman, iranlı və qeyri-iranlıların meyitlərini toplayaraq dəfn edilmişdi.” (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr, s. 49.)
İranın Bakıdakı konsulu Məhəmməd Said-əl Vüzarə Marağayi də, həmin günlərdə aralarında minlərlə İran vətəndaşlarının olduğu müsəlmanlara qarşı zorakılığın qarşısının alınmasında fəal iştirak etməklə, bu hadisələri yerli müsəlman əhalisinin erməni silahlı qüvvələri tərəfindən qızışdırılan milli qırğını kimi xarakterizə edirdi. (Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr....s.48.)
Mirzə Məhəmməd Said 1924-cü ildə Məmləkəti-Məhrusəyi-Qacariyyənin Osmanlı dövlətindəki səfarətinə müstəşar təyin olunmuşdu. Səfir Seyid Məhəmmədsadiq Təbatəbai səfarəti içini bütövlükdə onun öhdəsinə buraxmışdı.
Mirzə Məhəmməd Said 1932-1934-cü illərdə Qərbi Azərbaycan əyalətinin valisi olmuşdu. İran milli və senat parlementlərində Urmiyadan nümayəndə seçilmişdi. Mirzə Məhəmməd Said 1938-ci ildən İranın Rusiyadaki səfiri idi.
Mirzə Məhəmməd Said Əli Süheylinin baş nazirliyi dönəmində (9 mart 1942, 15 fevral 1943) İranın xarici işlər vəziri idi.
Məhəmməd Said Əli Süheylinin 1943-cü ildə kabinetinin süqutundan sonra baş nazir oldu. Said, Sovetin İranın şimalında neft konsessiya tələbin qəbul etməkdən imtinasından sonra, İran-Rusiya münasibətləri, Saidin hökuməti ərzində aşağı düşmüşdür. (Rubin, Barry (1980). Paved With Good Intentions. Oxford University Press, 25.) 1944-cü ildə baş nazir gözlənilmədən danışıqlarda sovet diplomatlarına qarşı sərt mövqe tutdu (Вышинский А. Я., Лозовский С. А. Советско-иранские договоры и соглашения // Дипломатический словарь. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1948.). Bundan sonra Sergey Kavtaradze açıqca baş nazirə hücum etdi və onun istefasını tələb etdi. Sovet və Tudə mətbuatı Kavtaradzenin sözlərini əks etdilər. Sovetlər Tudə yoldaşlarını ruhlandırdılar ki, Saidin istefa verməyi üçün nümayiş etsinlər. Said 1944-cü ilin noyabrında istefa verdi. (Gholam Reza Afkhami. The Life and Times of the Shah. — University of California Press, 2008. - P. 88-89.)
Məhəmməd Said 1948-ci ilin noyabr ayında yenidən İranın baş naziri seçildi.
O, baş nazirliyi zamanı İranda Tudə Partiyasını qadağan etmişdi və Artur Millspo (Artur Millspaugh) onun rəhbərliyi altında yenidən Maliyyə naziri təyin edildi.
Bildirilir ki, o, hətta senatorluq zamanı da, ictimai nəqliyyatdan istifadə edirdi.
Məhəmməd Said 1973-cü ildə Tehranda vəfat edib (Peter Truhart. — Mörlenbach: Strauss Offserdruck, 2003. - Vol. 3. — P. 854-855.) və Behişti-Zəhra gorgahında dəfn edilib.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır
Deputatlığa namizəd Milli Məclisdə təmsil etmək istədiyi bölgənin problemlərinin təsnifatını artıq ağlına yazıb və işə nədən başlayacağını sıralayıb
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
“Tənha insanın monoloqu”nun ssenari müəllifi və rejissoru deyir ki, kinomuzu yaşatmaq və irəli aparmaq üçün film istehsalını artırmalı və onun bazarını düşünməliyik
Mirəli Sarızadə: “Gənc yaşımda arzum həyata keçdi, inşallah, yeni mövsümdə teatrımızın səhnəsində də Məcnun obrazı ilə tamaşaçılar qarşısına çıxacam”
