İran Kazak briqadası: mühacirlərdən təşkil olunmuş hərbi hissə - Fotolar
Tarix: 18-04-2020 21:23 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
İran Kazak briqadası: mühacirlərdən təşkil olunmuş hərbi hissə

Nasirəddin şah Qacarın hakimiyyəti dövründə (1848-1896), Rusiya vasitəsilə Avropaya gedən zaman rus kazakları ona möhtəşəm bir parad nümayiş etdirdilər. Bunu çox bəyənən Nasirəddin şah xahiş etdi ki, bu cür qoşun rus təlimatçıları tərəfindən İranda da yaradılsın. Yalnız ötəri istəkdən irəli gələn bu hərəkət xüsusi qoşun növünün yaradılmasına gətirib çıxardı ki, bu da İranın sonrakı taleyində əhəmiyyətli rol oynadı.

Bağlanan müqavilədən sonra İrana gələn missiya 7 may 1879-cu ildə Tehrana çatdı. 5 gündən sonra Nasirəddin şah A. İ. Domantoviçlə görüşüb, 400 nəfərlik Kazak dəstəsini yaratmağı təklif etdi. (РГВИА, ф. 446, д. 44, л. 19.)

İran Kazak briqadası: mühacirlərdən təşkil olunmuş hərbi hissə

Əlaüddövlə Məhəmmədrəhim xan Dəvəli-Qacar (?-1882) şah tərəfindən A. İ. Domantoviçə yardım etmək tapşırıldı. Əlaüddövlə sevimli qızılkəmər "Məhdiye-mənsur" qulamlar dəstəsini heç vəchlə Domantoviçə vermək istəmirdi. Bu faktı Kosoqovski də təsdiq edir. (Косоговский В . А . О черк развития персидской казачьей бригады, с. 391.) Sonda şaha qarşı gələ bilməyib, qulamlarla vidalaşdı. Bunlardan əlavə A. İ. Domantoviç 400 nəfər də mühacir aldı.

Kazak briqadasının tərkibi əsasən İranda muhacirətdə olan insanlardan ibarət idi. Bu muhacirlər kimlər idi? II Rusiya-İran muharibəsi 1828-ci ildə bağlanmıs Türkmənçay müqaviləsi ilə basa catdıqda Rusiya tərəfindən zəbt olunmus Guzey Azərbaycanı şəhərlərinin sakinləri arasında dini birliyi əsas amil hesab edərək, həm də İran ordusunda Rusiyaya qarşı vuruşduqlarını düşünərək İran torpağında qalmağı münasib hesab edənlər burada mühacir olmağı qərara aldılar. Həmin şəxslərin övladları briqadanın əsas döyüşçüləri idilər.

ХIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində bu hərbi hissə iki polkdan: mühacir və yеrli polklarından ibarət idi, özü də mühacir polkuna üstünlük vеrilirdi. (Körezvan L. C. İran və qəziyeyi İran, Tehran, 1349/1970. səh. 754) Müһacirlər Qafqazdan köçənlər yaxud vaxtilə köçmüşlərin xələfləri idilər.(Мамонтов Н . П. Очерки современной Персии. СПб., 1909, с. 91.)

İran Kazak briqadası: mühacirlərdən təşkil olunmuş hərbi hissə

M. H. Yеkrəngiyan qеyd еdirdi ki, Nasirəddin şah mühacirlərə xüsusi еhtiram göstərirdi, ona görə də yеni hərbi hissəni ancaq onlardan təşkil еtməyi qərara almışdı.(M. H. Yеkrəngiyan, səh.93.)

Mühacirlər dəstəsi əsasən Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan və digər xanlıqlardan mühacirət etmiş xan və bəylərin övladlarından təşkil olunmuşdu.

“Zabitlərin çoxu və briqadanın aşağı rütbələrinin çoxu mühacirlərdən ibarət idi...” (Мамонтов Н.П. Göst. əsəri. s..91) Kazaklar əksərən Qafqazdan gələnlərdən ibarətdir.(Смирнов К. Göst. əsəri. s..62-63)

“Zabitlərin əksəriyyəti və briqadanın aşağı rütbələrinin çoxu mühacirlərdən təşkil olunmuşdu...” (Касумов М.М. Очерки по истории передовой философии и ощественно-политической мысли азербайджанского народа в XIX веке. Баку, 1959, 201 с.) Kazaklar əksərən Qafqazdan gələnlərdən ibarətdir.(Королькова. Состояние зкономики Ирана за 1934.- ”Материалы по национально-колониальным проблемам”. 1935, №4 (28), 31-54 с.)

C. Kerzonun şəhadətinə görə, briqadanın iki alayı vardı. Biri mühacirlərdən, digəri könüllülərdən təşkil olunmuşdu. (Curzon G. Persia and the Persian Question. Vol. 1, p. 595.) Bu iki qrupun arasında düşmənçilik və narazılıq hökm sürürdü.

İran Kazak briqadası: mühacirlərdən təşkil olunmuş hərbi hissə

V. A. Kosoqovskinin şəhadətinə görə, mühacirlər əsilzadə ailələrindən çıxmışdılar. Onlara soylu olmayan bir mühaciri amir təyin edəndə özlərinin alçalmış hesab edirdilər. Bu şəxslər əvvəllər onların nökərləri olmuşdular. Bu kimi qüsurlara görə, bəziləri briqadanı özbaşına tərk edirdi, bəziləri isə qızışdırıcı fəaliyyətlərinə görə, briqadadan çıxarıldılar. (Косоговский В. А. Очерк развития персидской казачьей бригады, с. 393.)

Mühacirlər könüllülərə nisbətən briqadada imtiyazlı mövqedə idilər. Onların alayı əsas sayılırdı. Bundan başqa, mühacir kazaklar könüllülərə nisbətən artıq maaş alırdılar. (Curzon G. Persia and the Persian Question. Vol. 1, p. 596.)

Əgər müəlliflərdən birinin bеlə bir qеydini nəzərə alsaq ki, başlanğıcında briqada mühacirlərlə yanaşı mərkəzi İranda yaşayan Bağdadi şahsеvənlərdən təşkil olunmuşdu(Смирнов К. Персы. Тифлис. 1917, с.88.) onda aydındır ki, əvvəldə kazak hərbi hissəsi azərbaycanlılardan ibarət idi. Sonralar kazak briqadasının digər xalqların nümayəndələri hеsabına genişlənməsinə baxmayaraq azərbaycanlılar onun tərkibində üstünlük təşkil edirdilər. Bunu Ser Persi Sayks da "Tarixe İran" adlı kitabında qeyd edir.

İran Kazak briqadası: mühacirlərdən təşkil olunmuş hərbi hissə

ХIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində bu hərbi hissə iki alaydan: müһacir və yеrli alaylarından ibarət idi, özü də müһacir polkuna üstünlük vеrilirdi. (Иванов М.С. Иран - Национальные процессы в странах Ближнего и Среднего Востока, М. 1970, 86-124 с.)

A. İ. Domantoviç mühacir dəstəsini bir ayın içində baxışa hazırladı. Sipəhsalari-Əzəm Mirzə Hüseyn xan Qəzvini dəstəni nəzərdən keçirəndən sonra şaha məruzə etdi. Şah briqadanın təlim və geyimindən razı qaldı. A. İ. Domantoviç şahdan daha 250 nəfərlik mühacir dəstəsi istədi. Ruslara nifrət hissi bəsləyən mühacirlər razılıq vermədilər. Şah israrla tələb edincə mühacirlər nümayişə çıxıb, Şah Əbdüləzimdə bəstə oturdular. (Косоговский В. А. Очерк развития персидской казачьей бригады, с. 392.)

V. A. Kosoqovski mühacirlərin elitar durumunu briqadadan təmizlədi. Briqadada səliqə-səhman, nizam-intizam yaratdı. İngilis hərbi agenti Henri Piko kazak cərgələri arasında gəzişib, hərbi nazir Kamran mirzəyə məlumat hazırlayırdı. (Косоговский В. А. Очерк развития персидской казачьей бригады, с. 398.)

Mühacirlər itirdikləri imtiyaza dözməyərək 5 may 1895-ci ildə qiyam qaldırdılar. Onlar briqadanı tərk etdilər. Özlərinin 20 minlik təqaüdlərini də götürdülər. Bu da briqada büdcəsinin yarısı idi. İş onunla ciddiləşdi ki, onların ardınca xeyli könüllü də hərəkətləndi. Qiyamın nəticəsində briqadanın üzərini təhlükə buludu aldı. Bu hadisəylə bağlı, briqadanın qatı düşməni olan Kamran mirzə bayram əhval-ruhiyyəsində idi. Fərari kazakları toplayıb, öz kürəkəni Məcdüddövləyə (Hacı Mеhdiqulu xan Qovanlı-Qacar (1850-?) və Mir Pəncə (general-leytenant) Əli xana verdi. (Косоговский В. А. Очерк развития персидской казачьей бригады, с. 398.) Briqadanın parçalanması ən çox ingilislərə sərf edirdi. Kamran mirzə ingilis hərbi agenti Henri Pikonu yanına çağırıb, İngiltərədən hərbi təlimatçılar dəvət etməsini istədi.

İran Kazak briqadası: mühacirlərdən təşkil olunmuş hərbi hissə

S. Lomnitski yazırdı: "Bir az əvvəl cənab ingilislər Kazak briqadasının rəhbərliyinə öz polkovnik və zabitlərini təklif edirdilər, hətta briqadanın bütün xərcini boyunlarına götürürdülər". (Ломницкий С . Персия и персы. Эскизы и очерки. 1898–1899–1900 гг. СПб., 1902, с. 150.)

Briqadanın ingilislərin əlinə keçməsi üçün real təhlükə yarandı. Briqada tarixinin ən böhranlı çağı idi. Kamran mirzə 1895-ci il dönəmi üçün V. A. Kosoqovski ilə müqavilə bağlamayacağını bildirib, böhranı daha da dərinləşdirdi. Rusiya diplomatları Etimadəssəltənə Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm (1843-1896) vasitəsilə şaha müraciət edib, "iki briqadaya" son qoymasını istədilər. Şah rusların istəyini yerinə yetirdi. V. A. Kosoqovskidən tələb etdi ki, mühacirləri əfv etsin. V. A. Kosoqovski şaha söz verdi ki, mühacirləri əfv edəcək, bir şərtlə ki, onun tərəfindən hazırlanmış «24 may 1895-ci il qaydaları»nı şah qəbul etsin.

İran Kazak briqadası Qacarlar dövlətinin ictimai-siyasi həyatında önəmli rol oynamışdı.

Ənvər Çingizoğlu, jurnalist-etnoqraf

Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU



Bölməyə aid digər xəbərlər
bütün xəbərlər