00:55 / 22-11-2024
Silvester Stallone yeni seriala çəkilir
00:45 / 22-11-2024
Məşhur yazıçının yeni romanı nəşr edilib - Foto
00:07 / 22-11-2024
Hikmət Hacıyev: “Politico”nun üzr istəməsini tələb edirik!”
23:28 / 21-11-2024
Gəncədə iki nəfər bıçaqlanıb
22:07 / 21-11-2024
Putin ABŞ və Qərb dövlətlərinə xəbərdarlıq edib
20:55 / 21-11-2024
Ceyhun Bayramov Özbəkistanın xarici işlər naziri ilə telefonda danışıb
20:08 / 21-11-2024
Milli Məclis bəyanat yayıb
19:12 / 21-11-2024
Leyla Əliyeva Qlobal Liderlərin Dialoqunda iştirak edib - Fotolar
18:08 / 21-11-2024
SPECA İqlim Ağıllı Şəhərlər Forumu üzrə Bakı Bəyannaməsi imzalanıb
18:03 / 21-11-2024
Küləkli hava şəraiti ilə bağlı sarı xəbərdarlıq verilib
17:49 / 21-11-2024
Pərviz Şahbazov İstanbula gedir
17:25 / 21-11-2024
Əli Əsədov “Elektron hökumət” portalı ilə bağlı qərar imzalayıb
17:18 / 21-11-2024
Rusiya Tramp haqqında filmin yayımına icazə verməyib - Fotolar
17:08 / 21-11-2024
Nazirlər Kabineti riskli vergi ödəyiciləri haqqında qərar imzalayıb
16:48 / 21-11-2024
Matviyenko Azərbaycana gəlir
16:45 / 21-11-2024
Prezident iki Mərkəzi ləğv edib - Sərəncam
16:32 / 21-11-2024
Deputatlar daha 12 qanuna dəyişikliyi müzakirəyə çıxaracaq - Siyahı
16:23 / 21-11-2024
Leyla Əliyeva COP29-da: nadir canlıların mühafizəsinə həsr olunan panel müzakirələr olub - Fotolar
16:17 / 21-11-2024
Baş nazirin və sabiq müdafiə nazirinin həbsinə order verilib
16:17 / 21-11-2024
Milli Məclisin deputatı NATO PA-nın illik sessiyasında iştirak edəcək
16:06 / 21-11-2024
Putin Şimali Koreya liderinə 75 vəhşi heyvan göndərib
16:00 / 21-11-2024
Gömrük orqanlarına qəbul imtahanı keçiriləcək
15:45 / 21-11-2024
Dünya şöhrətli rejissorun 10 ən yaxşı filmi... - Siyahı
15:32 / 21-11-2024
Məşhur musiqi qrupu dünya turuna çıxır
15:29 / 21-11-2024
Ceyhun Bayramov misirli nazirlə telefonda danışıb
14:46 / 21-11-2024
Quterreş Bakıda: "Razılaşma istəyi hiss olunur"
14:43 / 21-11-2024
"Kəpəz"in futbolçusu əməliyyat olunub
14:36 / 21-11-2024
Rusiya Qərb silahlarına qarşı tədbirlər görməyə başlayıb
14:33 / 21-11-2024
SOCAR ilə “Tree Energy Solutions” arasında Birgə Tədqiqat Sazişi imzalanıb
14:08 / 21-11-2024
Ukrayna ərazi əvəzində sülhə razılaşmayacaq - Nazir
12:28 / 18-11-2024
Turan Manafzadə: “Mədəniyyət diplomatiyasından yararlanmağı bacarmalıyıq” - Müsahibə
12:05 / 19-11-2024
MMC vətəndaşın mənzilini dağıdıb, indi də obyektini ələ keçirmək istəyir - Fotolar
13:32 / 21-11-2024
Dünyanın ən güclü donanmaları... - Qardaş Türkiyə siyahıda neçəncidir?
19:50 / 19-11-2024
Beynəlxalq Bank 272 min manat cərimələnib
16:45 / 20-11-2024
Nazir: "Regionlardakı bəzi poçt şöbələrinin bağlanması araşdırılacaq"
16:22 / 20-11-2024
“Real Betis” klubunun nümayəndəsi Bakıda nəyə təəccüblənib? - Foto
15:29 / 18-11-2024
Daha üç şəhərə konsul təyinatı olub - Siyahı
17:09 / 18-11-2024
Deputatın oğlu yeni vəzifəyə təyin olunub
10:03 / 20-11-2024
Azərbaycan və Türkiyənin bələdiyyə təşkilatları arasında görüş keçirilib - Fotolar
16:45 / 21-11-2024
Prezident iki Mərkəzi ləğv edib - Sərəncam
09:37 / 21-11-2024
Naxçıvan səhiyyəsində həbslər başlayıb
15:55 / 20-11-2024
Deputatın "Zəngimcell" oyunu: "Balansınız bitmişdir..."
Abdulla xan Əminüddövlə - Ənvər Çingizoğlu yazır
Tarix: 28-04-2021 10:20 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Qacarların hakimiyyəti bəlli coğrafiyada 1795-ci ildən 1925-ci ilədək sürüb. Böyük bir ərazidə, özü də siyasi, etnik baxımdan olduqca mürəkkəb bir şəraitdə hakimiyyətdə olmuş qacarların tarixi bizim tariximizdir. Qacarların dövlət və siyasi xadimlərə həsr olunmuş dərin elmi-tədqiqat əsərlərinin yazılması işi yenidir. Bəzi yazılarda yanlış olaraq siyasi-ideoloji baxışlar və subyektiv yanaşma üstünlük təşkil edir. Bu da gənc oxucuları düzgün yanaşmadan uzaq salır.
Biz Qacarlar dövründə Baş nazir olmuş şəxslərin yaşam yolunu öyrənirik. Bu şəxslərdən biri də Abdulla xan Əmünüddövlədir.
Abdulla xan Hacı Məhəmmədhüseyn xan oğlu 1779-cu ildə İsfahan şəhərində anadan olub. Mükəmməl mədrəsə təhsili alaraq, atasının yanında idarəçiliyi öyrənib.
Abdulla xan atasından sonra İsfahanda çalışıb. 1813-cü ildə saraya dəvət edilib, divani-əlada mühasib kimi xidmət etməyə başlayıb.
Atası Hacı Məhəmmədhüseyn xan sədr-əzəm Mirzə Məhəmmədşəfi Mazandaranindən sonra, 1819-cu ildə Qacarlar dövlətinin vəziri-əzəmi təyin olunub. Onu isə atasının yerinə mustofviəlməmalik qoyublar. O, atası ilə bərabər hökuməti şəriksiz idarə edib.
Tarixçi Abbas Ramazani yazır: “Hacı Məhəmmədhüseyn xan Sədri İsfahani ali dövlət vəzifələrində xidmət edən zaman Abdulla xan atasının yerinə İsfahanın bəylərbəyi və mustofi əl-məmalik oldu və sonra ona Əminüdövlə ləqəbi verildi. Atası öləndən sonra o, şahın tərəfindən sədrəzəm təyin edildi. Lakin bir il olmadan onun qohumları sədrəzəmlikdən öz xeyirlərinə faydalandığlarına görə bu vəzifədən azad olundu. O, atası ilə müqayisədə şahın hörmətini az qazana bilmişdi”.(Abbas Ramazani, Fətəli şah Qacar, Bakı, "Mütərcim", 2015, -156 səh. S.144)
Abdulla xan Nizamüddövlə ləqəbini də alıb. Atasından sonra Qacarlar dövlətinin sədrəzəmi vəzifəsini icra edib. Lakin qəfil dönəlgəsi dönüb. İsfahan bəylərbəyi və dayısı Haşım xan Bəxtiyari ilə intiriqası şahın nəzərinə çatıb. Gözdən düşüb.
Abdulla xan birinci dəfə atası Hacı Məhəmmədhüseyn xan İsfahanindən sonra, 1825-ci ildə Qacarlar dövlətinin Baş naziri olub.
1826-cı ildə onun əvəzinə qatı düşməni Qacar elinin Dəvəli oymağından olan, Asəfüddövlə ləqəbli Allahyar xanı sədrəzəm təyin ediblər. (R. G. Watson, A History of Persia, London, 1866, p. 221) Allahyar xan bu vəzifədə çox duruş gətirə bilməyib.
Abdulla xan Əmünüddövlə ikinci dəfə, Allahyar xan Asəfüddövlədən sonra, 1827-ci ildən 1834-cü ilədək Qacarlar dövlətinə sədrəzəmlik edib.
Abdulla xan Əmünüddövlə Fətəli şahdan şəxsən tapşırıq alıb ki, ölkənin baş müctəhidi Seyid Məhəmməd Təbatəbaini yanına dəvət edib, rusların əleyhinə fitva hazırlatdırsın. Əhalini ikinci Rus-İran savaşına hazırlamaq gərək idi.
II Rus-İran müharibəsi Rusiyanın qələbəsi ilə tamamlanıb. Abdulla xan Əminüddövlə Türkmənçay sülh müqaviləsini imzalamalı olub. Onun yaratdığı saray intriqaları nəticəsində vəzirlər idarəçilikdən çəkinib, valilər üstünlük qazanıb. (Tarix-e ʿAzodi, s. 99; Sədrəttəvarix, s. 104).
Abdulla xan Əminüddövlənin sədrəzəmlik zamanında ölkədə baş verən mühüm hadislər:
1. İran-Rus savaşlarının ikinci mərhələsinin güclənməsi;
2. Türkmənçay sazişinin bağlanması;
3. İranın siyasi, iqtisadi və hərbi sahələrində gərginliklərin başlanması:
4. İranın bəzi əyalətlərində üsyanların baş verməsi;
5. Qacarların Heratı fəth etməyə çalışması;
6. Abbas mirzə Naibəssəltənənin vəfatı;
7. Tehranda A. S. Qriboyedovun öldürülməsi;
8. Abbas mirzənin vəfatından sonra onun oğlu Məhəmməd mirzənin vəliəhd seçilməsi;
9. Fətəli şahın İsfahanda vəfat etməsi;
10. Məhəmməd şah Qacarın səltənətinin başlanması.
Abdulla xan Əminüddövlə Fətəli şahın vəfatından sonra Məhəmməd mirzənin taxta əyləşməsini istəməyib. Onun başqa namizədləri olub. İki nəfər olan səltənət, taxt-tac iddiaçısının xerinə çalışıb. Bu iki nəfər:
a. Təxminən 90 gün səltənət edən Əliqulu mirzə Zillüssultan;
b. Fars hakimi və Abdulla xan Əminüddövlənin bacısının əri olan Hüseynəli mirzə.
Əlbəttə, Abdulla xan Məhəmməd mirzəni səltənətdən kənar saxlamaq üçün uğur qazanmayıb. Mirzə Əbülqasım Qaimməqam Fərahani rus tərəfdarlarının yardımı ilə Zillüssultanı səltənətdən kənarlaşdırıb, Məhəmməd mirzəni taxta əyləşdirib. Abdulla xan İsfahanda Məhəmməd mirzənin şahlığı ilə razılaşmayıb. “Bu iş onun prestij və nüfuzunu azaltdı. Və onu İngiltərə dövlətinə daha da yaxınlaşdırdı. (Əfşari Pərviz. Sədrəzəmhayi selseleyi Qacariyye, Tehran, “Müəsseseyi çap və intişarati vizarəti umuri xarecə” II çap, 1376, s. 70.)
Abdulla xanın kürəkəni Fars valisi Hüsеynəli mirzə Fətəli şahın ölümündən sоnra, bilavasitə özünü şah еlan еdərək, hər tərəfə xəbər göndərib, fеоdalları, hökumət dairələrini оna itaət еtməyə çağırıb.
Hüsеynəli mirzə Fərmanfərma öz adına yarımqranlıq sikkə zərb etdirib.
Hüsеynəli mirzənin «şahlığı» uzun sürməyib. 1834-cü il nоyabr ayında Məhəmməd mirzə şahlığa kеçdikdən sоnra Firuz mirzənin və Mənuçеhr xan Mötəməddövlənin başçılığı ilə Tehrandan göndərilən qоşun Hüsеynəli mirzəni tutaraq mərkəzə aparıb. Onu kоr еdib Bürc Nuş zindanına atıblar. Burda 10 ildən çox dustaq olub. Sonda onu vəba xəstəliyi yaxalayıb.
Digər bir şahzadə də Abdulla xanın yardımı ilə taxt-taca yiyələnmək istəyirdi. Bu, 1824-cü ildən İsfahanın valisi olan Sultan Məhəmməd mirzə Sеyfüddövlə idi. Ona əyalət müctəhidi Seyid Məhəmmədbağır Şafti də xeyir-dua verib. Qaemməqamın qrupu, Azərbaycan dəstəsi bu mübarizədə qalib gəlib.
Abdulla xan Əminüddövlənin əli hakimiyyətdən üzülüb və müctəhidi Seyid Məhəmmədbağır Şaftiyə sığınıb. Qaemməqam Şaftidən xahiş edib ki, Əminüddövləni himayə etməsin. Şafti onun xahişini geri çevirib.
Mirzə Əbülqasım Qaimməqam Fərahani Məhəmməd şahın əmrilə bir məktub vasitəsilə Abdulla xan Əminüddövləyə təklif edib ki, ya İsfahana getsin, ya da İraqa köçsün. Abdulla xan isə ingilislilərin himayəsilə Nəcəfə köçüb, 1847-ci ildə 68 yaşında orada dünyasını dəyişib.
Abdulla xan oğlu Əliməhəmməd xanı Fətəli şahın qızı Şəmsəddövlə xanımla evləndirmişdi.
Tarixə obyektiv yanaşma belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, Qacarlar dövrünü öz tariximiz kimi hərtərəfli öyrənməliyik.
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 28-04-2021 10:20 | Bölmə: Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Qacarların hakimiyyəti bəlli coğrafiyada 1795-ci ildən 1925-ci ilədək sürüb. Böyük bir ərazidə, özü də siyasi, etnik baxımdan olduqca mürəkkəb bir şəraitdə hakimiyyətdə olmuş qacarların tarixi bizim tariximizdir. Qacarların dövlət və siyasi xadimlərə həsr olunmuş dərin elmi-tədqiqat əsərlərinin yazılması işi yenidir. Bəzi yazılarda yanlış olaraq siyasi-ideoloji baxışlar və subyektiv yanaşma üstünlük təşkil edir. Bu da gənc oxucuları düzgün yanaşmadan uzaq salır.
Biz Qacarlar dövründə Baş nazir olmuş şəxslərin yaşam yolunu öyrənirik. Bu şəxslərdən biri də Abdulla xan Əmünüddövlədir.
Abdulla xan Hacı Məhəmmədhüseyn xan oğlu 1779-cu ildə İsfahan şəhərində anadan olub. Mükəmməl mədrəsə təhsili alaraq, atasının yanında idarəçiliyi öyrənib.
Abdulla xan atasından sonra İsfahanda çalışıb. 1813-cü ildə saraya dəvət edilib, divani-əlada mühasib kimi xidmət etməyə başlayıb.
Atası Hacı Məhəmmədhüseyn xan sədr-əzəm Mirzə Məhəmmədşəfi Mazandaranindən sonra, 1819-cu ildə Qacarlar dövlətinin vəziri-əzəmi təyin olunub. Onu isə atasının yerinə mustofviəlməmalik qoyublar. O, atası ilə bərabər hökuməti şəriksiz idarə edib.
Tarixçi Abbas Ramazani yazır: “Hacı Məhəmmədhüseyn xan Sədri İsfahani ali dövlət vəzifələrində xidmət edən zaman Abdulla xan atasının yerinə İsfahanın bəylərbəyi və mustofi əl-məmalik oldu və sonra ona Əminüdövlə ləqəbi verildi. Atası öləndən sonra o, şahın tərəfindən sədrəzəm təyin edildi. Lakin bir il olmadan onun qohumları sədrəzəmlikdən öz xeyirlərinə faydalandığlarına görə bu vəzifədən azad olundu. O, atası ilə müqayisədə şahın hörmətini az qazana bilmişdi”.(Abbas Ramazani, Fətəli şah Qacar, Bakı, "Mütərcim", 2015, -156 səh. S.144)
Abdulla xan Nizamüddövlə ləqəbini də alıb. Atasından sonra Qacarlar dövlətinin sədrəzəmi vəzifəsini icra edib. Lakin qəfil dönəlgəsi dönüb. İsfahan bəylərbəyi və dayısı Haşım xan Bəxtiyari ilə intiriqası şahın nəzərinə çatıb. Gözdən düşüb.
Abdulla xan birinci dəfə atası Hacı Məhəmmədhüseyn xan İsfahanindən sonra, 1825-ci ildə Qacarlar dövlətinin Baş naziri olub.
1826-cı ildə onun əvəzinə qatı düşməni Qacar elinin Dəvəli oymağından olan, Asəfüddövlə ləqəbli Allahyar xanı sədrəzəm təyin ediblər. (R. G. Watson, A History of Persia, London, 1866, p. 221) Allahyar xan bu vəzifədə çox duruş gətirə bilməyib.
Abdulla xan Əmünüddövlə ikinci dəfə, Allahyar xan Asəfüddövlədən sonra, 1827-ci ildən 1834-cü ilədək Qacarlar dövlətinə sədrəzəmlik edib.
Abdulla xan Əmünüddövlə Fətəli şahdan şəxsən tapşırıq alıb ki, ölkənin baş müctəhidi Seyid Məhəmməd Təbatəbaini yanına dəvət edib, rusların əleyhinə fitva hazırlatdırsın. Əhalini ikinci Rus-İran savaşına hazırlamaq gərək idi.
II Rus-İran müharibəsi Rusiyanın qələbəsi ilə tamamlanıb. Abdulla xan Əminüddövlə Türkmənçay sülh müqaviləsini imzalamalı olub. Onun yaratdığı saray intriqaları nəticəsində vəzirlər idarəçilikdən çəkinib, valilər üstünlük qazanıb. (Tarix-e ʿAzodi, s. 99; Sədrəttəvarix, s. 104).
Abdulla xan Əminüddövlənin sədrəzəmlik zamanında ölkədə baş verən mühüm hadislər:
1. İran-Rus savaşlarının ikinci mərhələsinin güclənməsi;
2. Türkmənçay sazişinin bağlanması;
3. İranın siyasi, iqtisadi və hərbi sahələrində gərginliklərin başlanması:
4. İranın bəzi əyalətlərində üsyanların baş verməsi;
5. Qacarların Heratı fəth etməyə çalışması;
6. Abbas mirzə Naibəssəltənənin vəfatı;
7. Tehranda A. S. Qriboyedovun öldürülməsi;
8. Abbas mirzənin vəfatından sonra onun oğlu Məhəmməd mirzənin vəliəhd seçilməsi;
9. Fətəli şahın İsfahanda vəfat etməsi;
10. Məhəmməd şah Qacarın səltənətinin başlanması.
Abdulla xan Əminüddövlə Fətəli şahın vəfatından sonra Məhəmməd mirzənin taxta əyləşməsini istəməyib. Onun başqa namizədləri olub. İki nəfər olan səltənət, taxt-tac iddiaçısının xerinə çalışıb. Bu iki nəfər:
a. Təxminən 90 gün səltənət edən Əliqulu mirzə Zillüssultan;
b. Fars hakimi və Abdulla xan Əminüddövlənin bacısının əri olan Hüseynəli mirzə.
Əlbəttə, Abdulla xan Məhəmməd mirzəni səltənətdən kənar saxlamaq üçün uğur qazanmayıb. Mirzə Əbülqasım Qaimməqam Fərahani rus tərəfdarlarının yardımı ilə Zillüssultanı səltənətdən kənarlaşdırıb, Məhəmməd mirzəni taxta əyləşdirib. Abdulla xan İsfahanda Məhəmməd mirzənin şahlığı ilə razılaşmayıb. “Bu iş onun prestij və nüfuzunu azaltdı. Və onu İngiltərə dövlətinə daha da yaxınlaşdırdı. (Əfşari Pərviz. Sədrəzəmhayi selseleyi Qacariyye, Tehran, “Müəsseseyi çap və intişarati vizarəti umuri xarecə” II çap, 1376, s. 70.)
Abdulla xanın kürəkəni Fars valisi Hüsеynəli mirzə Fətəli şahın ölümündən sоnra, bilavasitə özünü şah еlan еdərək, hər tərəfə xəbər göndərib, fеоdalları, hökumət dairələrini оna itaət еtməyə çağırıb.
Hüsеynəli mirzə Fərmanfərma öz adına yarımqranlıq sikkə zərb etdirib.
Hüsеynəli mirzənin «şahlığı» uzun sürməyib. 1834-cü il nоyabr ayında Məhəmməd mirzə şahlığa kеçdikdən sоnra Firuz mirzənin və Mənuçеhr xan Mötəməddövlənin başçılığı ilə Tehrandan göndərilən qоşun Hüsеynəli mirzəni tutaraq mərkəzə aparıb. Onu kоr еdib Bürc Nuş zindanına atıblar. Burda 10 ildən çox dustaq olub. Sonda onu vəba xəstəliyi yaxalayıb.
Digər bir şahzadə də Abdulla xanın yardımı ilə taxt-taca yiyələnmək istəyirdi. Bu, 1824-cü ildən İsfahanın valisi olan Sultan Məhəmməd mirzə Sеyfüddövlə idi. Ona əyalət müctəhidi Seyid Məhəmmədbağır Şafti də xeyir-dua verib. Qaemməqamın qrupu, Azərbaycan dəstəsi bu mübarizədə qalib gəlib.
Abdulla xan Əminüddövlənin əli hakimiyyətdən üzülüb və müctəhidi Seyid Məhəmmədbağır Şaftiyə sığınıb. Qaemməqam Şaftidən xahiş edib ki, Əminüddövləni himayə etməsin. Şafti onun xahişini geri çevirib.
Mirzə Əbülqasım Qaimməqam Fərahani Məhəmməd şahın əmrilə bir məktub vasitəsilə Abdulla xan Əminüddövləyə təklif edib ki, ya İsfahana getsin, ya da İraqa köçsün. Abdulla xan isə ingilislilərin himayəsilə Nəcəfə köçüb, 1847-ci ildə 68 yaşında orada dünyasını dəyişib.
Abdulla xan oğlu Əliməhəmməd xanı Fətəli şahın qızı Şəmsəddövlə xanımla evləndirmişdi.
Tarixə obyektiv yanaşma belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, Qacarlar dövrünü öz tariximiz kimi hərtərəfli öyrənməliyik.
Müəllifin bütün yazıları - Ənvər ÇİNGİZOĞLU
Bölməyə aid digər xəbərlər
11-04-2022, 21:25
Mazandaran alimi - Ənvər Çingizoğlu yazır
23-03-2022, 18:55
Rəşid Yasəmi: ədəbiyyatda nəciblik nümunəsi
17-03-2022, 09:49
Vahid Dəstigirdi: Nizaminin tədqiqatçısı
12-03-2022, 22:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Səid Nəfisi: Azərbaycan qəhrəmanı Babək Xürrəmdin əsərinin müəllifi
19-10-2021, 09:58
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədəli Füruği: siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi və millətçi kimi
16-10-2021, 01:06
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Hacıəli xan Rəzmara: Qurban bayramında doğuldu, terror qurbanı oldu
13-09-2021, 16:31
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Şəkinskilərin İran qolu haqqında... - Ənvər Çingizoğlunun araşdırması
10-09-2021, 17:27
Nəcəfqulu xan Sərşar: Qaradağın ağ gün görməmiş şairi
27-08-2021, 16:48
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Məhəmmədqulu xan Alar: inqilabda sərkərdə, işdə sərkar.. - Fotolar
20-08-2021, 13:38
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - İsmayıl xan Şəfai: Tehran-43 konfransında şahın tərcüməçisi - Fotolar
16-08-2021, 15:51
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Seyid Məhəmməd Dəbirsiyaqi: tədqiq və tədrisin işığında - Fotolar
24-07-2021, 16:15
Ənvər ÇİNGİZOĞLU - Qaradağ elləri: beloğludan eloğluya qədər - Ənvər Çingizoğlu yazır