00:04 / 21-05-2025
Aİ “Azadlıq Radiosu”na 5,5 milyon avro ayırıb
22:36 / 20-05-2025
Sabirabaddakı qətl hadisəsi araşdırılır
19:07 / 20-05-2025
Milli Məclis daha 13 qanuna dəyişikliyi müzakirəyə çıxaracaq
18:45 / 20-05-2025
Yanacaqsız işləyən mühərrik kəşf ediblər
18:23 / 20-05-2025
Tramp Avropa liderlərini çıxılmaz vəziyyətlə üzləşdirir
18:14 / 20-05-2025
Tofiq Yaqublunun şikayəti rədd olunub
18:12 / 20-05-2025
Ukrayna nümayəndələri İstanbul görüşündə rus dilində danışıblar
18:02 / 20-05-2025
İlham Əliyevlə Viktor Orban görüşüb - Birgə bəyanat - (Yenilənib) - Fotolar+Video
17:54 / 20-05-2025
Bələdiyyələrin vahid informasiya sistemi yaradılacaq
17:48 / 20-05-2025
Polis 75 kq narkotik maddəni dövriyyədən çıxarıb - 10 nəfər saxlanılıb
17:24 / 20-05-2025
10 kiloqram qızılı talayan dəstə tutulub - Video
17:12 / 20-05-2025
Prokuror "Abzas işi" ilə bağlı cəza istəyib
16:34 / 20-05-2025
Tanınmış musiqiçi xeyriyyəçilik edib - Fotolar
16:01 / 20-05-2025
Ər arvadını öldürərək Kür çayına atıb
15:55 / 20-05-2025
Tramp sülh danışıqlarından çıxa bilər: “Bu, mənim müharibəm deyil”
15:43 / 20-05-2025
Xamnəi ABŞ-la danışıqlardan müsbət nəticə gözləmir
14:50 / 20-05-2025
III Çarlz Azərbaycan prezidentinə məktub göndərib - Mətn
14:47 / 20-05-2025
Kral Salman İlham Əliyevə məktub ünvanlayıb
14:30 / 20-05-2025
Sabah güclü külək əsəcək - Xəbərdarlıq
14:29 / 20-05-2025
Rusiyaya qarşı 17-ci sanksiya paketi təsdiqlənib
14:20 / 20-05-2025
Qarabağa növbəti köç karvanı gedib - (Yenilənib)
14:04 / 20-05-2025
İlham Əliyev Macarıstanda işgüzar səfərdədir - Fotolar
14:00 / 20-05-2025
İcra başçısı onları vəzifədən azad edib
13:33 / 20-05-2025
Hindistan Ermənistanın silah bazarında Rusiyanı əvəz edir
13:08 / 20-05-2025
Sumqayıtdakı zavodda partlayış olub - (Yenilənib)
13:02 / 20-05-2025
Limana və gəmilərə hücum ola bilər
12:59 / 20-05-2025
İki direktora şiddətli töhmət veriblər
12:51 / 20-05-2025
“Son zəng” iyunun 14-də çalınacaq
12:34 / 20-05-2025
Pakistan və Hindistan razılaşıb
12:22 / 20-05-2025
Ərdoğan vasitəçilikdən nə qazanır?
15:02 / 16-05-2025
15 gün sovetlərsiz yaşayan Lənkəran...
08:45 / 16-05-2025
Çindən Qazaxıstana turist axını var
17:37 / 16-05-2025
Türkiyənin qlobal rolu artır, təsir imkanları genişlənir - Partiya sədri
09:51 / 16-05-2025
Professor: Əsas şüar “Vahid vətən, vahid dövlət, vahid bayraq!” ola bilər
01:38 / 16-05-2025
“Avroviziya-2025”-in finalçıları bəlli olub - Siyahı
14:21 / 16-05-2025
İlham Əliyev Avropa İttifaqı rəhbərləri ilə görüşüb - Fotolar
10:38 / 17-05-2025
Venera planetində yaşayış mümkündür
16:30 / 19-05-2025
Zülfüqarov: Şərtlər Avropadan Azərbaycanla sağlam münasibətlər qurmağı tələb edir
12:20 / 16-05-2025
“Əmək pensiyaları haqqında” qanun dəyişib
11:12 / 16-05-2025
Kirayə mənzillər layihəsində dələduzluq: kreditlər necə "fırladılır"? - Açıqlamalar
08:33 / 16-05-2025
Məşhur müğənni hücuma görə həbs edilib
09:20 / 16-05-2025
Tədris Cərrahiyyə Klinikası deputatın şirkətindən 1.2 milyonluq dərman alır
Yazıçının son əsəri - “Eşq sultanı” - Kənan Hacı yazır
Tarix: 04-07-2022 12:08 | Bölmə: Kənan HACI
Kənan Hacı
Füzuli sözünün sehrinə nə vaxt düşdüyümü xatırlamıram. Uşaq idim, dayımgilin evləri bizim evimizlə bitişik idi. Tez-tez onlara keçirdim və dayımın stolunun üstündə daim narıncı cildli bir kitab görürdüm. Bu kitab həmişə diqqətimi çəkirdi, əlimi ehtiyatla kitabın üzərində gəzdirirdim, açıb vərəqləməyə qorxurdum. Çünki dayım hamıya o kitaba toxunmağı qadağan eləmişdi.
Sonralar biləcəkdim ki, bu kitabı dayıma oxumaq üçün anam verib. Dayım hər gün axşamlar işdən yorğun-arğın gəlib yeməyini yeyəndən sonra eynəyini taxıb Füzulinin “Qəzəllər” kitabını oxuyardı. Onun bu tükənməz Füzuli sevdası hardan qaynaqlanırdı? Füzulini ona sevdirən nə idi? Bilmirdim.
Həmin kitab indi mənim kitabxanamdadır. Hər dəfə o kitabı rəfdən götürəndə uşaqlığımı, dayımı xatırlayıram. Dayım müharibə veteranı idi, ali təhsili yox idi, amma gündəlik qəzetləri oxumaq vərdişi vardı, bir də Füzuli ilə həmrah olmağı onu hədsiz dərəcədə xoşbəxt edirdi, bütün yorğunluğu canından çıxırdı, ustadın qəzəllərini oxuduqca sanki cavanlaşırdı, gümrahlaşırdı, gözlərində qığılcımlar oynayırdı.
Ey xoş ol günlər ki, mən həmraz idim canan ilən,
Neməti-vəslin görüb nazın çəkərdim can ilən.
Füzulinin bu beytlə başlayan qəzəli dilinin əzbəri idi.
Orta məktəbdə oxuyanda ədəbiyyat müəllimim rəhmətlik Cəvahir müəllimə bizə “Padişahi-mülk” qitəsini əzbərləməyi tapşırmışdı və bir də demişdi ki, qitənin məzmununu danışın. Evə gəlib qitəni bir neçə dəfə oxudum və lüğət vasitəsilə məzmununu öyrəndim. Anam dedi ki, bilirsən, Füzuli üç dildə divan yaratmış dahi şairimizdir. Onun məsləhəti ilə Bəxtiyar Vahabzadənin “Şəbi-hicran” poemasını da oxudum. Poemanın sonunda Maral Rəhmanzadənin Füzulinin xəstə yatağında olan rəsmi və şairin bu misraları mənə möhkəm təsir eləmişdi:
Ağladın, yayıldı səsin cahana,
Bülbül bağçalarda ötdü dedilər.
Gələndə Məhəmməd gəldin cahana,
Gedəndə Füzuli getdi, dedilər.
Səhər dərsi danışanda Cəvahir müəllimin gözləri doldu. “Sən Füzulini hiss etmisən” dedi. Cəvahir müəllimə sərt və tələbkar idi, onun kimisə tərifləməsi nadir, gözlənilməz hadisə idi. Mənə “üç” də, “dörd” də, “beş” qiyməti də yazıb. Amma o gün aldığım “beş” yaddaşıma əbədi həkk olundu. O gündən Füzulinin narıncı cildli kitabı əlimdən düşmədi. Mətbuatda ilk yazılarımdan biri də Füzuli haqqında idi. “Muradının şəmi yanır, şairim” adlı essem 1996-cı ildə “İki sahil” qəzetində dərc olundu. Həmin qəzeti aparıb Cəvahir müəlliməyə göstərdim. Gözlərindəki sevinci sözlə ifadə etməkdə acizəm.
Tale elə gətirdi ki, həmin il Bakıda Füzulinin 500 illik yubiley günləri keçirilirdi. Redaksiyadan rəsmi tədbirləri işıqlandırmaq üçün məni təhkim etmişdilər. O günlərdə xarici ölkələrdən Azərbaycana gələn bir çox yazıçı, şair və alimlərlə görüşüb müsahibələr aldım. İngiltərədə yaşayan azərbaycanlı alim, ədəbiyyatşünas Qulamrza Səbri Təbrizinin sözlərini xatırlayıram. “Füzulini yetirən xalq xoşbəxt xalqdır”. Həmid Nitqiylə, Savalanla, İbrahim Balabanla görüşlərimizdə də Füzuli sözünün sərhədsizliyindən danışmışdıq. Həmin görüşlər haqda yazdığım yazılar qəzet səhifələrində qalır.
Füzulini oxuyanda sanki ruh bədənin əsarətindən çıxır, sözün orbitinə daxil olur. Və bu söz ağrının, əzabın, eşqin, qəmin, məlalın rəsmini çəkir. İnsana dünyanın faniliyini anladır...
Anıb tənhalığı qəbr içrə nifrət qılma ölməkdən,
Təriqi-üns tut kim, hər ovuc torpaq bir adəmdir.
Füzuli bu həqiqəti söz libasına bürümək üçün gəlmişdi dünyaya. Füzulinin yaradıcı irsi ilə təmasda olmaq üçün uzun, upuzun bir yol qət etmək gərəkir. Füzulinin dühasına aludə olub “füzulluq” edənlər çox olub, bu gün də var. Füzuli orbitində söz köhlənini səyirdənlər də olub, var. Azərbaycan poeziyasında, ümumən Şərq şeirində Füzuli qədər qəzəllərinə təxmis və nəzirələr yazılan ikinci bir şair tapılmaz. Amma Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin həyatından roman yazan yeganə yazıçımız tarixi romanlar ustası, xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadədir.
“Eşq sultanı” ədəbiyyatımıza iyirmiyə yaxın tarixi roman bəxş etmiş ustad yazıçının sonuncu romanıdır. Bu roman həm də qocaman ədibimizin xalqımıza vəsiyyətidir. Onun “sevgili oxucum!” xitabını bir ananın öz xalqına əmanəti kimi qəbul edib romanı sevgiylə, şükranlıqla oxuyub bitirdim. Mətnin alt qatından gələn səslər mütaliə boyu beynimdə səsləndi. Qəribədir ki, Əzizə xanımın bütün romanlarında qədim bir intonasiya var, o səni tarixin dərinliklərinə, gizlinlərinə doğru çəkir.
“Eşq sultanı” da həyəcanlı duyğularla müşayiət olundu. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Əzizə xanım bu romanı ömrünün son günlərində yazıb, daha doğrusu, diktafona diktə edib. Oğlu Turan bəyin təbirincə desək, ölümlə çarpışa-çarpışa Füzuli dünyasının dərinliklərinə üz tutub. Roman yazıldıqca yazıçının ömrü bir az da uzanıb. Tanrı ona bu möhnəti verdi ki, “Eşq sultanı”nı tamamlasın.
Bir sıra füzulişünaslar Füzulini sufizmlə bağlamağa, onun yaradıcılığında irfani təmayüllər axtarıb tapmağa cəhd edirlər. Əzizə xanım isə Füzulini gözəllik aşiqi kimi təqdim edir. “Füzuli böyük Allahın insanlara bağışladığı gözəlliyi tərənnüm edirdi, eşqi tərənnüm edirdi, o eşqi ki, bəşəriyyətin özülü, davamiyyəti onunla bağlı idi. Onun əsərlərini oxuduqca məndə belə bir əmniyyət əmələ gəldi. Füzuli həyatın şairi idi. Füzuli göylərdən yerə enmiş bir məxluq, bir xilqət idi ki, bu yerdəki gözəlliyi göylərə qaldıra bilsin”.
Bu, Əzizə xanımın Füzuli ilə bağlı uzun illik araşdırmalarının məntiqi nəticəsi idi. Onun qənaətincə, Füzuli sufi deyil, arif idi.
Hıkməti-dünyavü mafiha bilən arif deyil,
Arif oldur bilməyə dünyavü-mafiha nədir.
Bu məqamda sufilərlə ariflərin yolları ayrılır. Füzulidə “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi aparıcı xətdir.
Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir,
Kim müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.
Eşq məqamında sultanla gədanın fərqi olmaz. Füzuli öz ürəyinin tərcümeyi-halını yazırdı. Bu yazını işləyərkən yadıma Füzulinin farsca “Divan”ının dibaçəsində yazdıqları düşdü:
“Bir gecə özümü təfəkkür atəşi içində əritdim və fars qəzəlləri “Divan”ını tərtib etdim ki, həm kamil müdəqqiqlər оnun üstüörtülü gözəl məzmunlarından həzz alsınlar, həm də sadədil zəriflər оnun zövq ziyafətindən paylarını götürsünlər”.
Füzuli demək istəyir ki, mən qəzəllərimi bilərəkdən iki mənada yazdım ki, zahirindən aşiqlər zövq alsın, batinindən ariflər. Əzizə xanımın Füzulisi ərəb qızına aşiq olmuş, eşqi nakam qalmış Məcnundur. O, deyir ki, özüm bilərəkdən Füzuli təxəllüsünü seçdim ki, ortaqlarımın mənə zülm etməsinin qarşısını alım. Və bundan sonra təxəllüsümə sığındım. Bildim ki, bu ləqəb heç kimin xoşuna gəlməyəcək və məni heç kim narahat etməyəcək. “...füzul lüğətdə ülum və fünun kimi fəzlin cəmidir. Füzulinin xalq arasında başqa mənası ədəbə müxalif deməkdir”. Füzuli ruzigarın yeganəsi olmaq istəyirdi və Tanrı, bir də Tale ona bu müstəsnalığı bəxş etdi.
Şamaxının Bayat kəndində yaşayan Süleyman kişinin züryəti olmur, Allahtəalaya üzünü tutub deyir ki, sən mənə övlad bəxş et, qız olsa, onu İmam Hüseyn ağaya kəniz, oğul versən, nökər verəcəyəm. Məhəmməd dünyaya gəldikdən sonra Süleyman kişi sözünə əməl edir. Uşaq beş yaşına çatanda ailə Kərbəlaya köçür. Orada Şirvanlılar məhəlləsində məskunlaşırlar. Məhəmməd burada təhsil alır, kamala yetir. Həbibinin qızıyla evlənir. Füzulinin Sultan Süleyman Qanuni ilə Bağdadda görüşü də təsirli dillə qələmə alınıb. Sultan Süleyman şair üçün xəbər yollayır ki, şair Mühibbinin (Sultan Süleymanın yox ha!) şeir məclisinə gəlsin!
Tarixdən məlumdur ki, Sultan Süleyman Mühibbi təxəllüsü ilə qəzəllər yazırmış. Mühibbi ilə Füzulinin sarayda gerçəkləşən görüşü əsl sənət yarışmasına çevrilir. Füzulinin cəsarəti, Mühibbinin ədaləti bu görüşə xələl gəlməsinə imkan vermir. Mühibbi Füzulinin böyüklüyünü dərk edirdi, Füzuli isə ədəb və ərkanı, bir də sözünün qüdrəti ilə Mühibbini mat qoymuşdu.
Bu yazını yazarkən Əzizə xanımın oğlu Turan bəylə bəzi incə məqamlarla bağlı söhbətimiz oldu. Ona sual verdim ki, Əzizə xanım hansı mənbələrə əsasən Füzulinin bizim torpaqlardan Kərbəlaya köç etdiyini yazıb. Cavab verdi ki, Füzulinin öz əsərlərinə əsaslanıb. O da məndən soruşdu ki, siz necə bilirsiniz, Kərbəlada doğulmuş bir adam Azərbaycan türkcəsində bu qədər zərif, mükəmməl qəzəllər yaza bilərdimi? Bunun üçün mütləq mühit olmalı idi. Bir də axı Füzuli özü yazıb ki, “bəzən türkcə şeir meydanında at çapdım və türk zəriflərinə türkcə şerin gözəlliklərilə zövq verdim. Bu da məni о qədər təşvişə salmadı, çünki türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur”.
“Eşq sultanı” romanında Əzizə xanım Füzulinin doğum tarixinə də aydınlıq gətirir.
“Bəzi mənbələr Füzulinin 1556-cı ildə vəbadan dünyasını dəyişəndə 75 yaşını ötmüş kühənsal, qoca olduğunu söyləyirlər. Bütün bunları və məsnəvi surətlərinin səviyyəsi, onların Şah İsmayılla Yavuz Sultan Səlim arasında gedən hədə-qorxu dolu yazışmaları və sairləri nəzərə alaraq mən bu son yazımın tədqiqat materiallarına nəzərən bu qənaətə gəlirəm ki, Füzulinin doğum ili 1480-1481-ci illər arasındadır”. ( Əzizə Cəfərzadə, Seçilmiş əsərləri, “Elm və təhsil”, Bakı, 2021.səh.283)
Romanın bir sıra üstün xüsusiyyətləri var ki, onlardan biri də dövrün ab-havasının əsərdə uğurla əksini tapmasıdır. Bu da Əzizə xanımın tarixi roman ustası olmasından irəli gəlir. Yazıçı mətnin strukturunda əsas olanı üzə çıxarır. Oxucu özünü Füzulinin yaşadığı dövrdə hiss edir. Ustad ədibimiz bu romanı 82 yaşında yazıb. Xəstəliklə çarpışa-çarpışa bədii dühasının bütün imkanlarını səfərbər edib. Bu roman Əzizə xanımın zəkasının son işartılarıdır...
Füzulini sevən hər kəs bu romanı oxusa, məmnun olacaq. Çün, “Eşq imiş hər nə var aləmdə, elm bir qeylü-qal imiş” deyən Eşq sultanı Füzuli hər kəsin göylərdə axtardığı Tanrını öz içində tapmışdı...
Muradının şamı bu gün də yanır, sabah da yanacaq...
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 04-07-2022 12:08 | Bölmə: Kənan HACI
Kənan Hacı
Füzuli sözünün sehrinə nə vaxt düşdüyümü xatırlamıram. Uşaq idim, dayımgilin evləri bizim evimizlə bitişik idi. Tez-tez onlara keçirdim və dayımın stolunun üstündə daim narıncı cildli bir kitab görürdüm. Bu kitab həmişə diqqətimi çəkirdi, əlimi ehtiyatla kitabın üzərində gəzdirirdim, açıb vərəqləməyə qorxurdum. Çünki dayım hamıya o kitaba toxunmağı qadağan eləmişdi.
Sonralar biləcəkdim ki, bu kitabı dayıma oxumaq üçün anam verib. Dayım hər gün axşamlar işdən yorğun-arğın gəlib yeməyini yeyəndən sonra eynəyini taxıb Füzulinin “Qəzəllər” kitabını oxuyardı. Onun bu tükənməz Füzuli sevdası hardan qaynaqlanırdı? Füzulini ona sevdirən nə idi? Bilmirdim.
Həmin kitab indi mənim kitabxanamdadır. Hər dəfə o kitabı rəfdən götürəndə uşaqlığımı, dayımı xatırlayıram. Dayım müharibə veteranı idi, ali təhsili yox idi, amma gündəlik qəzetləri oxumaq vərdişi vardı, bir də Füzuli ilə həmrah olmağı onu hədsiz dərəcədə xoşbəxt edirdi, bütün yorğunluğu canından çıxırdı, ustadın qəzəllərini oxuduqca sanki cavanlaşırdı, gümrahlaşırdı, gözlərində qığılcımlar oynayırdı.
Ey xoş ol günlər ki, mən həmraz idim canan ilən,
Neməti-vəslin görüb nazın çəkərdim can ilən.
Füzulinin bu beytlə başlayan qəzəli dilinin əzbəri idi.
Orta məktəbdə oxuyanda ədəbiyyat müəllimim rəhmətlik Cəvahir müəllimə bizə “Padişahi-mülk” qitəsini əzbərləməyi tapşırmışdı və bir də demişdi ki, qitənin məzmununu danışın. Evə gəlib qitəni bir neçə dəfə oxudum və lüğət vasitəsilə məzmununu öyrəndim. Anam dedi ki, bilirsən, Füzuli üç dildə divan yaratmış dahi şairimizdir. Onun məsləhəti ilə Bəxtiyar Vahabzadənin “Şəbi-hicran” poemasını da oxudum. Poemanın sonunda Maral Rəhmanzadənin Füzulinin xəstə yatağında olan rəsmi və şairin bu misraları mənə möhkəm təsir eləmişdi:
Ağladın, yayıldı səsin cahana,
Bülbül bağçalarda ötdü dedilər.
Gələndə Məhəmməd gəldin cahana,
Gedəndə Füzuli getdi, dedilər.
Səhər dərsi danışanda Cəvahir müəllimin gözləri doldu. “Sən Füzulini hiss etmisən” dedi. Cəvahir müəllimə sərt və tələbkar idi, onun kimisə tərifləməsi nadir, gözlənilməz hadisə idi. Mənə “üç” də, “dörd” də, “beş” qiyməti də yazıb. Amma o gün aldığım “beş” yaddaşıma əbədi həkk olundu. O gündən Füzulinin narıncı cildli kitabı əlimdən düşmədi. Mətbuatda ilk yazılarımdan biri də Füzuli haqqında idi. “Muradının şəmi yanır, şairim” adlı essem 1996-cı ildə “İki sahil” qəzetində dərc olundu. Həmin qəzeti aparıb Cəvahir müəlliməyə göstərdim. Gözlərindəki sevinci sözlə ifadə etməkdə acizəm.
Tale elə gətirdi ki, həmin il Bakıda Füzulinin 500 illik yubiley günləri keçirilirdi. Redaksiyadan rəsmi tədbirləri işıqlandırmaq üçün məni təhkim etmişdilər. O günlərdə xarici ölkələrdən Azərbaycana gələn bir çox yazıçı, şair və alimlərlə görüşüb müsahibələr aldım. İngiltərədə yaşayan azərbaycanlı alim, ədəbiyyatşünas Qulamrza Səbri Təbrizinin sözlərini xatırlayıram. “Füzulini yetirən xalq xoşbəxt xalqdır”. Həmid Nitqiylə, Savalanla, İbrahim Balabanla görüşlərimizdə də Füzuli sözünün sərhədsizliyindən danışmışdıq. Həmin görüşlər haqda yazdığım yazılar qəzet səhifələrində qalır.
Füzulini oxuyanda sanki ruh bədənin əsarətindən çıxır, sözün orbitinə daxil olur. Və bu söz ağrının, əzabın, eşqin, qəmin, məlalın rəsmini çəkir. İnsana dünyanın faniliyini anladır...
Anıb tənhalığı qəbr içrə nifrət qılma ölməkdən,
Təriqi-üns tut kim, hər ovuc torpaq bir adəmdir.
Füzuli bu həqiqəti söz libasına bürümək üçün gəlmişdi dünyaya. Füzulinin yaradıcı irsi ilə təmasda olmaq üçün uzun, upuzun bir yol qət etmək gərəkir. Füzulinin dühasına aludə olub “füzulluq” edənlər çox olub, bu gün də var. Füzuli orbitində söz köhlənini səyirdənlər də olub, var. Azərbaycan poeziyasında, ümumən Şərq şeirində Füzuli qədər qəzəllərinə təxmis və nəzirələr yazılan ikinci bir şair tapılmaz. Amma Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin həyatından roman yazan yeganə yazıçımız tarixi romanlar ustası, xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadədir.
“Eşq sultanı” ədəbiyyatımıza iyirmiyə yaxın tarixi roman bəxş etmiş ustad yazıçının sonuncu romanıdır. Bu roman həm də qocaman ədibimizin xalqımıza vəsiyyətidir. Onun “sevgili oxucum!” xitabını bir ananın öz xalqına əmanəti kimi qəbul edib romanı sevgiylə, şükranlıqla oxuyub bitirdim. Mətnin alt qatından gələn səslər mütaliə boyu beynimdə səsləndi. Qəribədir ki, Əzizə xanımın bütün romanlarında qədim bir intonasiya var, o səni tarixin dərinliklərinə, gizlinlərinə doğru çəkir.
“Eşq sultanı” da həyəcanlı duyğularla müşayiət olundu. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Əzizə xanım bu romanı ömrünün son günlərində yazıb, daha doğrusu, diktafona diktə edib. Oğlu Turan bəyin təbirincə desək, ölümlə çarpışa-çarpışa Füzuli dünyasının dərinliklərinə üz tutub. Roman yazıldıqca yazıçının ömrü bir az da uzanıb. Tanrı ona bu möhnəti verdi ki, “Eşq sultanı”nı tamamlasın.
Bir sıra füzulişünaslar Füzulini sufizmlə bağlamağa, onun yaradıcılığında irfani təmayüllər axtarıb tapmağa cəhd edirlər. Əzizə xanım isə Füzulini gözəllik aşiqi kimi təqdim edir. “Füzuli böyük Allahın insanlara bağışladığı gözəlliyi tərənnüm edirdi, eşqi tərənnüm edirdi, o eşqi ki, bəşəriyyətin özülü, davamiyyəti onunla bağlı idi. Onun əsərlərini oxuduqca məndə belə bir əmniyyət əmələ gəldi. Füzuli həyatın şairi idi. Füzuli göylərdən yerə enmiş bir məxluq, bir xilqət idi ki, bu yerdəki gözəlliyi göylərə qaldıra bilsin”.
Bu, Əzizə xanımın Füzuli ilə bağlı uzun illik araşdırmalarının məntiqi nəticəsi idi. Onun qənaətincə, Füzuli sufi deyil, arif idi.
Hıkməti-dünyavü mafiha bilən arif deyil,
Arif oldur bilməyə dünyavü-mafiha nədir.
Bu məqamda sufilərlə ariflərin yolları ayrılır. Füzulidə “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi aparıcı xətdir.
Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir,
Kim müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.
Eşq məqamında sultanla gədanın fərqi olmaz. Füzuli öz ürəyinin tərcümeyi-halını yazırdı. Bu yazını işləyərkən yadıma Füzulinin farsca “Divan”ının dibaçəsində yazdıqları düşdü:
“Bir gecə özümü təfəkkür atəşi içində əritdim və fars qəzəlləri “Divan”ını tərtib etdim ki, həm kamil müdəqqiqlər оnun üstüörtülü gözəl məzmunlarından həzz alsınlar, həm də sadədil zəriflər оnun zövq ziyafətindən paylarını götürsünlər”.
Füzuli demək istəyir ki, mən qəzəllərimi bilərəkdən iki mənada yazdım ki, zahirindən aşiqlər zövq alsın, batinindən ariflər. Əzizə xanımın Füzulisi ərəb qızına aşiq olmuş, eşqi nakam qalmış Məcnundur. O, deyir ki, özüm bilərəkdən Füzuli təxəllüsünü seçdim ki, ortaqlarımın mənə zülm etməsinin qarşısını alım. Və bundan sonra təxəllüsümə sığındım. Bildim ki, bu ləqəb heç kimin xoşuna gəlməyəcək və məni heç kim narahat etməyəcək. “...füzul lüğətdə ülum və fünun kimi fəzlin cəmidir. Füzulinin xalq arasında başqa mənası ədəbə müxalif deməkdir”. Füzuli ruzigarın yeganəsi olmaq istəyirdi və Tanrı, bir də Tale ona bu müstəsnalığı bəxş etdi.
Şamaxının Bayat kəndində yaşayan Süleyman kişinin züryəti olmur, Allahtəalaya üzünü tutub deyir ki, sən mənə övlad bəxş et, qız olsa, onu İmam Hüseyn ağaya kəniz, oğul versən, nökər verəcəyəm. Məhəmməd dünyaya gəldikdən sonra Süleyman kişi sözünə əməl edir. Uşaq beş yaşına çatanda ailə Kərbəlaya köçür. Orada Şirvanlılar məhəlləsində məskunlaşırlar. Məhəmməd burada təhsil alır, kamala yetir. Həbibinin qızıyla evlənir. Füzulinin Sultan Süleyman Qanuni ilə Bağdadda görüşü də təsirli dillə qələmə alınıb. Sultan Süleyman şair üçün xəbər yollayır ki, şair Mühibbinin (Sultan Süleymanın yox ha!) şeir məclisinə gəlsin!
Tarixdən məlumdur ki, Sultan Süleyman Mühibbi təxəllüsü ilə qəzəllər yazırmış. Mühibbi ilə Füzulinin sarayda gerçəkləşən görüşü əsl sənət yarışmasına çevrilir. Füzulinin cəsarəti, Mühibbinin ədaləti bu görüşə xələl gəlməsinə imkan vermir. Mühibbi Füzulinin böyüklüyünü dərk edirdi, Füzuli isə ədəb və ərkanı, bir də sözünün qüdrəti ilə Mühibbini mat qoymuşdu.
Bu yazını yazarkən Əzizə xanımın oğlu Turan bəylə bəzi incə məqamlarla bağlı söhbətimiz oldu. Ona sual verdim ki, Əzizə xanım hansı mənbələrə əsasən Füzulinin bizim torpaqlardan Kərbəlaya köç etdiyini yazıb. Cavab verdi ki, Füzulinin öz əsərlərinə əsaslanıb. O da məndən soruşdu ki, siz necə bilirsiniz, Kərbəlada doğulmuş bir adam Azərbaycan türkcəsində bu qədər zərif, mükəmməl qəzəllər yaza bilərdimi? Bunun üçün mütləq mühit olmalı idi. Bir də axı Füzuli özü yazıb ki, “bəzən türkcə şeir meydanında at çapdım və türk zəriflərinə türkcə şerin gözəlliklərilə zövq verdim. Bu da məni о qədər təşvişə salmadı, çünki türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur”.
“Eşq sultanı” romanında Əzizə xanım Füzulinin doğum tarixinə də aydınlıq gətirir.
“Bəzi mənbələr Füzulinin 1556-cı ildə vəbadan dünyasını dəyişəndə 75 yaşını ötmüş kühənsal, qoca olduğunu söyləyirlər. Bütün bunları və məsnəvi surətlərinin səviyyəsi, onların Şah İsmayılla Yavuz Sultan Səlim arasında gedən hədə-qorxu dolu yazışmaları və sairləri nəzərə alaraq mən bu son yazımın tədqiqat materiallarına nəzərən bu qənaətə gəlirəm ki, Füzulinin doğum ili 1480-1481-ci illər arasındadır”. ( Əzizə Cəfərzadə, Seçilmiş əsərləri, “Elm və təhsil”, Bakı, 2021.səh.283)
Romanın bir sıra üstün xüsusiyyətləri var ki, onlardan biri də dövrün ab-havasının əsərdə uğurla əksini tapmasıdır. Bu da Əzizə xanımın tarixi roman ustası olmasından irəli gəlir. Yazıçı mətnin strukturunda əsas olanı üzə çıxarır. Oxucu özünü Füzulinin yaşadığı dövrdə hiss edir. Ustad ədibimiz bu romanı 82 yaşında yazıb. Xəstəliklə çarpışa-çarpışa bədii dühasının bütün imkanlarını səfərbər edib. Bu roman Əzizə xanımın zəkasının son işartılarıdır...
Füzulini sevən hər kəs bu romanı oxusa, məmnun olacaq. Çün, “Eşq imiş hər nə var aləmdə, elm bir qeylü-qal imiş” deyən Eşq sultanı Füzuli hər kəsin göylərdə axtardığı Tanrını öz içində tapmışdı...
Muradının şamı bu gün də yanır, sabah da yanacaq...
Bölməyə aid digər xəbərlər
9-03-2023, 16:34
Kənan HACI - Əzizə Cəfərzadənin oxuculara tanış olmayan romanı - “Qobustan çökəklərində”
26-12-2022, 17:30
Kənan HACI - Azərbaycanın dünya ədəbiyyatındakı boş qalmış yeri - Kənan Hacı yazır
15-08-2022, 17:31
“Hamı yoldan yarısın...” - Kənan Hacı yazır
4-07-2022, 12:08
Yazıçının son əsəri - “Eşq sultanı” - Kənan Hacı yazır
31-01-2022, 10:43
Epifaniya və ya “Omikron” mövsümü - Kənan Hacı yazır
3-04-2020, 17:50
Kənan HACI - Virussuz dünya və ya Hararinin görə bilmədiyi fəlakət - Kənan Hacı yazır
Qüdrət Həsənquliyevin fikrincə, Tramp görsə ki, Ukrayna qalib gəlir, Rusiyaya təkcə siyasi yox, hərbi dəstək də verəcək
"Xalq qəzeti"nin şöbə müdiri deyir ki, ömrü boyu özünü axtaran, dəfələrlə yanından ötüb keçən o qədər insan var ki
Nadir Azməmmədov: “Təəssüf ki, indi rejissor olmaq, kino və serial çəkmək adiləşib, bəzən bunun məsuliyyətini dərk etmirlər”
Türkiyədə yaşayan Əməkdar artist deyir ki, siyasilərin illərlə həllinə çalışdığı hansısa bir məsələni bəzən uğurlu bir musiqi əsəri həll edə bilər
Qüdrət Həsənquliyev: “Düşmənçiliyə son qoymaq üçün ədalətli sülhə nail olmaq gərəkdir. Bunun üçün ya tərəflər 1991-ci ilin sərhədləri çərçivəsində bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır, ya da ərazi mübadiləsinə gedirlər. Amma indiki mərhələdə bu, az inandırıcı görünür”
