15:08 / 30-09-2023
Baş Prokurorluq: separatçı qurumun daha iki təmsilçisi həbs olunub
14:52 / 30-09-2023
Silah-sursat və döyüş texnikası müsadirə olunub - Video
13:06 / 30-09-2023
Sabah hava necə olacaq? - Proqnoz
12:38 / 30-09-2023
Prezident İlham Əliyev Beynəlxalq Astronavtika Federasiyasının prezidentini qəbul edib - Yenilənib
12:35 / 30-09-2023
Milli Qəhrəman Fəxri Xiyabanda dəfn edilib - Fotolar
11:43 / 30-09-2023
XİN: "Ermənistanın Azərbaycana qarşı irəli sürdüyü növbəti iddialar tamamilə əsassızdır"
11:35 / 30-09-2023
Müsadirə edilən artilleriya qurğuları... - Video
11:06 / 30-09-2023
Abşeronda dava: 3 nəfər bir-birlərini bıçaqlayıb, biri ölüb
09:58 / 30-09-2023
Elizabet - Akif Abbasovun tərcüməsi
09:15 / 30-09-2023
Qarabağdakı döyüş mövqeləri ləğv edilir - Video
02:04 / 30-09-2023
Nyu-Yorkda fövqəladə vəziyyət elan edilib - Fotolar
22:02 / 29-09-2023
Şuşa-Xankəndi yolunda tərk edilmiş döyüş mövqeləri... - Video
21:59 / 29-09-2023
Belçikada kilsədə rüsvayçılıq - Din xadimləri illərlə uşaqları zorlayıblar
19:48 / 29-09-2023
İlham Əliyev Zəngilanda Forumda: "Bizim səbrimizlə oynamasınlar" - Tam mətn - Fotolar (Yenilənib)
19:24 / 29-09-2023
İşçi qrup üzvlərinin Xankəndiyə səfəri nəzərdə tutulub
19:20 / 29-09-2023
Yevlaxda ermənilərlə növbəti görüş keçirilib - (Yenilənib) - Foto
19:18 / 29-09-2023
Yeddi ölkə Ukrayna üçün sursat sifarişi verib
19:07 / 29-09-2023
Üç ölkə qanunsuz miqrasiyaya qarşı işçi qrup yaradır
18:50 / 29-09-2023
Ukraynalı diversantlar Rusiya ərazisinə daxil olmağa cəhd ediblər
18:13 / 29-09-2023
Qarabağda müsadirə edilmiş döyüş texnikası, silah və sursatın yeni - Siyahısı (Yenilənib)
18:03 / 29-09-2023
Separatçı rejimin keçmiş “müdafiə naziri” Laçında ələ keçib
17:58 / 29-09-2023
Mikayıl Cabbarov Gürcüstana səfər edib
17:48 / 29-09-2023
FHN: "Xankəndi yaxınlığında partlayışda 48 nəfərin cəsədi çıxarılıb" - Video
17:35 / 29-09-2023
Bakıda əməliyyat: daha üç nəfər tutulub
17:17 / 29-09-2023
Xaricdə doktorantura təhsilinə dair sənəd qəbulunun müddəti uzadılıb
16:56 / 29-09-2023
Azərbaycan BMT-nin müvafiq qurumlarını Qarabağ bölgəsinə dəvət edib
16:33 / 29-09-2023
Qarabağda terrorlar törədən general-mayor həbs edilib - (Video) - Yenilənib
16:11 / 29-09-2023
İlham Əliyev: "Biz Qafqazda sülh və sabitlik istəyirik"
15:48 / 29-09-2023
Prezident: "Biz Qarabağın erməni əhalisinin hüquqlarını təmin edəcəyik"
09:31 / 27-09-2023
Şadlıq sarayında yanğın: yüzdən çox insan ölüb, çoxsaylı yaralı var - (Video) - Yenilənib
16:30 / 25-09-2023
Ağdərə tam olaraq Azərbaycan dövlətinin nəzarətinə keçib
20:08 / 25-09-2023
Rusiyanın Cənubi Qafqaz siyasəti müzakirə olunub - Fotolar
14:14 / 27-09-2023
Separatçı Ruben Vardanyan sərhəddə saxlanılıb - (Yenilənib+)
16:17 / 25-09-2023
Əliyev ilə Ərdoğan Naxçıvanda: qaz boru kəmərinin təməlqoyma mərasimi olub (Yenilənib)
11:50 / 26-09-2023
13 550 erməni Qarabağı tərk edib
00:05 / 26-09-2023
“Qənirə Paşayevanın ölməsi ilə bağlı yayılan xəbər yalandır”
00:01 / 26-09-2023
Bakıdan Xankəndinə tibbi yardım göndərilib
00:04 / 27-09-2023
Azərbaycanda Anım Günüdür
19:55 / 27-09-2023
Xocalı soyqırımına görə axtarışda olan terrorçu Laçında ələ keçib
18:00 / 25-09-2023
Ermənilər Əsgəranı boşaldır
Yazıçının son əsəri - “Eşq sultanı” - Kənan Hacı yazır
Tarix: 04-07-2022 12:08 | Bölmə: Kənan HACI
Kənan Hacı
Füzuli sözünün sehrinə nə vaxt düşdüyümü xatırlamıram. Uşaq idim, dayımgilin evləri bizim evimizlə bitişik idi. Tez-tez onlara keçirdim və dayımın stolunun üstündə daim narıncı cildli bir kitab görürdüm. Bu kitab həmişə diqqətimi çəkirdi, əlimi ehtiyatla kitabın üzərində gəzdirirdim, açıb vərəqləməyə qorxurdum. Çünki dayım hamıya o kitaba toxunmağı qadağan eləmişdi.
Sonralar biləcəkdim ki, bu kitabı dayıma oxumaq üçün anam verib. Dayım hər gün axşamlar işdən yorğun-arğın gəlib yeməyini yeyəndən sonra eynəyini taxıb Füzulinin “Qəzəllər” kitabını oxuyardı. Onun bu tükənməz Füzuli sevdası hardan qaynaqlanırdı? Füzulini ona sevdirən nə idi? Bilmirdim.
Həmin kitab indi mənim kitabxanamdadır. Hər dəfə o kitabı rəfdən götürəndə uşaqlığımı, dayımı xatırlayıram. Dayım müharibə veteranı idi, ali təhsili yox idi, amma gündəlik qəzetləri oxumaq vərdişi vardı, bir də Füzuli ilə həmrah olmağı onu hədsiz dərəcədə xoşbəxt edirdi, bütün yorğunluğu canından çıxırdı, ustadın qəzəllərini oxuduqca sanki cavanlaşırdı, gümrahlaşırdı, gözlərində qığılcımlar oynayırdı.
Ey xoş ol günlər ki, mən həmraz idim canan ilən,
Neməti-vəslin görüb nazın çəkərdim can ilən.
Füzulinin bu beytlə başlayan qəzəli dilinin əzbəri idi.
Orta məktəbdə oxuyanda ədəbiyyat müəllimim rəhmətlik Cəvahir müəllimə bizə “Padişahi-mülk” qitəsini əzbərləməyi tapşırmışdı və bir də demişdi ki, qitənin məzmununu danışın. Evə gəlib qitəni bir neçə dəfə oxudum və lüğət vasitəsilə məzmununu öyrəndim. Anam dedi ki, bilirsən, Füzuli üç dildə divan yaratmış dahi şairimizdir. Onun məsləhəti ilə Bəxtiyar Vahabzadənin “Şəbi-hicran” poemasını da oxudum. Poemanın sonunda Maral Rəhmanzadənin Füzulinin xəstə yatağında olan rəsmi və şairin bu misraları mənə möhkəm təsir eləmişdi:
Ağladın, yayıldı səsin cahana,
Bülbül bağçalarda ötdü dedilər.
Gələndə Məhəmməd gəldin cahana,
Gedəndə Füzuli getdi, dedilər.
Səhər dərsi danışanda Cəvahir müəllimin gözləri doldu. “Sən Füzulini hiss etmisən” dedi. Cəvahir müəllimə sərt və tələbkar idi, onun kimisə tərifləməsi nadir, gözlənilməz hadisə idi. Mənə “üç” də, “dörd” də, “beş” qiyməti də yazıb. Amma o gün aldığım “beş” yaddaşıma əbədi həkk olundu. O gündən Füzulinin narıncı cildli kitabı əlimdən düşmədi. Mətbuatda ilk yazılarımdan biri də Füzuli haqqında idi. “Muradının şəmi yanır, şairim” adlı essem 1996-cı ildə “İki sahil” qəzetində dərc olundu. Həmin qəzeti aparıb Cəvahir müəlliməyə göstərdim. Gözlərindəki sevinci sözlə ifadə etməkdə acizəm.
Tale elə gətirdi ki, həmin il Bakıda Füzulinin 500 illik yubiley günləri keçirilirdi. Redaksiyadan rəsmi tədbirləri işıqlandırmaq üçün məni təhkim etmişdilər. O günlərdə xarici ölkələrdən Azərbaycana gələn bir çox yazıçı, şair və alimlərlə görüşüb müsahibələr aldım. İngiltərədə yaşayan azərbaycanlı alim, ədəbiyyatşünas Qulamrza Səbri Təbrizinin sözlərini xatırlayıram. “Füzulini yetirən xalq xoşbəxt xalqdır”. Həmid Nitqiylə, Savalanla, İbrahim Balabanla görüşlərimizdə də Füzuli sözünün sərhədsizliyindən danışmışdıq. Həmin görüşlər haqda yazdığım yazılar qəzet səhifələrində qalır.
Füzulini oxuyanda sanki ruh bədənin əsarətindən çıxır, sözün orbitinə daxil olur. Və bu söz ağrının, əzabın, eşqin, qəmin, məlalın rəsmini çəkir. İnsana dünyanın faniliyini anladır...
Anıb tənhalığı qəbr içrə nifrət qılma ölməkdən,
Təriqi-üns tut kim, hər ovuc torpaq bir adəmdir.
Füzuli bu həqiqəti söz libasına bürümək üçün gəlmişdi dünyaya. Füzulinin yaradıcı irsi ilə təmasda olmaq üçün uzun, upuzun bir yol qət etmək gərəkir. Füzulinin dühasına aludə olub “füzulluq” edənlər çox olub, bu gün də var. Füzuli orbitində söz köhlənini səyirdənlər də olub, var. Azərbaycan poeziyasında, ümumən Şərq şeirində Füzuli qədər qəzəllərinə təxmis və nəzirələr yazılan ikinci bir şair tapılmaz. Amma Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin həyatından roman yazan yeganə yazıçımız tarixi romanlar ustası, xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadədir.
“Eşq sultanı” ədəbiyyatımıza iyirmiyə yaxın tarixi roman bəxş etmiş ustad yazıçının sonuncu romanıdır. Bu roman həm də qocaman ədibimizin xalqımıza vəsiyyətidir. Onun “sevgili oxucum!” xitabını bir ananın öz xalqına əmanəti kimi qəbul edib romanı sevgiylə, şükranlıqla oxuyub bitirdim. Mətnin alt qatından gələn səslər mütaliə boyu beynimdə səsləndi. Qəribədir ki, Əzizə xanımın bütün romanlarında qədim bir intonasiya var, o səni tarixin dərinliklərinə, gizlinlərinə doğru çəkir.
“Eşq sultanı” da həyəcanlı duyğularla müşayiət olundu. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Əzizə xanım bu romanı ömrünün son günlərində yazıb, daha doğrusu, diktafona diktə edib. Oğlu Turan bəyin təbirincə desək, ölümlə çarpışa-çarpışa Füzuli dünyasının dərinliklərinə üz tutub. Roman yazıldıqca yazıçının ömrü bir az da uzanıb. Tanrı ona bu möhnəti verdi ki, “Eşq sultanı”nı tamamlasın.
Bir sıra füzulişünaslar Füzulini sufizmlə bağlamağa, onun yaradıcılığında irfani təmayüllər axtarıb tapmağa cəhd edirlər. Əzizə xanım isə Füzulini gözəllik aşiqi kimi təqdim edir. “Füzuli böyük Allahın insanlara bağışladığı gözəlliyi tərənnüm edirdi, eşqi tərənnüm edirdi, o eşqi ki, bəşəriyyətin özülü, davamiyyəti onunla bağlı idi. Onun əsərlərini oxuduqca məndə belə bir əmniyyət əmələ gəldi. Füzuli həyatın şairi idi. Füzuli göylərdən yerə enmiş bir məxluq, bir xilqət idi ki, bu yerdəki gözəlliyi göylərə qaldıra bilsin”.
Bu, Əzizə xanımın Füzuli ilə bağlı uzun illik araşdırmalarının məntiqi nəticəsi idi. Onun qənaətincə, Füzuli sufi deyil, arif idi.
Hıkməti-dünyavü mafiha bilən arif deyil,
Arif oldur bilməyə dünyavü-mafiha nədir.
Bu məqamda sufilərlə ariflərin yolları ayrılır. Füzulidə “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi aparıcı xətdir.
Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir,
Kim müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.
Eşq məqamında sultanla gədanın fərqi olmaz. Füzuli öz ürəyinin tərcümeyi-halını yazırdı. Bu yazını işləyərkən yadıma Füzulinin farsca “Divan”ının dibaçəsində yazdıqları düşdü:
“Bir gecə özümü təfəkkür atəşi içində əritdim və fars qəzəlləri “Divan”ını tərtib etdim ki, həm kamil müdəqqiqlər оnun üstüörtülü gözəl məzmunlarından həzz alsınlar, həm də sadədil zəriflər оnun zövq ziyafətindən paylarını götürsünlər”.
Füzuli demək istəyir ki, mən qəzəllərimi bilərəkdən iki mənada yazdım ki, zahirindən aşiqlər zövq alsın, batinindən ariflər. Əzizə xanımın Füzulisi ərəb qızına aşiq olmuş, eşqi nakam qalmış Məcnundur. O, deyir ki, özüm bilərəkdən Füzuli təxəllüsünü seçdim ki, ortaqlarımın mənə zülm etməsinin qarşısını alım. Və bundan sonra təxəllüsümə sığındım. Bildim ki, bu ləqəb heç kimin xoşuna gəlməyəcək və məni heç kim narahat etməyəcək. “...füzul lüğətdə ülum və fünun kimi fəzlin cəmidir. Füzulinin xalq arasında başqa mənası ədəbə müxalif deməkdir”. Füzuli ruzigarın yeganəsi olmaq istəyirdi və Tanrı, bir də Tale ona bu müstəsnalığı bəxş etdi.
Şamaxının Bayat kəndində yaşayan Süleyman kişinin züryəti olmur, Allahtəalaya üzünü tutub deyir ki, sən mənə övlad bəxş et, qız olsa, onu İmam Hüseyn ağaya kəniz, oğul versən, nökər verəcəyəm. Məhəmməd dünyaya gəldikdən sonra Süleyman kişi sözünə əməl edir. Uşaq beş yaşına çatanda ailə Kərbəlaya köçür. Orada Şirvanlılar məhəlləsində məskunlaşırlar. Məhəmməd burada təhsil alır, kamala yetir. Həbibinin qızıyla evlənir. Füzulinin Sultan Süleyman Qanuni ilə Bağdadda görüşü də təsirli dillə qələmə alınıb. Sultan Süleyman şair üçün xəbər yollayır ki, şair Mühibbinin (Sultan Süleymanın yox ha!) şeir məclisinə gəlsin!
Tarixdən məlumdur ki, Sultan Süleyman Mühibbi təxəllüsü ilə qəzəllər yazırmış. Mühibbi ilə Füzulinin sarayda gerçəkləşən görüşü əsl sənət yarışmasına çevrilir. Füzulinin cəsarəti, Mühibbinin ədaləti bu görüşə xələl gəlməsinə imkan vermir. Mühibbi Füzulinin böyüklüyünü dərk edirdi, Füzuli isə ədəb və ərkanı, bir də sözünün qüdrəti ilə Mühibbini mat qoymuşdu.
Bu yazını yazarkən Əzizə xanımın oğlu Turan bəylə bəzi incə məqamlarla bağlı söhbətimiz oldu. Ona sual verdim ki, Əzizə xanım hansı mənbələrə əsasən Füzulinin bizim torpaqlardan Kərbəlaya köç etdiyini yazıb. Cavab verdi ki, Füzulinin öz əsərlərinə əsaslanıb. O da məndən soruşdu ki, siz necə bilirsiniz, Kərbəlada doğulmuş bir adam Azərbaycan türkcəsində bu qədər zərif, mükəmməl qəzəllər yaza bilərdimi? Bunun üçün mütləq mühit olmalı idi. Bir də axı Füzuli özü yazıb ki, “bəzən türkcə şeir meydanında at çapdım və türk zəriflərinə türkcə şerin gözəlliklərilə zövq verdim. Bu da məni о qədər təşvişə salmadı, çünki türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur”.
“Eşq sultanı” romanında Əzizə xanım Füzulinin doğum tarixinə də aydınlıq gətirir.
“Bəzi mənbələr Füzulinin 1556-cı ildə vəbadan dünyasını dəyişəndə 75 yaşını ötmüş kühənsal, qoca olduğunu söyləyirlər. Bütün bunları və məsnəvi surətlərinin səviyyəsi, onların Şah İsmayılla Yavuz Sultan Səlim arasında gedən hədə-qorxu dolu yazışmaları və sairləri nəzərə alaraq mən bu son yazımın tədqiqat materiallarına nəzərən bu qənaətə gəlirəm ki, Füzulinin doğum ili 1480-1481-ci illər arasındadır”. ( Əzizə Cəfərzadə, Seçilmiş əsərləri, “Elm və təhsil”, Bakı, 2021.səh.283)
Romanın bir sıra üstün xüsusiyyətləri var ki, onlardan biri də dövrün ab-havasının əsərdə uğurla əksini tapmasıdır. Bu da Əzizə xanımın tarixi roman ustası olmasından irəli gəlir. Yazıçı mətnin strukturunda əsas olanı üzə çıxarır. Oxucu özünü Füzulinin yaşadığı dövrdə hiss edir. Ustad ədibimiz bu romanı 82 yaşında yazıb. Xəstəliklə çarpışa-çarpışa bədii dühasının bütün imkanlarını səfərbər edib. Bu roman Əzizə xanımın zəkasının son işartılarıdır...
Füzulini sevən hər kəs bu romanı oxusa, məmnun olacaq. Çün, “Eşq imiş hər nə var aləmdə, elm bir qeylü-qal imiş” deyən Eşq sultanı Füzuli hər kəsin göylərdə axtardığı Tanrını öz içində tapmışdı...
Muradının şamı bu gün də yanır, sabah da yanacaq...
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 04-07-2022 12:08 | Bölmə: Kənan HACI
Kənan Hacı
Füzuli sözünün sehrinə nə vaxt düşdüyümü xatırlamıram. Uşaq idim, dayımgilin evləri bizim evimizlə bitişik idi. Tez-tez onlara keçirdim və dayımın stolunun üstündə daim narıncı cildli bir kitab görürdüm. Bu kitab həmişə diqqətimi çəkirdi, əlimi ehtiyatla kitabın üzərində gəzdirirdim, açıb vərəqləməyə qorxurdum. Çünki dayım hamıya o kitaba toxunmağı qadağan eləmişdi.
Sonralar biləcəkdim ki, bu kitabı dayıma oxumaq üçün anam verib. Dayım hər gün axşamlar işdən yorğun-arğın gəlib yeməyini yeyəndən sonra eynəyini taxıb Füzulinin “Qəzəllər” kitabını oxuyardı. Onun bu tükənməz Füzuli sevdası hardan qaynaqlanırdı? Füzulini ona sevdirən nə idi? Bilmirdim.
Həmin kitab indi mənim kitabxanamdadır. Hər dəfə o kitabı rəfdən götürəndə uşaqlığımı, dayımı xatırlayıram. Dayım müharibə veteranı idi, ali təhsili yox idi, amma gündəlik qəzetləri oxumaq vərdişi vardı, bir də Füzuli ilə həmrah olmağı onu hədsiz dərəcədə xoşbəxt edirdi, bütün yorğunluğu canından çıxırdı, ustadın qəzəllərini oxuduqca sanki cavanlaşırdı, gümrahlaşırdı, gözlərində qığılcımlar oynayırdı.
Ey xoş ol günlər ki, mən həmraz idim canan ilən,
Neməti-vəslin görüb nazın çəkərdim can ilən.
Füzulinin bu beytlə başlayan qəzəli dilinin əzbəri idi.
Orta məktəbdə oxuyanda ədəbiyyat müəllimim rəhmətlik Cəvahir müəllimə bizə “Padişahi-mülk” qitəsini əzbərləməyi tapşırmışdı və bir də demişdi ki, qitənin məzmununu danışın. Evə gəlib qitəni bir neçə dəfə oxudum və lüğət vasitəsilə məzmununu öyrəndim. Anam dedi ki, bilirsən, Füzuli üç dildə divan yaratmış dahi şairimizdir. Onun məsləhəti ilə Bəxtiyar Vahabzadənin “Şəbi-hicran” poemasını da oxudum. Poemanın sonunda Maral Rəhmanzadənin Füzulinin xəstə yatağında olan rəsmi və şairin bu misraları mənə möhkəm təsir eləmişdi:
Ağladın, yayıldı səsin cahana,
Bülbül bağçalarda ötdü dedilər.
Gələndə Məhəmməd gəldin cahana,
Gedəndə Füzuli getdi, dedilər.
Səhər dərsi danışanda Cəvahir müəllimin gözləri doldu. “Sən Füzulini hiss etmisən” dedi. Cəvahir müəllimə sərt və tələbkar idi, onun kimisə tərifləməsi nadir, gözlənilməz hadisə idi. Mənə “üç” də, “dörd” də, “beş” qiyməti də yazıb. Amma o gün aldığım “beş” yaddaşıma əbədi həkk olundu. O gündən Füzulinin narıncı cildli kitabı əlimdən düşmədi. Mətbuatda ilk yazılarımdan biri də Füzuli haqqında idi. “Muradının şəmi yanır, şairim” adlı essem 1996-cı ildə “İki sahil” qəzetində dərc olundu. Həmin qəzeti aparıb Cəvahir müəlliməyə göstərdim. Gözlərindəki sevinci sözlə ifadə etməkdə acizəm.
Tale elə gətirdi ki, həmin il Bakıda Füzulinin 500 illik yubiley günləri keçirilirdi. Redaksiyadan rəsmi tədbirləri işıqlandırmaq üçün məni təhkim etmişdilər. O günlərdə xarici ölkələrdən Azərbaycana gələn bir çox yazıçı, şair və alimlərlə görüşüb müsahibələr aldım. İngiltərədə yaşayan azərbaycanlı alim, ədəbiyyatşünas Qulamrza Səbri Təbrizinin sözlərini xatırlayıram. “Füzulini yetirən xalq xoşbəxt xalqdır”. Həmid Nitqiylə, Savalanla, İbrahim Balabanla görüşlərimizdə də Füzuli sözünün sərhədsizliyindən danışmışdıq. Həmin görüşlər haqda yazdığım yazılar qəzet səhifələrində qalır.
Füzulini oxuyanda sanki ruh bədənin əsarətindən çıxır, sözün orbitinə daxil olur. Və bu söz ağrının, əzabın, eşqin, qəmin, məlalın rəsmini çəkir. İnsana dünyanın faniliyini anladır...
Anıb tənhalığı qəbr içrə nifrət qılma ölməkdən,
Təriqi-üns tut kim, hər ovuc torpaq bir adəmdir.
Füzuli bu həqiqəti söz libasına bürümək üçün gəlmişdi dünyaya. Füzulinin yaradıcı irsi ilə təmasda olmaq üçün uzun, upuzun bir yol qət etmək gərəkir. Füzulinin dühasına aludə olub “füzulluq” edənlər çox olub, bu gün də var. Füzuli orbitində söz köhlənini səyirdənlər də olub, var. Azərbaycan poeziyasında, ümumən Şərq şeirində Füzuli qədər qəzəllərinə təxmis və nəzirələr yazılan ikinci bir şair tapılmaz. Amma Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin həyatından roman yazan yeganə yazıçımız tarixi romanlar ustası, xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadədir.
“Eşq sultanı” ədəbiyyatımıza iyirmiyə yaxın tarixi roman bəxş etmiş ustad yazıçının sonuncu romanıdır. Bu roman həm də qocaman ədibimizin xalqımıza vəsiyyətidir. Onun “sevgili oxucum!” xitabını bir ananın öz xalqına əmanəti kimi qəbul edib romanı sevgiylə, şükranlıqla oxuyub bitirdim. Mətnin alt qatından gələn səslər mütaliə boyu beynimdə səsləndi. Qəribədir ki, Əzizə xanımın bütün romanlarında qədim bir intonasiya var, o səni tarixin dərinliklərinə, gizlinlərinə doğru çəkir.
“Eşq sultanı” da həyəcanlı duyğularla müşayiət olundu. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Əzizə xanım bu romanı ömrünün son günlərində yazıb, daha doğrusu, diktafona diktə edib. Oğlu Turan bəyin təbirincə desək, ölümlə çarpışa-çarpışa Füzuli dünyasının dərinliklərinə üz tutub. Roman yazıldıqca yazıçının ömrü bir az da uzanıb. Tanrı ona bu möhnəti verdi ki, “Eşq sultanı”nı tamamlasın.
Bir sıra füzulişünaslar Füzulini sufizmlə bağlamağa, onun yaradıcılığında irfani təmayüllər axtarıb tapmağa cəhd edirlər. Əzizə xanım isə Füzulini gözəllik aşiqi kimi təqdim edir. “Füzuli böyük Allahın insanlara bağışladığı gözəlliyi tərənnüm edirdi, eşqi tərənnüm edirdi, o eşqi ki, bəşəriyyətin özülü, davamiyyəti onunla bağlı idi. Onun əsərlərini oxuduqca məndə belə bir əmniyyət əmələ gəldi. Füzuli həyatın şairi idi. Füzuli göylərdən yerə enmiş bir məxluq, bir xilqət idi ki, bu yerdəki gözəlliyi göylərə qaldıra bilsin”.
Bu, Əzizə xanımın Füzuli ilə bağlı uzun illik araşdırmalarının məntiqi nəticəsi idi. Onun qənaətincə, Füzuli sufi deyil, arif idi.
Hıkməti-dünyavü mafiha bilən arif deyil,
Arif oldur bilməyə dünyavü-mafiha nədir.
Bu məqamda sufilərlə ariflərin yolları ayrılır. Füzulidə “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi aparıcı xətdir.
Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir,
Kim müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.
Eşq məqamında sultanla gədanın fərqi olmaz. Füzuli öz ürəyinin tərcümeyi-halını yazırdı. Bu yazını işləyərkən yadıma Füzulinin farsca “Divan”ının dibaçəsində yazdıqları düşdü:
“Bir gecə özümü təfəkkür atəşi içində əritdim və fars qəzəlləri “Divan”ını tərtib etdim ki, həm kamil müdəqqiqlər оnun üstüörtülü gözəl məzmunlarından həzz alsınlar, həm də sadədil zəriflər оnun zövq ziyafətindən paylarını götürsünlər”.
Füzuli demək istəyir ki, mən qəzəllərimi bilərəkdən iki mənada yazdım ki, zahirindən aşiqlər zövq alsın, batinindən ariflər. Əzizə xanımın Füzulisi ərəb qızına aşiq olmuş, eşqi nakam qalmış Məcnundur. O, deyir ki, özüm bilərəkdən Füzuli təxəllüsünü seçdim ki, ortaqlarımın mənə zülm etməsinin qarşısını alım. Və bundan sonra təxəllüsümə sığındım. Bildim ki, bu ləqəb heç kimin xoşuna gəlməyəcək və məni heç kim narahat etməyəcək. “...füzul lüğətdə ülum və fünun kimi fəzlin cəmidir. Füzulinin xalq arasında başqa mənası ədəbə müxalif deməkdir”. Füzuli ruzigarın yeganəsi olmaq istəyirdi və Tanrı, bir də Tale ona bu müstəsnalığı bəxş etdi.
Şamaxının Bayat kəndində yaşayan Süleyman kişinin züryəti olmur, Allahtəalaya üzünü tutub deyir ki, sən mənə övlad bəxş et, qız olsa, onu İmam Hüseyn ağaya kəniz, oğul versən, nökər verəcəyəm. Məhəmməd dünyaya gəldikdən sonra Süleyman kişi sözünə əməl edir. Uşaq beş yaşına çatanda ailə Kərbəlaya köçür. Orada Şirvanlılar məhəlləsində məskunlaşırlar. Məhəmməd burada təhsil alır, kamala yetir. Həbibinin qızıyla evlənir. Füzulinin Sultan Süleyman Qanuni ilə Bağdadda görüşü də təsirli dillə qələmə alınıb. Sultan Süleyman şair üçün xəbər yollayır ki, şair Mühibbinin (Sultan Süleymanın yox ha!) şeir məclisinə gəlsin!
Tarixdən məlumdur ki, Sultan Süleyman Mühibbi təxəllüsü ilə qəzəllər yazırmış. Mühibbi ilə Füzulinin sarayda gerçəkləşən görüşü əsl sənət yarışmasına çevrilir. Füzulinin cəsarəti, Mühibbinin ədaləti bu görüşə xələl gəlməsinə imkan vermir. Mühibbi Füzulinin böyüklüyünü dərk edirdi, Füzuli isə ədəb və ərkanı, bir də sözünün qüdrəti ilə Mühibbini mat qoymuşdu.
Bu yazını yazarkən Əzizə xanımın oğlu Turan bəylə bəzi incə məqamlarla bağlı söhbətimiz oldu. Ona sual verdim ki, Əzizə xanım hansı mənbələrə əsasən Füzulinin bizim torpaqlardan Kərbəlaya köç etdiyini yazıb. Cavab verdi ki, Füzulinin öz əsərlərinə əsaslanıb. O da məndən soruşdu ki, siz necə bilirsiniz, Kərbəlada doğulmuş bir adam Azərbaycan türkcəsində bu qədər zərif, mükəmməl qəzəllər yaza bilərdimi? Bunun üçün mütləq mühit olmalı idi. Bir də axı Füzuli özü yazıb ki, “bəzən türkcə şeir meydanında at çapdım və türk zəriflərinə türkcə şerin gözəlliklərilə zövq verdim. Bu da məni о qədər təşvişə salmadı, çünki türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur”.
“Eşq sultanı” romanında Əzizə xanım Füzulinin doğum tarixinə də aydınlıq gətirir.
“Bəzi mənbələr Füzulinin 1556-cı ildə vəbadan dünyasını dəyişəndə 75 yaşını ötmüş kühənsal, qoca olduğunu söyləyirlər. Bütün bunları və məsnəvi surətlərinin səviyyəsi, onların Şah İsmayılla Yavuz Sultan Səlim arasında gedən hədə-qorxu dolu yazışmaları və sairləri nəzərə alaraq mən bu son yazımın tədqiqat materiallarına nəzərən bu qənaətə gəlirəm ki, Füzulinin doğum ili 1480-1481-ci illər arasındadır”. ( Əzizə Cəfərzadə, Seçilmiş əsərləri, “Elm və təhsil”, Bakı, 2021.səh.283)
Romanın bir sıra üstün xüsusiyyətləri var ki, onlardan biri də dövrün ab-havasının əsərdə uğurla əksini tapmasıdır. Bu da Əzizə xanımın tarixi roman ustası olmasından irəli gəlir. Yazıçı mətnin strukturunda əsas olanı üzə çıxarır. Oxucu özünü Füzulinin yaşadığı dövrdə hiss edir. Ustad ədibimiz bu romanı 82 yaşında yazıb. Xəstəliklə çarpışa-çarpışa bədii dühasının bütün imkanlarını səfərbər edib. Bu roman Əzizə xanımın zəkasının son işartılarıdır...
Füzulini sevən hər kəs bu romanı oxusa, məmnun olacaq. Çün, “Eşq imiş hər nə var aləmdə, elm bir qeylü-qal imiş” deyən Eşq sultanı Füzuli hər kəsin göylərdə axtardığı Tanrını öz içində tapmışdı...
Muradının şamı bu gün də yanır, sabah da yanacaq...
Bölməyə aid digər xəbərlər
9-03-2023, 16:34
Kənan HACI - Əzizə Cəfərzadənin oxuculara tanış olmayan romanı - “Qobustan çökəklərində”
26-12-2022, 17:30
Kənan HACI - Azərbaycanın dünya ədəbiyyatındakı boş qalmış yeri - Kənan Hacı yazır
15-08-2022, 17:31
“Hamı yoldan yarısın...” - Kənan Hacı yazır
4-07-2022, 12:08
Yazıçının son əsəri - “Eşq sultanı” - Kənan Hacı yazır
31-01-2022, 10:43
Epifaniya və ya “Omikron” mövsümü - Kənan Hacı yazır
3-04-2020, 17:50
Kənan HACI - Virussuz dünya və ya Hararinin görə bilmədiyi fəlakət - Kənan Hacı yazır
Pavlo Narojnı deyir ki, Rusiyada hərbi obyektlər çoxdur və ruslar bunları hücumlardan qoruya bilməyəcəklər
Valeri Kondratyuk deyir ki, ya Rusiya elitasının, ya da silahlı qüvvələrin sui-qəsdi Putini hakimiyyətdən uzaqlaşdıra bilər
Taras Jovtenko deyir ki, Rusiyanın hərbi-siyasi rəhbərliyi uzunmüddətli qarşıdurmanı özünün geosiyasi planlarına daxil edib
Avropa Kino Akademiyasının üzvü deyir ki, Azərbaycan kinosunun problemləri çoxdur: “Azərbaycanfilm” kimi unikal sənət ocağına 6-7 aydır ki, dövlətdən maliyyə ayrılmırsa milli kinodakı vəziyyətdən necə rahat olmaq olar?”
Ukrayna Hərbi Dəniz Qüvvələrinin ehtiyatda olan zabiti: “Hərbi əməliyyatlar başlayandan bəri rusların 18 gəmi və katerini zədələmiş və məhv etmişik”
